Ала-Бука району
Ала-Бука району
 | |||
| |||
|
| |||
| Өлкө: |
Кыргызстан | ||
|---|---|---|---|
| Абалы: |
Район | ||
| Киргени: |
Жалал-Абад облусу | ||
| Курамында: |
8 айыл өкмөтү, | ||
| Акимий борбору: | |||
| Түзүлгөн убакыты: |
1936 | ||
| Расмий тили: | |||
| Калкы (2023): |
116 249[1] | ||
| Улуттук курамы: | |||
| Жер аянты: |
3054 км² | ||
| Деңиз деңгээлинен бийиктиги: • Эң бийик чекити • Орточо бийиктиги • Эң төмөн чекити | |||
| Саат алкагы: | |||
| Телефон коду: |
+996 3741 | ||
| Почта индекстери: |
715720 | ||
| Расмий сайты | |||
Ала-Бука району - Жалал-Абад облусунун батыш бөлүгүн ээлейт. 1937-ж. апрелде, Кызыл-Жар районунан бөлүнүп, өзүнчө район болуп уюшулган. 1956-ж. ага Чаткал району кошулган. 1963-ж. Жаңы-Жол (Аксы) району менен биригип, 1969-ж. кайра бөлүнгөн. 1980-ж. Чаткал району андан бөлүнүп кеткен. Түндүгүнөн Чаткал, чыгышынан Аксы райондору, батышынан Өзбекстан Республикасынын Наманган облусу менен чектешет. Аянты 3 миң км2. Калкы 116 249 (2023)[1]. Райондо 42 кыштак, 8 айыл өкмөтү бар. Борбору - Ала-Бука кыштагы. Райондун аймагы көбүнчө Чаткал кырка тоосунун түштүк-чыгыш тармактарын жана анын этегиндеги адырларды ээлейт. Рельефи негизинен тоолуу. Чаткал кырка тоосунун капталдарынан түстүү жана сейрек кездешүүчү металл кендери ачылган. Сумсар жана Кабасай кендеринин мааниси зор. Курулуш материалдарына да бай.
Климаты[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Климаты континенттик, кургакчыл. Адырларда январдын орточо температурасы • -10°С, июлдуку 30°С, тоолордо январдыкы -20 С, июлдуку 20°С. Жылдык жаан-чачыны тоо этектеринде 300400 мм, тоолордо 600 ммге чейин. Райондун аймагынан Ала-Бука, Чанач-Сай, Терек-Сай, Сумсар, Касан-Сай суулары агып өтөт. Суулар райондун жана Өзбекстандын жерлерин сугарууда пайдаланылат. Касан-Сай суусунда суусактагыч курулган. Райондун деңиз деңгээлинен 1500 м бийиктикте ачык, кара боз, 2600 м бийиктикте кара кочкул, айрым жерлеринде кара топурак тараган. 1300-2500 м бийиктикте (Чаткал кыркатоосунун капталдарында) тоо-токой топурагы басымдуу. Андан жогору тоо шалбаа топурагы мүнөздүү. Тоо этектериндеги түздүктө ж-а адырларда чекенди, улам жогорулаган сайын шыралжын, эрмен-шыбак, бетеге ж. б. өсүмдүктөр өсөт. Тоо капталдарында алча, алма ж. б. аралаш жаңгак, деңиз деңгээлинен 3000 м бийиктикте арча токою, андан жогору субальп шалбаасы-жайыт ээлейт. Калкы көп улуттуу, көбү кыргыздар (62%), ошондой эле өзбек, тажик ж.б. улут өкүлдөрү да жашайт. Орт. жыштыгы - 1 км2ге 26 киши (2004). Калктын негизги бөлүгү тоо этектериндеги түздүктөрдө жана суу бойлорунда отурукташкан.
Чарбасы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Чарбасынын негизин дыйканчылык ж-а мал чарбасы түзөт. А. ч. жарактуу жери 150,1 миң га (2004), а. и. 21,3 миң га айдоо жер (анын 12,9 миң гасы сугат жер), 258 га чабынды, 129,8 миң га жайыт, 861 га бак-дарак; 117 га саздак жери бар. Райондо 2648 жеке, 439 дыйкан, 42 фермердик чарба, 22 а. ч. кооперативи уюшулган. Аларды Зеңгиата, Падек, Ак-Коргон үрөнчүлүк чарбалары үрөн м-н камсыздайт. 2003-ж. 10,8 миң га жерге дан эгиндери эгилип, дүң жыйымы 30,4 миң о; 2,2 миң га жердеги жүгөрүнүн дүң жыйымы 13,3 миң о; 1,2 миң га жердеги тамекинин дүң жыйымы 2,8 миң о, 2,8 га жердеги май алынуучу өсүмдүктөрдүн дүң жыйымы 2,7 миң о; 828 га жердеги картошканын дүң жыйымы 21,4 миң о; 929 га жердеги жашылчанын дүң жыйымы 15,2 миң о; 868 га мөмө-жемиш багынын дүң жыйымы 2,9 миң оны түзгөн. Райондо 2003-ж. 18 миң карамал (а. и. 9,1 миң уй), 103,3 миң кой-эчки, 5,3 миң жылкы (а. и. 1,4 миң бээ), 61,1 миң үйкушу болгон. Район б-ча 5,8 миң о эт (тирүүлөй салмак), 23,7 миң о сүт, 290 о жүн, 4,5 миң даана жумуртка даярдалган (2004). Өнөр жай ишканаларынан «Техник» акционердик коому, «Достук-Калача» фирмасы, кыш, тамеки ферменттөөчү з-ддор ж. б. ишгейт. 2003-ж. «Техник» акционердик коому 9,1 о макарон, «Достук-Калача» фирмасы 57,4 миң л вино, кыш з-ду 200 миң даана кыш даярдаган, тамеки ферменттөөчү з-д 572 о тамеки ферменттеген. Райондун аймагында алгачкы мектептер 1927-ж. Достук, Кызыл-Ата айылдарында ачылган. 2003/04-окуу жылында райондогу 36 мектепте (а. и. 27 орто, 6 негизги, 3 башталгыч) 19,6 миң окуучу окуп, 1,3 миң мугалим иштеген. Райондо 13 балабакча (1400дөн ашык бала тарбияланган), балдардын «Жоогазын» эсалуу лагери (Чанач-Сай кыш-нда, 500 орундуу) иштеген. 1997-ж. балдардын билим берүү борбору (12 мугалим иштеген) ачылган, анда балдардын чыг-лык үйү бар. Райондо 128 орундуу борборлоштурулган оорукана, 4 участкалык оорукана, 17 ФАП, район аралык учук оорулар диспансери, санитария-эпидемиологиялык станция, 7 бейтапкана, 19 дарыкана иштейт. Райондун аймагында «Шахфазил» тарыхый-мемориалдык ансамбли бар. Райондук «Айыл акыйкаты» гезити чыгат.
Административдик-аймактык түзүлүшү[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Райондо 8 айыл аймагы жана алардын курамына кирген 42 айыл бар[4]:
- Ак-Коргон айыл аймагы: Ак-Коргон(борбору), Баястан, Падек, Сафедбулан;
- Ак-Там айыл аймагы: Ак-Там (борбору), Жапа-Салды, Кызыл-Ата;
- Ала-Бука айыл аймагы: Ала-Бука (борбору), Достук, Сапалак, Сары-Талаа;
- Биринчи май айыл аймагы: Айры-Там (борбору), Ажек, Ак-Башат, Алма-Бел, Жаңы-Шаар, Кара-Үнкүр, Совет-Сай;
- Көк-Серек айыл аймагы: Теңги (борбору), Ак-Тайлак, Бирлешкен, Кош-Болот, Сары-Кол, Төлөкө;
- Көк-Таш айыл аймагы: Көк-Таш (борбору), Булак-Башы, Жалгыз-Өрүк, Күлпөк-Сай, Орто-Суу, Чоң-Сай;
- Төрөгелди Балтагулов айыл аймагы: Ызар (борбору), Баймак, Кашкалак, Келте, Кош-Алмурут, Кош-Терек, Кажар;
- Өрүктү айыл аймагы: Өрүктү (борбору), Кеңкол, Орто-Токой, Чолок-Тума, Өрүктү-Сай.
Колдонулган адабияттар[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1
Маалымат каяктан алган[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- ↑ 1.0 1.1 Численность населения областей, районов, городов, поселков городского типа, айылных аймаков и айылов (сел) Кыргызской Республики (по данным айыл окмоту на начало 2023 г.)(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Перепись населения Киргизии 2015. Джалал-Абадская область(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 26 -август (баш оона) 2014. Түп булактан архивделген күнү 10 -август (баш оона) 2011.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Elevation Finder of FreeMapTools.com.
- ↑ Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору, 29.04.2023
 Кыргызстандын административдик бөлүнүшү | ||
|---|---|---|
| Баткен облусу | Баткен · Кадамжай · Лейлек |  |
| Жалал-Абад облусу | Аксы · Ала-Бука · Базар-Коргон · Ноокен · Сузак · Тогуз-Торо · Токтогул · Чаткал | |
| Нарын облусу | Ак-Талаа · Ат-Башы · Жумгал · Кочкор · Нарын | |
| Ош облусу | Алай · Араван · Кара-Кулжа · Кара-Суу · Ноокат · Өзгөн · Чоң-Алай | |
| Талас облусу | Бакай-Ата · Кара-Буура · Манас · Талас | |
| Чүй облусу | Аламүдүн · Жайыл · Кемин · Москва · Панфилов · Сокулук · Чүй · Ысык-Ата | |
| Бишкек шаары | Октябрь · Биринчи Май · Свердлов · Ленин · Чоң-Арык ш.т.а · Орто-Сай айылы | |
| Ош шаары | ||
|
Бул макаланын даярдамы Кыргызстандын географиясы жөнүндө. Сиз аны толуктап, долбоорго жардам бере аласыз. |