Бузаавдар
Бузаавдар - казак-калмактар көчүп Дону заманбап Ставрополь менен Ростов региондордун аймагында Түштүк талааларындагы жана Казак айылдарында түзүлгөн. Кээ бир калмактардын маданий өзгөчөлүктөрү, бийлери, ырлары, кийимдери, каада-салты, жашоо-турмушу ар башка.
| Бузаавдар | |
 | |
| Дон калмактары, Саль калмактары | |
|---|---|
| Мамлекеттер жана аймактар | |
| Тили | |
| Дини | |
| Расалык тиби |
Моңголоидттер |
| Кирет | |
| Тууган элдер | |
| Этникалык топтор | |
| Келип чыгышы | |
Тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
XVII гасыр: Дон казактарына кошулуу[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Калмактар биринчи жолу Дондо 17-кылымдын экинчи жарымынан тарта пайда болгон. Калмактардын бир бөлүгүнүн Донго көчүшүнүн себептери Жуңгар жана Калмак хандыктарындагы ички чыр-чатактар болгон . Калмак короочулары качкын калмактарды кабыл алып, кайтарып бербөө үчүн дон казактарынын жана хандыкка чектеш шаарлардын администрациясынын үстүнөн арыз менен орус бийлигине бир нече жолу кайрылышкан. Орус өкмөтү 1673, 1677, 1683-жылдары Дон казактары менен чек ара шаарларына качкын калмактарды кабыл алууга тыюу салган декреттерди чыгарып, Донго келсе дароо мурдагы жерлерине жөнөткөн.
Болжол менен 17-кылымдын орто ченинде Төмөнкү Волга жээгиндеги калмактар менен Дон казактарынын казактарынын ортосунда келишим түзүлүп, ал калмактардын Дон казактарынын курамына расмий киришин камсыз кылган. Дон атамандарынын делегациясынын башчысы Степан Тимофеевич Разин (1630-1671) болгон.
Донго улусу менен келген биринчи нойондор (төрөлөр) Баахан-тайша жана анын иниси Баатур болгон. 1696-жылы «Аюка ханына кыжырданган» Баахан-тайша Петр Iге кайрылып, «көчмөн лагерлерин Донго, Черкаскка өткөрүп берүүгө жана башка дон казактары менен тең укуктуу кызмат кылууга уруксат берүү өтүнүчү менен кайрылган. ." Уруксат алып, бул улус Волгадан Донго үч жолу көчүп барган. Ар жолу Аюки хандын тайшы улусун күч менен тартып алган же аны кетүүгө көндүргөн. Бир гана 1733-жылы, Buchjab (Baakhan кенже уулу) акыры үчүн улусу алып Дону бул, Зюнгардык Калмактар калган.
XVIII кылым[түзөтүү | булагын түзөтүү]
1702-жылы өкмөттүн макулдугу менен калмактардын жоон тобу Донго көчүп, аларга Дербет тайша Солом-Доржинин 1747-жылы жазгандай, Петр Iнин буйругу менен «өзүнүн көчмөн кошуундарын тандоо укугу, Волганын боюнда да, Дон боюнда да ез каалоолору боюнча» .
1704-жылы Менко-Темир, Четерий жана Черкес-батыр улусу Волгага кайтып келгенде, казак бийлиги 555 «кызмат кылууга жарамдуу адамдары» бар дербеттердин тобун сактап калууга жетишкен. 1723-жылы Четери жана Лабан-Дондуктун Дербет улусу, ошондой эле Даши-Батордун зюнгарлары Донской Аскерлер Армиясына аймагына көчүп келишкен. Ошол эле учурда 300 калмак вагону «казак катарына кирген».
1710-жылы Волга-Урал Калмак хандыгынын башчысы Аюк (1642-1724) Түркияга каршы согуш үчүн Донго бир туман (он миң жоокер) жөнөткөн, алардын көбү Дондо калган толугу менен Дон Казактыгынын курамына кирген.
Белгилүү болгондой, 1724-жылы Аюки хан өлгөндөн кийин хандын тактысы үчүн күрөш башталган. Хандын уулдары, неберелери, жээндери тактыга ээ болушкан. Гунжаптан чыккан Аюканын небереси жана кабардин ханзадасы Абахай (Обюхан), Бага-Цохуров улусунун ээси Дондук-Омбо ноёну бийликке абдан дилгир болгон, бирок Аюканын кичүү уулу Цэрэн-Дондок хан болгон. Дондук-Омбо бул кордукка чыдабай, бир тууганы Богшурга менен бирге хандын улусуна кол салып, аны талкалап, элди ээлеп алган. Бул окуя 1731-жылы болгон. Андан кийин өз ара элди бөлүнүп, Тимур-Ombo отуз мин сомго арзандады Кубан көчүп жана жарандыгын алып , Порт байланыштуу болуп кабардинский Анын үйүнө Принцесса-дешкен, Яна жана Нойон Богшург өз улусунун менен көчүп (он арабаларга жөнүндө ) Сал дарыясынын боюндагы асыл жерлерди ээлеген Донго чейин. 1735-жылы Дондук-Омбо кайра Калмак хандыгына келип, хан болуп жарыяланган. Ошол эле маалда Богшурга кайтып келип, кайрадан Ики-Цохуровский улусунун ээси болуп, өз элинин бир бөлүгүн Донго калтырып, мүмкүн кайтып келген. Кийинчерээк бул зюнгар жана торгут топтору Дон талааларына отурукташып, өздөрүн Богшургак (Богшургахна аамиг) эли деп атап, эң көп сандаган Денисовская кыштагын түзүшкөн [1] .
Акырындык менен Дон армиясынын курамында түпкүлүктүү же негизги деп аталган калмактардын категориясы калыптанып, ага акыры Донго отурукташкан калмактар кирген. Алардын ар бири үчүн мурдагы ээлерине 30 рублдан төлөп берилген.
1723-жылы Петр I Дон бойлоп жүргөн бардык калмактарга казактардын карамагында калууну жана мындан ары бул улуттун өкүлдөрүн бул жерлерге киргизбөөнү буйруган..
19-кылым[түзөтүү | булагын түзөтүү]
1803-жылы Жаңы Днепр сызыгында жүргөн Беляевский (Доломановский) жана Чугуевский калмактары Донской армиясына көчүрүлгөн, болжолдуу түрдө ошол кездеги Беляевский жана Чугуевский калмактарынын жалпы саны 3 миң адамга жеткен.
1823-жылы катуу экономикалык кризистин натыйжасында Малодербетовский улусунан массалык качуулар (3 миң вагон) башталган. Улдьючиндерден, Чоносовдон жана Кубецтердин (Кевуддер) бир белугу Ставрополь крайына жана Кара дениз аймагына (Кубань армиясынын аймагы) 975 вагон кочуп кетишти. 700 вагон кайтарылган. Ал эми калган 275 вагонго келсек, профессорПалмовжетишти деп эсептеген.
Дон армиясынын курамында калмак аскерлигинин түзүлүшү[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Алардын казактарга өткөндүгү тууралуу документтерди табуу мүмкүн болгон эмес, бирок кийинки документтерде калмак көчмөндөрүндө жаңы жүздүктөр: Кевудовская жана Геленгекинскаялар пайда болгон, алардын тургундары өздөрүн дербеттер деп аташкан.
Ошентип, атайын Калмак ооданында Дон казак армиясынын курамында калмак аскерлери түзүлгөн. Администрациялык жактан 13 сотых түзүлүп, коомдук жайыттары бар Сал талааларында жайгашкан, атап айтканда: Харьковская (Цевднякинская), Беляевская, Балдырская (Потаповская), Эркетинская, Чоносовская (Бага-Чонос), Бембдякинская (Ики-Чонос), Геленгякинская (Бурулиудовская, Бага-Бурул), Рынценовская (Зюнгарская), Бултуковская (Богшракинская), Багутовская, Намровская (Ики-Бурул).
1884-жылы дон калмактары менен казактары административдик жактан бириккен Сальск округу менен райондук административдик борбору Великокняжеская кыштагы болгон. Жаңыдан түзүлгөн райондун курамына 12 айыл: Батлаевская, Бурулская, Власовская, Денисовская, Граббевская, Кутейниковская, Ново-Алексеевская, Потаповская, Платовская, Иловайская, Эркетинская, Чонусовская жана чарбалар: Балдыр, Элмутский, Атманский, Ельмутский, А.
Калмак-бузавтарга 100дөн ашык ясундар (уруулар) кирет. Райондун этникалык курамы аралаш жана көп улуттуу болгон: калмактар, казактар, орустар, украиндер, немистер . Дон армиясынын аймагында жашаган жана казактардын курамындагы калмактар Согуш министрлигинин карамагында болушкан.
1892-жылдын 1-январынан тарта «Дон Казактарды мамлекеттик башкаруу жөнүндөгү жобо» күчүнө киргенден кийин дон калмактары дон казактары менен юридикалык жактан теңдештирилип, жарандык мамилелерди Дон казактарынын үлгүсүндө түзө башташкан, ал эми мурдагы жүз жылдык башкаруу жоюлган.
XX кылым[түзөтүү | булагын түзөтүү]
1917-жылдын 11-ноябрында Элдик Комиссарлар Кеңешинин Бүткүл россиялык Борбордук Аткаруу Комитетинин « Мүлктөрдү жана мамлекеттик кызматчыларды жок кылуу жөнүндө » декрети менен большевиктер «декоссакизация» - массалык кызыл террор жана репрессия жүргүзүшкөн. казактар. Окумуштуулардын көбү большевиктердин казактарга этникалык эмес, таптык мамилесин белгилешип, декосакизацияны этникалык негизде жүргүзүлүп жаткан казактарга каршы атайын саясат катары баалоого каршы чыгышат.
Жараандык согуш маалында дон калмактары баррикадалардын карама-каршы тарабында болушкан. Ак гвардиячы калмак атчандар полктору Деникиндин, Корниловдун жана Врангелдин аскерлери менен жортуулдарга чыгып, алар жеңилгенден кийин чет өлкөлөргө эмиграцияланып, Европанын ар кайсы өлкөлөрүндө жана АКШда отурукташкан. Эң атактуулары: Зюнгар полкунун командири Г.Е.Тепкин ; С.Б. Балыков ; Ш.Н.Балинов; Б.Н.Уланов ; С.Д.Ремильев, А.С.Сарсинов, А.Алексеев жана башкалар Кызыл калмактын атчандар полктору граждандык согуштун фронтторун Дондон Польшага чейин басып өтүшкөн. Алардын арасында HB Kanukova, VA Homutnikova, KE Сибирдин, EA Basanova, Н. Shapshukovu жана атактуу кызыл Дон Kalmyks генерал- Oku Gorodovikova Суремкин (1879-1960), ар кандай бөлүнүп-буйрук -жылдын 1-Атчандар Army S. Будённый [2] .
Белгилей кетсек, Дондо жарандык согуш учурунда казактарга каршы большевиктерге каршы республика - Улуу Дон армиясы жарыяланган, анда Дон казактарындагы калмактардын ажырагыс ролу белгиленген. Ошентип , 1918 -жылдын 4-майында Дон куткаруучу кружогунун заседаниесинде атаман П. Н. Краснова Улуу Дон армиясынын Негизги Закондору каралды. Мыйзамдарда Дондун символикасы да каралган.
Бузавдардын Калмакияга көчүрүлүшү[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Жараандык согуш аяктагандан кийин РСФСРдин курамында Калмак автономиялуу облусунун түзүлгөндүгүнө байланыштуу Калмак автономиялуу округунун аймагына Дон областынан калмактарды көчүрүү иштери башталган.
Большедербетовский улусуна 13 миң киши көчүрүлүшү керек болчу. 1925- жылдын 1-январына карата Дон областынын 13 кыштагынан 8451 адам көчүп келген.
1928-жылы СССР Борбордук Аткаруу комитети Түндүк Кавказ аймагынын Сальск районунун курамында Калмак облусун түзүү чечимин кабыл алган. Түндүк Кавказ обкомунун президиуму 1929 -жылдын 29-апрелинде «Сальск округунун курамында өз алдынча Калмак облусун түзүү жөнүндө» токтом кабыл алган. Район 1925 -жылдын 25-майында Калмак автономиялуу округунун курамынан Салский районунун курамына өткөрүлүп берилген мурунку Ремонтненский районунун аймагынын бир бөлүгүндө түзүлгөн. 1932- жылдын 1-апрелине карата Калмак облусунда 12 миң калкы бар 11 айылдык кеңеш жана 23 колхоз болгон, анын ичинде 5 миң калмак.
1944 -жылы 9-мартта калмак элинин күч менен депортацияланышына байланыштуу Калмак облусу жоюлуп, анын аймагы Ростов облусунун Зимовниковский жана Сальдык райондоруна өткөн.
Ошентип, Совет бийлигинин жылдарында жашаган жеринин аты менен аталган Астрахань, Ставрополь, Дон, Терек жана башка калмактар бир улутка биригип, жөн эле калмактарга айланган.
Жашоо жана жашоо жолу[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Талаа эли узак убакыт бою көчмөн жашоосун алып келген. Негизги турак-жай араба, монгол тибиндеги боз үй болгон. Адегенде стационардык имараттар чийки же чийки кыштан жасалган блиндаждар жана жарым блиндаждар болсо, 19-кылымдын 2-жарымынан баштап орус тибиндеги дөңгөч жана кирпичтен жасалган имараттар тарай баштаган. Бардыгы болуп Калмак (Сальск) округунда жыл боюнча калмактар болгон: 1822-жылы – 6772 жан; 1882-жылы - 28.695 жан; 1917-жылы — 30200 адам. 1859-жылы Калмак округунда 100 миңге чейин жылкы, 50 миң бодо мал жана 200 миңге чейин жылкы болгон. кой. 20-кылымдын башында күздүк жана жаздык эгиндердин жылына орточо айдоосу 75 миң кварталга, түшүм 350 миңге жеткен.Жүзүмдү ышкыбоздор гана өстүрүшкөн; айыл тургундары багбанчылык менен алектенишкен (700 десс. чейин). Айыл чарбасы XIX кылымдын 30-жылдарында пайда болгон. Адегенде айдоочулук негизги кесипти - мал чарбачылыгын коштоп, көмөкчү ролду ойногон. Чөп чабуу кеңири кулач жайып, кышка тоют даярдоо көптөгөн калмак үй-бүлөлөрүн көчмөн турмуштан сактап калган.
19-кылымдын экинчи жарымы отурукташкан жашоого жана дыйканчылыкка өтүү мезгили болгон. Талыкпаган эмгектин аркасында Дондогу калмактардын эл жыргалчылыгы жакшы натыйжаларга жетишти. 30-40 баш малы, 4-6 жылкысы, 2-3 жуп букасы бар жана 20-40 дессятинге чейин нан себүүчү калмак калкынын 50 пайыз орточо деп эсептелгенин айтсак жетиштүү болот. бул нормадан аз болгондор кедей деп саналган, бирок алар аз эле. Ар биринде 1000 жылкысы, 2 миңден 5 миңге чейин койлору, көп жүздөгөн бодо малы бар, 200-400 десьятинге чейин дан эгген ири менчик ээлери болгон, алардын ээликтери ондогон, жүздөгөн жумушчулары бар бүтүндөй чарбалардай көрүнгөн. Калмактар мал чарбачылыктан тышкары, Дондун төмөнкү агымында дааратканалык, малчыларды жалдап, балыкчылык менен алектенишкен.
Негизги өнөрү — кийиз чапан, кийиз токуу, кой терисин кийүү, тиричилик буюмдарын жасоо, улуттук икондук сүрөт тартуу, сайма сайуу, атчан жабдыктарды жана улуттук музыкалык аспаптарды жасоо менен алектенишкен.
Орус калкы калмактардан оригиналдуу улуттук тамак-аштарды – шулюн (шүлүм), дотур, дзомба калмак чайын – сүт, май, туз менен кабыл алышкан. Негизги мас кылуучу ичимдик сүттөн жасалган арака болгон.
20-кылымдын башында каржылык капитал жүгүртүүгө ээ боло баштаган. Айылдарда кредиттик шериктештиктер түзүлгөн. Мисалы, Потапов атындагы кредиттик коомдо 248 мүчө болгон, капиталы 18 миң рубль болгон.
Бөлүнүшү (ясундары)[түзөтүү | булагын түзөтүү]
| Уруусу (ясун) | Дөрвүд | Торгут | Зүнгар | Хошуд | Хойт | Түрк | Моңгол | Түркмөн | Такталбаган |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Уруулары |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Дон калмактардын рухий турмушу[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Дон калмактарынын руханий турмушу Казактардын жарандык башкаруу институту жана Дон калмактарынын Бакшы-(лама) кызматы жөнүндө убактылуу жобо менен жөнгө салынган. Россиянын падышалык өкмөтү калмактардын Тибет менен байланышын үзүү максатында Жогорку Ламаны ( Шаджин Ламаны ) бекитүүдө Санкт-Петербургдун прерогативин бекиткен. Белгилей кетсек, 1902-жылга чейин дон калмактары өздөрүнүн руханий жана диний башына ээ болуу укугунан ажыратылган. Капитан Наран Эрензенович Улановдун (Дон калмактарынын көрүнүктүү ишмери) жүргүзгөн кампаниясынын жана анын Петербург гезиттерине жарыяланган макалаларынын, ошондой эле басылып чыккан «Калмак дин кызматкерлери жана калмак элинин азыркы абалы жөнүндө» брошюрасынын аркасында гана. Дон», өзүнүн «Ламу» бар болуу маселесин чечүүдө чоң роль ойногон. Калмактардын диний иерархиясы 4 баскычтан турган: эң төмөнкү даражаны катардагы кечилдер – «манжы», насаатчылар – «бакшы» алардан өйдө турган, дин кызматчылар – «гелуңдар» андан да жогору, эң жогорку даражаны башкы дин кызматчы ээлеген. - " Лама ". "Лама" кызматы белгилүү бир диний укуктарды гана эмес, ошондой эле чоң светтик таасирди да берген.
Падышалык Россиядагы орусташтырууга каршы күрөш[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Лама Мөңке Борманжинов орусташтырууга каршы өжөр күрөш жүргүзүп, дон калмактарынын турмушунда чоң роль ойногон. Анын аркасы менен калмактар окуган мектептерде калмактардын сабаттуулугун, жазуусун жана буддизм окуусун үйрөтүү киргизилген. Мамлекеттик мектептер Сальск районунун айылдарында, ал эми ст. Улуу Герцог: жогорку башталгыч мектеп (шаар), төрт жылдык аялдар мектеби. Лама Борманжиновдун ишмердүүлүгүнүн натыйжасында Сальск районундагы жалгыз шаардык мектепти бүтүргөн калмактардын саны жыл өткөн сайын көбөйгөн. Станица коомдорунун материалдык колдоосунун аркасында 1912-ж. Улуу князь орто окуу жайын ачып, анда жүзгө чейин калмак балдары окуган.
1906-жылы дон калмактарынын арасынан жогорку окуу жайларынын биринчи студенттери пайда болгон. Новочеркасскиде гимназия окуучуларынын, реалисттердин, калмак жаштарынын – Новочеркасск казак мектебинин студенттеринин жана курсанттарынын формасын кийген калмактардын балдарын көрүүгө болот, андан кийин алар Дон полкторуна жөнөшөт.
Белгилүү инсандар[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Ламдар[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Белгилүү дон Джимба Микулинов (анг. , Аркад Чубанов (анг. , Менко Борманжинов, Думбо-Даши Ульянов, Шургучи Нимгиров (анг. , Иван Китанов (анг. , Лубсан-Шарап Тепкин .
Башка инсандар[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- Санжи Балыков - калмак диаспорасынын жазуучусу, публицист, журналист;
- Ока Городовиков - советтик аскер башчы, генерал-полковник. СССРдин Баатыры;
- Басан Городовиков - советтик аскер башчы, генерал-лейтенант. СССРдин Баатыры;
- Иван Илишкин - калмак илимпоз, чеберчилигин доктору, биринчи директору тил, адабият жана тарых Kalmyk изилдөө институтунун Kalmyk АССРинин Scientist Ардактуу;
- Кирсан Илюмжинов - орусиялык мамлекеттик ишмер жана ишкер. Калмыкия Республикасынын биринчи президенти. 1995-2018-жылдары Эл аралык шахмат федерациясынын президенти;
- Харти Кануков - учурунда түп жана коомдук ишмер жарандык согуш Россия, акын, котормочу, коомдук, биринчи СССР негиздөөчүсү Kalmyk гезитинин Улан Khalmg (Red калмык);
- Tseren-Dorji Nominkhanov - чыгыш таануучу, мугалим, көптөгөн иштерди жазуучу калмык, монгол жана Khakass тилдерде;
- Бадма Уланов - юрист, Бүткүл россиялык Уюштуруу жыйынынын депутаты, чет өлкөдөгү калмак коомдук ишмер;
- Василий Хомутников - Жумушчу- Дыйкан Кызыл Армиянын полковниги, Биринчи Дүйнөлүк Согуштун, Граждандык жана Улуу Ата Мекендик согуштун катышуучусу, аскердик чалгынчы , Тибетке биринчи советтик жашыруун экспедициянын жетекчиси.
- ↑ Алексеева П. Э. Богшрахинский аймак и Богшрахинцы. - Элиста : Джангар, 2002. - 256с. - ISBN 5-94587-037-4
- ↑ Ремилева Е. Ойрат-Монголы. Обзор истории европейских калмыков. Германия 2010.