Гендердик иденттүүлүк
Гендердик идентиктүүлүк — бул адамдын өзүн кайсы бир гендерге таандык экенин ички деңгээлде сезүүсү, башкача айтканда, өзүн эркек, аял же башка гендердик категориялардын өкүлү катары кабылдашы. Бул сезим коомдогу жана маданияттагы гендердик жүрүм-турум жана сапаттар тууралуу стереотиптерге байланыштуу. Гендердик идентиктүүлүк сөзсүз түрдө төрөт маалында берилген жыныс менен дал келбеши мүмкүн.
Азыркы учурда, адатта, гендердик идентиктүүлүк менен гендердик көрүнүштү өзүнчө түшүнүү кабыл алынган — бул көрүнүш, ар кайсы маданиятта маскулиндүү, феминин жана андрогин деп кабыл алынган сапаттарды адамдын көрсөтүүсү катары каралат[1]. Айрым илимий адабияттарда, бул сапаттарга дал келүү — өзүнчө бир гендердик идентиктүүлүк катары да каралат[2][3][4][5].
Көптөгөн адам коомдорунда гендердик категориялардын белгилүү бир жыйындысы бар, алар адамдын коомдогу башка мүчөлөрү менен болгон социалдык идентиктүүлүгүнүн негизин түзө алат. Төрөт маалында берилген жынысы менен гендердик идентиктүүлүгү дал келген адамдар цисгендер деп аталат, ал эми бул өзгөчөлүктөрү дал келбеген адамдар трансгендер деп аталат. Айрым учурларда, трансгендер түшүнүгүнө гендердик көрүнүштөрдүн төрөт маалында берилген жыныс менен дал келбеген учурлары да кирет.
Гендердик идентиктүүлүк теориясынын негиздөөчүлөрүнүн бири сексолог Жон Уильям Мани болгон.
Коомдо узак убакыттан бери бинардык гендердик система үстөмдүк кылып келген — бул коомду уюштуруунун ыкмасы болуп, адамдар эркек жана аял деген эки категорияга бөлүнүп, төрөлгөндө берилген жыныс, гендердик идентиктүүлүк, гендердик көрүнүш жана сексуалдуулук бири-бирине ылайык болушу керек деп эсептелет. Бирок акыркы ондогон жылдар ичинде бинардык эмес гендердик идентиктүүлүккө ээ адамдар кеңири таралып, расмий деңгээлде таанылууда. Бул өзгөрүүлөр АКШ, Австралия, Улуу Британия жана Европанын көптөгөн өнүккөн өлкөлөрүндө болуп жатат. Булар, өзгөчө, юридикалык документтерде бинардык эмес адамдарды таануу жагын да камтыйт.
Дагы көптөгөн башка коомдордо салттуу гендердик системалар бинардык эмес болуп эсептелет: алар экиден ашык гендердик категорияны камтыйт жана төрөлгөндө берилген жыныс менен гендердик идентиктүүлүктүн ортосунда милдеттүү түрдө байланыш болушу шарт эмес деген мүмкүнчүлүктү караштырат.
Гендердик идентиктүүлүк, гендердик көрүнүш жана с
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Заманбап изилдөөчүлөр адамдын жыныстык таанымдыгы менен сексуалдуулугун сүрөттөө үчүн үч негизги түшүнүктү ажыратышат[6]
- Гендердик иденттүүлүк — бул адамдын ички өзүн-өзү таануу сезими, өзүн кандай жыныста сезери.
- Гендердик экспрессия — бул адамдын жыныстык өзгөчөлүгүн коомдо билдирүү ыкмалары: мисалы, кийим-кече, сүйлөө манерасы жана кызыгуулары аркылуу. Адамдын гендердик көрүнүшү коомдогу салттуу гендердик ролдорго туура келиши же келишпеши мүмкүн, жана ал өзүнүн гендердик иденттүүлүгүн чагылдырышы же чагылдырбашы мүмкүн. Мисалы, көп учурда трансгендер адамдар мазактоодон, зомбулуктан жана башка социалдык санкциялардан качуу үчүн өзүнүн гендердик иденттүүлүгүнө туура келгендей кийинүүгө батынбай калышы мүмкүн.
- Жыныстык артыкчылык — бул адам кимге жыныстык же романтикалык жактан тартыларын билдирет тартылган адамдардын жынысы же гендери.
Гендердик бинардык система гендердик иденттүүлүк, гендердик экспрессия жана жыныстык артыкчылык бири-бирине жана төрөлгөндө дайындалган жынысына шайкеш келиши керек деп болжолдойт — мисалы, төрөлгөндө эркекке дайындалган кимдир-бирөөнү эркек катары таанып, маскулиндүүлүк мүнөзүн көрсөтүп, аялдарга гетеросексуалдык жактан тартылышы күтүлөт, бирок кээде андай эмес. Ал эми аял катары төрөлгөн адам фемининдүүлүк мүнөзүн көрсөтүп, эркектерге гетеросексуалдык жактан тартылышы күтүлөт, бирок кээде бул да туура келбейт.
Гендердик иденттүүлүк жана психикалык жыныс
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Орусча илимде психикалык же психологиялык жыныс түшүнүгү колдонулат, ал кээде гендердик иденттүүлүк түшүнүгүнүн синоними катары пайдаланылат.[7] Бирок, советтик жана постсоветтик илимде психологиялык жыныстын бирдиктүү концепциясы иштелип чыга элек болчу.[8]
Психикалык же психологиялык жыныс жана жыныстык өзүн-өзү аңдоо түшүнүктөрү, негизинен, норма контекстинде колдонулат, анда психикалык жыныс төрөлгөндө дайындалган жыныс менен дал келиши керек деп эсептелет, ал эми дал келбесе патология катары каралат — мисалы, транссексуалдуулук.[9]
Гендердик иденттүүлүк түшүнүгү гендердик изилдөөлөрдө кеңири колдонулат. Бул илимий ыкма, айрыкча, төрөлгөндөгү жыныс менен ички өзүн-өзү сезүү ортосундагы дал келүү милдеттүү жана норма деп эсептелбестен, антропология, философия жана башка тармактардын негизинде сынчыл каралат.
Трансгендер адамдардын саламаттыгы боюнча заманбап адистердин пикиринде, гендердик иденттүүлүк менен төрөлгөндө дайындалган жыныстын дал келбеши — бул патология эмес, адамдык ар түрдүүлүктүн бир бөлүгү. Гендердик конформдуулукка дал келбегендик — өзүнчө негативдүү же оорулуу көрүнүш катары каралбашы керек.[7]
Гендердик иденттүүлүк түшүнүгүн психологиялык адабиятта маскулиндик, фемининдик жана андрогиндик стереотиптерге ылайык келүү деңгээлин билдирүү үчүн колдонуу кеңири таралган, бирок бул ыкма айрымдар тарабынан сынга алынган. Мисалы, психиатр Д. Д. Исаев мындай ыкма гендердик иденттүүлүктү гендердик ролго алмаштырып жатат деп эсептеген.[7]
Гендердик иденттүүлүктүн калыптанышы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Гендердик иденттүүлүк — бул биологиялык, психологиялык, социалдык жана маданий факторлордун таасири менен калыптануучу комплекстүү процесс. Адам өзүнүн гендердик таандыгын бала чагында калыптандыра баштайт, бирок бул процесс өспүрүм куракта жана андан кийин да өнүгүшү мүмкүн.[10]
Айрым учурларда адам өзүн төрөлгөндө дайындалган жыныстан айырмаланган гендерге таандык деп сезиши мүмкүн. Бул табигый көрүнүш болуп саналат жана дүйнөнүн көптөгөн коомдорунда андай адамдар ар кандай формада таанылат же кабыл алынат.[11]
Балдардын гендердик иденттүүлүгү көбүнчө алар менен болгон социалдык өз ара аракеттерге — ата-эненин, мугалимдердин, медиа булактарынын таасирине жараша өнүгөт. Ошол эле учурда, кээ бир изилдөөлөр гендердик иденттүүлүктүн биологиялык негиздери болушу мүмкүн экенин да көрсөтөт.[12]
Жудит Батлердин квир теориялык алкагында гендердик иденттүүлүк "социалдык санкциялар жана тыюулар менен мажбурланган аткаруучулук жетишкендик" катары каралат.[13]
Гендердик иденттүүлүгүн өзгөртүү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Репаративдик же конверсиялык терапия — гендердик ылайык келбеген балдар жана чоңдор үчүн алардын гендердик иденттүүлүгүн өзгөртүүгө жана гендердик шайкештикке жетүү үчүн колдонулган, кээде дагы деле колдонулуп жаткан ыкма. Мындай ыкмалардын узак мөөнөттүү натыйжалуулугу илимий жактан далилденген эмес, муну алардын жактоочулары да моюнга алышат. Бирок, мындай терапия атиптик гендердик тажрыйба басууга алып, зыян келтириши мүмкүн экенин далилдер бар: уят сезимдерин жогорулатуу, жакындары менен мамилелердин бузулушу жана өзүн-өзү өлтүрүү аракеттери.
Экилик эмес гендердик иденттүүлүк
[түзөтүү | булагын түзөтүү].svg)
Бинардык эмес гендер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Бинардык эмес гендер (же genderqueer англис. сөзүнөн gender жана queer) – эркек жана аял жынысын гана караган бинардык системага туура келбеген гендердик иденттүүлүктүн спектрин белгилөө. Көптөгөн маданияттар өз тарыхында экилик эмес гендердик системага ээ болгон, мисалы, үчүнчү жынысты камтыган. Азыркы Батыш коомунда бул багыттагы өзгөрүүлөр 20-кылымдын аягында боло баштаган.
Бинардуу эмес индивиддер (гендеркверлер) үчүн иденттүүлүк салттуу бинардык гендердик системанын чегинен чыгып кетиши мүмкүн, эркек жана аял жынысынын айкалышы (bigender, trigender), суюк (genderfluid) же жок (agender) болушу мүмкүн. Отуздан ашык экилик эмес гендердик идентификация бар.
Заманбап орус психиатриясында жана психологиясында, эреже катары, гендердик иденттүүлүккө бинардык ыкма колдонулат. Психиатр В.Д. Менделевич бинардык эмес инсандар бинардык парадигмада өздөрүнүн гендердик иденттүүлүгүн «чечим» алуу талабына туш болоорун тастыктайт. Мындай кылуудан баш тартуу психопатологиялык катары кабыл алынат. Менделевичтин айтымында, бул ыкманы колдонуу норма жана патология жөнүндөгү заманбап илимий идеяларга дал келбейт[14].
Эскертүүлөр
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- ↑ Gender Identity. American Psychological Association.
- ↑ Butler, Judith (1990). Gender Trouble. Routledge.
- ↑ Money, John (1975). Sexual Signatures. Little, Brown.
- ↑ Meyerowitz, Joanne (2002). How Sex Changed: A History of Transsexuality in the United States. Harvard University Press.
- ↑ Connell, R. W. (1995). Masculinities. University of California Press.
- ↑ American Psychological Association. Definition of Terms: Sex, Gender, Gender Identity, Sexual Orientation. Текшерилген күнү 14 -август (баш оона) 2015.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 Цитатанын катасы: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedref1 - ↑ Цитатанын катасы: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedref2 - ↑ Цитатанын катасы: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedref32 - ↑ Smith, J. (2019). "Development of Gender Identity in Childhood". Journal of Child Psychology.
- ↑ Brown, A. (2021). "Cultural Variations in Gender Identity". Gender Studies Review.
- ↑ Johnson, K. & Lee, M. (2020). "Biological and Social Influences on Gender Identity". Neuroscience and Society.
- ↑ Butler, J. (1990). *Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity*. Routledge.
- ↑ Менделевич В.Д. Современная психиатрия и гендерная идентичность. // Журнал «Психиатрия», 2018.
Андан ары окуу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Davies А. В. Ж. , Хоскин Р.А. Гендер/Гендердик иденттүүлүк/Гендердик экспрессия // Билим берүүдөгү Queer изилдөөлөрүнүн энциклопедиясы. - Брилл, 2021. — С. 181-187.
Дагы окуңуз
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Гендер социологиясы
- Гендердик изилдөөлөр
- Йогьякарта принциптери
- Трансгендеризм
Шилтемелер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- ЖОК. Archived 2015-01-03 at the Wayback Machine Харламенкова. Archived 2015-01-03 at the Wayback Machine Гендердик иденттүүлүктү дифференциациялоодо атанын ролу Archived 2015-01-03 at the Wayback Machine Архивная копия // Psychological Journal. — 2007. — №3. — С. 56—64.