Жыныстык артыкчылык
Жыныстык артыкчылык — бул адамдарга карата романтикалык, сексуалдык же алардын айкалышкан туруктуу тартылуу формасы. Негизги түрлөрү:
'''Гетеросексуалдуулук''' – карама-каршы жыныстагы адамдарга тартылуу.
'''Гомосексуалдуулук''' – өз жынысындагы адамдарга тартылуу.
'''Бисексуалдуулук''' – эки жыныстагы адамдарга тең тартылуу.
Мындан тышкары, кээде '''асексуалдуулук''' өзүнчө категория катары каралат жана сексуалдык тартылуунун жоктугу менен мүнөздөлөт.
Жыныстык артыкчылык адамдын инсандык өзгөчөлүгүнүн бир бөлүгү болуп саналат жана дайыма эле жүрүм-туруму же өзүн аныкташы менен шайкеш келе бербейт.[1][2] .
Бул категориялар жыныстык артыкчылыктын жана аны түшүндүргөн терминдердин[3] татаал мүнөзүнүн бир бөлүгү болуп саналат. Айрым адамдар өздөрүн пансексуал, полисексуал[4] деп аташы мүмкүн же такыр энбелги колдонбошу мүмкүн.[5]
Америкалык Психологиялык Ассоциациянын айтымында, жыныстык артыкчылык — бул жөн гана тартылуу эмес, ошондой эле ошол тартылууга байланыштуу жүрүм-турум жана ошол эле тартылууну бөлүшкөн адамдардын коомчулугуна таандык болуу сезими.
Жыныстык артыкчылык — бул сексуалдуулуктун төрт негизги компоненттеринин бири болуп саналат. Калган үч компонент:
- Биологиялык жыныс – адамдын туулганда берилген жынысы (эркек же аял)
- Гендердик иденттүүлүк – адам өзүн кандай жыныста сезет
- Социалдык гендердик рол – коомдо жыныска жараша күтүлгөн жүрүм-турум жана ролдор
Окумуштуулар жыныстык артыкчылыкты эмне аныктаарын так билишпейт, бирок алар бул көрүнүш генетикалык, гормоналдык жана экологиялык факторлордун татаал өз ара аракеттенүүсү менен шартталат деп божомолдошот.[6][7]
Жыныстык артыкчылыктын себептери боюнча бир да теория азырынча кеңири кабыл алына элек, бирок илимпоздор биологиялык негизделген теорияларды көбүрөөк колдошот.[8]
Айрыкча эркектерде жыныстык артыкчылыктын социалдык эмес, биологиялык себептерин колдогон далилдер көбүрөөк экендиги белгиленген.[9][10][11]
Ошондой эле, жыныстык артыкчылыкка ата-энелик тарбия же эрте балалык тажрыйба таасир этет деген олуттуу далилдер жок. [12]
Бир нече ондогон жылдар бою жүргүзүлгөн изилдөөлөр көрсөткөндөй, жыныстык артыкчылык — бул континуум, башкача айтканда, карама-каршы жыныска болгон өзгөчө тартылуудан баштап, өз жынысына болгон өзгөчө тартылууга чейинки үзгүлтүксүз шкала катары каралат.[13]
Сексуалдык иденттүүлүк жана жүрүм-турум менен болгон айырмачылыктар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Негизги
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Жыныстык артыкчылык салттуу түрдө гетеросексуалдуулук, бисексуалдуулук жана гомосексуалдуулук катары аныкталат. Ал эми асексуалдуулук айрым изилдөөчүлөр тарабынан жыныстык артыкчылыктын төртүнчү категориясы катары каралып, салттуу жыныстык тартылуунун жоктугу катары аныкталат.
Асексуал адамда жыныстык каалоо дээрлик болбойт.[14][15]
Бул жыныстык артыкчылыктын жоктугу катары каралышы мүмкүн, бирок бул жыныстык артыкчылыкпы же жокпу деген талаш-тартыштар дагы деле бар.[16]
Жыныстык артыкчылык көпчүлүк аныктамаларда адамдын эротикалык каалоолорунун багыты сыяктуу психологиялык компонентти же адамдын сексуалдык өнөктөш(төр)үнүн жынысына багытталган жүрүм-турум компонентин камтыйт.[17] Кээ бир адамдар жыныстык артыкчылыкты жөн гана адамдын өзүн-өзү аныкташы аркылуу түшүндүрүүнү артык көрүшөт.
Илимий жана кесиптик түшүнүктө мындай деп айтылат:
«Чоңдордун жыныстык артыкчылыгын аныктаган негизги тартылуулар, адатта, орто жана эрте өспүрүм куракта пайда болот»[18]
Жыныстык артыкчылык сексуалдык иденттүүлүктөн айырмаланат, анткени жыныстык артыкчылык — бул башкалар менен болгон мамилени жана тартылууну камтыйт, ал эми сексуалдык иденттүүлүк — бул адамдын өзүнүн инсандык түшүнүгү болуп саналат.[19]
Америкалык Психологиялык Ассоциация «чыныгы жыныстык артыкчылык — бул эркектерге, аялдарга же эки жыныска карата туруктуу эмоционалдык, романтикалык жана/же жыныстык тартылуунун үлгүсү» экенин белгилейт жана «бул жүрүм-турум жана тартылуу ар кандай маданияттарда жана элдерде ар түрдүүчө сүрөттөлөт. Көптөгөн маданияттарда мындай тартылууларды көрсөткөн адамдарды сүрөттөө үчүн инсандык белгилер (идентификациялык ярлыктар) колдонулат. АКШда эң кеңири тараган белгилер — Лесбияндуулук (аялдарга тартылган аялдар), Гей (эркектерге тартылган эркектер) жана Бисексуалдуулук (эркектерге жана аялдарга тең тартылган адамдар). Бирок айрым адамдар башкача белгилерди колдонушу мүмкүн же такыр колдонбошу мүмкүн». [20]
Алар ошондой эле жыныстык артыкчылык төмөнкү компоненттерден айырмаланарын белгилешет: биологиялык жыныс (эркек же аял болууга байланыштуу анатомиялык, физиологиялык жана генетикалык өзгөчөлүктөр), гендердик иденттүүлүк (өзүн эркек же аял катары сезүү), жана социалдык гендердик роль (коомдогу аялдык жана эркектик жүрүм-турумду аныктаган маданий нормалар).[20]
Сексуалдык иденттүүлүк жана сексуалдык жүрүм-турум — бул жыныстык артыкчылык менен тыгыз байланышкан түшүнүктөр, бирок алар бири-биринен айырмаланат. Сексуалдык иденттүүлүк — бул адамдын өзүн-өзү түшүнүүсү, ал эми жүрүм-турум — бул адамдын чыныгы сексуалдык аракеттери. Ал эми жыныстык артыкчылык — бул «фантазиялар, эмоционалдык байланыктар жана умтулуулар»[21] менен байланышкан туруктуу багыт.
Айрым адамдар өздөрүнүн жыныстык артыкчылыгын жүрүм-туруму аркылуу билдириши мүмкүн, же болбошу мүмкүн.
Ошондой эле, сексуалдык иденттүүлүк кээде адамдын жынысты кабылдоосун сүрөттөө үчүн колдонулушу мүмкүн, жыныстык артыкчылыктан тышкары
Термин «жыныстык артыкчылык» (англ. sexual preference) кээде жыныстык ориентация менен синоним катары колдонулат, бирок бул термин ыктыярдуу тандоону камтышы мүмкүн деген түшүнүктү берет.[22] Ушундан улам, Америкалык Психологиялык Ассоциация бул терминди «гетеросексуалдык бейкалыс пикирди» илгерилетүүчү формула катары сындап, «жыныстык ориентация» терминин колдонууга чакырат. [23]
Ориентациядан тышкаркы мамиле
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Гетеросексуалдык эмес жыныстык артыкчылыгы бар, бирок өзүнүн сексуалдык иденттүүлүгүнө дал келбеген адамдар кээде «жабык» деп мүнөздөлөт. Бирок бул термин көбүнчө маданий контекстке жана сексуалдык азчылыктарды акырындык менен кабыл алып жаткан коомдордогу өткөөл этаптарга байланыштуу колдонулат.
Сексуалдык азчылыктар, адамдын жыныстык тартылуусу, жүрүм-туруму жана иденттүүлүгү ортосундагы шайкештик деңгээли жөнүндө сөз болгондо, изилдөөчүлөр конкорданс (шайкештик) жана диссонанс (шайкеш эместик) деген терминдерди колдонушат.
Мисалы, башка аялдарга тартылган, бирок өзүн гетеросексуал деп эсептеген жана эркектер менен гана жыныстык катнашта болгон аял — бул адам жыныстык тартылуусу (Гомосексуалдуулук) менен иденттүүлүгү жана жүрүм-туруму (Гетеросексуалдуулук) ортосунда диссонанс абалында болушу мүмкүн.[24]
Мындай диссонанс:
- психологиялык стресске,
- депрессияга,
- жана өзүн кабылдоодо кыйынчылыктарга алып келиши мүмкүн.
Изилдөөлөр көрсөткөндөй, жыныстык багыттагы диссонанс өзгөчө өзүн гетеросексуал деп эсептеген, бирок башкача тартылуусу бар адамдарда психикалык ден соолукка терс таасир тийгизиши мүмкүн
Флюиддүүлүк
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Көп учурда жыныстык артыкчылык (жыныстык артыкчылык) менен жыныстык иденттүүлүк (өзүн кандайча аныктаары) бири-биринен айырмаланбайт деп кабыл алынат. Бирок бул айырмачылыкты эске албоо:
- жыныстык иденттүүлүктү так баалоого тоскоол болушу мүмкүн,
- жана жыныстык артыкчылыктын өзгөрүшү мүмкүнбү деген суроого туура жооп берүүгө кыйынчылык жаратат.[25]
Изилдөөлөр көрсөткөндөй, жыныстык иденттүүлүк өмүр бою өзгөрүшү мүмкүн. Ал адамдын:
- биологиялык жынысына,
- жыныстык жүрүм-турумуна,
- же реалдуу жыныстык тартылуусуна дал келиши мүмкүн же дал келбеши мүмкүн.[26]
Мисалы, 10 жылдык изилдөөнүн жыйынтыгында:
- Гетеросексуалдуулук иденттүүлүк эң туруктуу болгон;
- аялдарда гомосексуалдуулук жана бисексуалдык иденттүүлүк салыштырмалуу өзгөрмөлүү болгон;
- эркектерде гомосексуалдуулук жана гетеросексуалдык иденттүүлүк салыштырмалуу туруктуу, ал эми бисексуалдык — эң өзгөрмөлүү болгон.[26]
Бул көрүнүш жыныстык артыкчылык — бул туруктуу, бирок иденттүүлүк — динамикалык болушу мүмкүн экенин көрсөтөт.
- Булактар
- ↑ Sex and Society / Marshall Cavendish Corporation. — Marshall Cavendish, 2009. — Т. 2. — С. 82—83. — ISBN 978-0-7614-7905-5. Архивировано 11 -январь (үчтүн айы) 2023 года.
- ↑ [http://vestnik.krsu.edu.kg/archive/170/7100 СОСТОЯНИЕ ИСТОРИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ ГЕНДЕРНЫХ ВОПРОСОВ В КЫРГЫЗСТАНЕ]
- ↑ https://www.plannedparenthood.org/learn/сексуальная-ориентация(жеткиликсиз шилтеме)
- ↑ https://books.google.kg/books?id=1pCKkZmBU1EC&pg=PA9&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- ↑ https://www.plannedparenthood.org/learn/sexual-orientation
- ↑ https://www.nature.com/scitable/topicpage/genetic-mechanisms-of-sex-determination-314/
- ↑ https://psycnet.apa.org/record/2021-61466-001
- ↑ https://www.nature.com/scitable/topicpage/genetic-mechanisms-of-sex-determination-314/
- ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/research/litvar2/
- ↑ https://ky.m.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%BA_%D1%82%D0%B5%D2%A3%D1%87%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BA
- ↑ https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/migration/kg/kyr-gm-manual.pdf
- ↑ http://lib.knu.kg/ky/elektronduk-maalymat-bazasy/
- ↑ http://vestnik.krsu.edu.kg/en/archive/170/7100
- ↑ https://www.nature.com/scitable/topicpage/genetic-mechanisms-of-sex-determination-314/
- ↑ https://psycnet.apa.org/record/2021-61466-001
- ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/research/litvar2/
- ↑ https://psycnet.apa.org/record/2016-49586-007
- ↑ https://psycnet.apa.org/record/2021-61466-001
- ↑ https://www.nature.com/articles/d41586-024-01521-7
- ↑ 20.0 20.1 https://www.apa.org/topics/lgbtq/orientation
- ↑ Answers to Your Questions For a Better Understanding of Sexual Orientation and Homosexuality. Текшерилген күнү 12 -февраль (бирдин айы) 2020.
- ↑ Psychology (англ.). Colby College. Текшерилген күнү 12 -февраль (бирдин айы) 2020.
- ↑ https://c4disc.pubpub.org/pub/4hyglwhz/release/1
- ↑ Concordance Between Sexual Behavior and Sexual Identity in Street Outreach Samples of Four Racial/Ethnic Groups.
- ↑ https://www.apa.org/topics/lgbtq/orientation
- ↑ 26.0 26.1 https://psycnet.apa.org/record/2012-11500-017
- Всемирная организация здравоохранения. «Международная классификация болезней 10-го пересмотра» Раздел. «Психологические и поведенческие расстройства, связанные с половым развитием и ориентацией (F66)».
- Sex and Society.
- Bogaert, Anthony F. Asexuality: prevalence and associated factors in a national probability sample (англ.) // Journal of Sex Research[англ.] : journal. — 2004. — Vol. 41, no. 3. — P. 279—287. — doi:10.1080/00224490409552235. — PMID 15497056.
- Frankowski BL; (Американская академия педиатрии) American Academy of Pediatrics Committee on Adolescence. Sexual orientation and adolescents (англ.) // Pediatrics[англ.]. — American Academy of Pediatrics[англ.], 2004. — June (vol. 113, no. 6). — P. 1827—1832. — doi:10.1542/peds.113.6.1827. — PMID 15173519.
- Kinsey A. C., Pomeroy W. B., Martin C. E. Sexual Behavior in the Human Male.
- Kinsey A. C., Pomeroy W. B., Martin C. E., Gebhard P. H. Sexual Behavior in the Human Female.
- Melby, Todd. Asexuality gets more attention, but is it a sexual orientation? (англ.) // Contemporary Sexuality : journal. — 2005. — November (vol. 39, no. 11). — P. 1, 4—5. — ISSN 1094-5725. Архивировано 6 ноября 2015 года.. — « The journal currently does not have a website Archived 2015-11-06 at the Wayback Machine».