Ислам философиясы
Ислам философиясы — ислам цивилизациясынын алкагында пайда болгон жана өнүккөн, диний көз караш менен акыл-эстик ой жүгүртүүнү айкалыштырган философиялык салт. Бул философия Исламдын алтын доорунда, өзгөчө IX-X кылымдарда, халифа аль-Мамундун доорундагы котормочулук кыймылынан кийин грек философиясынын таасири астында гүлдөп өнүккөн.
Ислам философиясы болмуш, тааным, ахлак жана метафизика сыяктуу ар түрдүү маселелерди камтыйт. Мусулман философтору диний тексттер менен акыл-эсти шайкеш келтирүүгө аракет кылышкан. Бул тармакка зор салым кошкон эң көрүнүктүү философтордун катарына аль-Кинди, аль-Фараби, Ибн Сина, аль-Газали жана Ибн Рушд кирет. Алардын эмгектери кийинчерээк Батыш ой-жүгүртүүсүнө жана Европанын кайра жаралуу дооруна терең таасирин тийгизген.
Ислам философиясы өзүнүн байлыгы жана ар түрдүүлүгү менен айырмаланат. Ал мутазилиттер, ашариттер, шиит философтору, Ихван ас-Сафа, суфийлер сыяктуу ар кандай ой-пикир мектептерин камтыйт. Анын негизги натыйжаларынын бири – диний ишенимдерди акыл-эс жана философиялык далилдер менен бекемдөөнү максат кылган Калам илиминин өнүгүшү болгон[1].
Жалпы баяндама
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Алгачкы ислам философиясы II-хижрий кылымда (IX к.) аль-Кинди менен башталып, VI-хижрий кылымдын аягында (XII к.) Ибн Рушд менен аяктаган. Бул мезгил негизинен Исламдын алтын доору деп аталган доорго дал келет. Ибн Рушддун көзү өткөндөн кийин, ислам философиясынын "араб перипатетикалык мектеби" деп аталган өзгөчө бир багыты аяктап, Андалусия жана Түндүк Африка сыяктуу батыш ислам өлкөлөрүндө философиялык ишмердүүлүк бир кыйла басаңдаган.
Бирок, ислам философиясы чыгыш ислам өлкөлөрүндө, айрыкча Сефевий Иранында, Осмон империясында жана Могол империясында узак убакыт бою өнүгүүсүн уланткан. Ал жерлерде Авиценнизм, Аверроизм, Ишракия (нурдануу) философиясы, суфийлик философия жана Асфахан мектеби сыяктуу бир нече философиялык мектептер гүлдөгөн.
Ибн Халдун өзүнүн "Мукаддима" эмгегинде тарых философиясына маанилүү салым кошкон. XIX-XX кылымдардагы араб кайра жаралуусу ("Нахда") мезгилинде ислам философиясына болгон кызыгуу кайрадан жанданып, бүгүнкү күнгө чейин уланууда. Ислам философиясы христиандык Европага зор таасир этип, араб философиялык тексттеринин латын тилине которулушу "орто кылымдардагы латын дүйнөсүндөгү дээрлик бардык философиялык дисциплиналардын трансформациясына алып келген"[2].
"Фалсафа" жана "Хикма" түшүнүктөрү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]"Философия" сөзүнө эң жакын исламдык термин – бул "хикма" (даанышмандык). Бул сөз Куран жана Сүннөт сыяктуу негизги ислам тексттеринде колдонулат. Ошондуктан көптөгөн мусулман философтору "хикма" сөзүн "фалсафанын" синоними катары колдонушкан. "Философия" сөзү грек тилинен келип чыккан: "philein" – "сүйүү" жана "sophia" – "даанышмандык", демек, "философ" – "даанышмандыкты сүйүүчү" дегенди билдирет[3].
Мусулман философтору философияга ар кандай аныктамаларды беришкен. Мисалы, аль-Кинди мындай деген: Калып:Cquote Бирок, ислам цивилизациясынын контекстинде "фалсафа" термини негизинен грек философиясынын таасири астында калыптанган агымдарга карата колдонулуп калган. Ал эми "ислам философиясы" деп жалпы дүйнө тааным жана жашоонун маңызын изилдөө жөнүндө сөз кылганда, ага башка аталыштар менен белгилүү болгон мектептерди да кошуу зарыл. Алардын эң негизгилери – Калам илими жана Усул аль-фикх.
Калыптануусуна таасир эткен булактар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Классикалык же алгачкы ислам философиясынын негизги булактары – бул Ислам дининин өзү (айрыкча, Курандан алынган жана чечмеленген идеялар) жана алгачкы мусулмандар басып алуулардын натыйжасында мурастап калган грек философиясы. Мындан тышкары, исламга чейинки индиялык жана перс философиялары да өз таасирин тийгизген. Алгачкы философиялык талкуулардын көбү грек философиясы аркылуу чагылдырылган акыл-эс менен динди шайкеш келтирүүгө багытталган.
Ислам философиясынын негизги мектептери жана агымдары
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Калам илими жана Мутазилиттер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Калам илими негизинен ислам теологиясынын маселелерин изилдөө менен алектенген. Анын негизги максаты – мусулманды салттуу ишенимден (таклид) бекем ишенимге (якын) жеткирүү жана исламдын негиздерин акылга сыярлык далилдер менен бекемдөө болчу. Калам илиминин пайда болушуна манихейчилик, зороастризм сыяктуу байыркы диндер менен болгон интеллектуалдык кагылышуулар себеп болгон.
Мутазилиттер – бул ислам доктринасын катуу рационализм менен чечмелөөгө аракет кылган алгачкы мектептердин бири. Алар тагдыр маселесинде адамдын эркиндигин жакташып, катуу фатализмге каршы чыгышкан.
Фалсафа жана перипатетикалык мектеп
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Фалсафа – бул аристотелдик жана неоплатондук философиянын таасири астында өнүккөн багыт. Анын өкүлдөрү грек логикасын жана метафизикасын исламдык дүйнө тааным менен айкалыштырууга умтулушкан.
- Аль-Кинди (801–873) – "арабдардын философу" деп аталган алгачкы мусулман ойчулу. Ал грек философиясын ислам ишеними менен шайкеш келтирүүгө аракет кылган.
- Аль-Фараби (872–950) – "Экинчи мугалим" (Аристотелден кийинки) деген наамга ээ болгон. Ал логика, метафизика жана саясат философиясы боюнча маанилүү эмгектерди жаратып, Платондун "идеалдуу мамлекет" идеясын исламдык контекстте караган.
- Ибн Сина (980–1037) – ислам философиясын системалаштырып, Авиценнизм деп аталган өзүнчө бир мектепти негиздеген. Анын болмуш менен маңызды айырмалоосу орто кылымдардагы философияга зор таасир эткен.
- Ибн Рушд (1126–1198) – Аристотелдин эмгектерине жазган комментарийлери менен белгилүү. Ал аль-Газалинин "Философторду төгүндөө" эмгегине каршы "Төгүндөөнү төгүндөө" китебин жазып, философияны жактап чыккан.
Исмаилизм жана "Ихван ас-Сафа"
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Исмаилиттердин философиясы неоплатонизмдин жана гностицизмдин таасиринде өнүккөн. Алар диний тексттердин "тышкы" (захир) маанисинен сырткары, "ички" (батын) мааниси бар деп эсептешкен. X кылымда Басра шаарында пайда болгон Ихван ас-Сафа (Тазалыктын бир туугандары) жашыруун коому да ушул агымга жакын болгон. Алар илимдин, математиканын жана философиянын бардык тармактарын камтыган 52 трактаттан турган "Энциклопедияны" жазышкан.
Тарых философиясы (Ибн Халдун)
[түзөтүү | булагын түзөтүү]XIV кылымдагы араб аалымы Ибн Халдун тарых философиясынын жана социологиянын негиздөөчүлөрүнүн бири болуп эсептелет. Ал өзүнүн атактуу Мукаддима эмгегинде коомдордун өнүгүү жана кыйроо мыйзамдарын, мамлекеттин, пропаганданын жана системалык жаңылыштыктын тарыхтагы ролун биринчилерден болуп талдап чыккан.
Европага тийгизген таасири
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Мусулман философторунун эмгектери латын тилине которулуп, Европанын интеллектуалдык турмушуна зор таасир эткен. Айрыкча Ибн Синанын медицина жана философия боюнча эмгектери, Ибн Рушддун Аристотелге жазган комментарийлери орто кылымдардагы схоластикалык философиянын өнүгүшүнө түрткү болгон. Бул котормолор Европанын университеттеринде көп кылымдар бою негизги окуу куралдары катары колдонулуп, Кайра жаралуу дооруна жол ачкан.
Колдонулган адабияттар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- ↑ Don't Blame It on al-Ghazali (2013).
- ↑ Dag Nikolaus Hasse (2014). "Influence of Arabic and Islamic Philosophy on the Latin West". Stanford Encyclopedia of Philosophy. Retrieved 2017-07-31.
- ↑ Караңыз: Яхья Хувайди: "Философияга киришүү", 22-б.