Кытай Түркстаны
_(14594951057).jpg)
Кытай Түркстаны — Кытайдын Цин империясынын бийлиги астындагы Түштүк Шинжаңдын (Теңир-Тоо кыркасынын түштүгүндө) же бүтүндөй Шинжаңдын Тарим ойдуңуна туура келген географиялык термин же тарыхый аймак[1][2]. Ал Цин империясынын бийлиги астында Ички Азиянын аймактарын камтыган Кытай Тартариясы бир бөлүгү болуп эсептелет. Европалыктар бул терминди көбүнчө Цин империясынын тушунда Түркстанды кытайлар жана орустар көзөмөлдөгөн аймактарга бөлүү үчүн колдонушкан, ал эми акыркысы батышта Түркстан генерал-губернаторлугун башкарып турган[3].
Этмология
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Борбордук Азиянын чыгыш бөлүгү тарыхый жактан Кытайдын Хань жана Тан династияларынын карамагында турган Батыш аймактары деп аталган. Тарыхтын жүрүшүндө түрк элдери перс тилдүү элдерди басып алып, Орто Азияда бир нече майда княздыктарды түзүп, аларга Түркстан деген ат берген. Андан кийин алар 1750-жылдардагы Жуңгар-Цин согушунун акыркы этабында Кытайдын Цин империясы тарабынан каратылганга чейин аймакты башкарып турган (кийин Моңголдор, анын ичинде Чагатай жана Жуңгар хандыктарынын бийлигине өткөн). Демек, европалык аталыш Кытай Түркстаны[4], Орус империясынын көзөмөлүндө болгон Орус Түркстаны жана Түндүк Ооганстандагы Ооган Түркстаны деген ат менен окшош[5][6].
Колдонуу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]
«Кытай Түркстаны» деген термин Цин империясынын тушунда европалыктар тарабынан көбүнчө аймакка (Цин Кытайдын тушундагы кытай татарларынын бир бөлүгү катары) кайрылуу үчүн колдонулган, ал эми кытайлар Тянь-Шань Нан Лу (кыт. 天山南路) деп аташкан, бул Теңир-Тоолорунун түштүгүндөгү Шинжаңдагы аймакты билдирет. Кээ бир булактарда «Кытай Түркстаны» деген термин бүтүндөй Шинжаңга да тиешелүү болушу мүмкүн жана бул термин кээде цин чиновниктери тарабынан англис тилиндеги жазууларда да колдонулган [1][2]. 20-кылымда, Цин империясы жок болгондон кийин, ал Кытай Республикасы менен Кытай Эл Республикасынын доорунда ар кандай басылмаларда колдонула бергенине карабастан, бара-бара дүйнө жүзү боюнча популярдуулугун жоготкон [7][8]. XX-кылымда уйгур сепаратисттери жана алардын тарапкерлери «Чыгыш Түркстан» терминин бүткүл Шинжаң (Жунгария жана Түштүк Шинжаң) же азыркы Шинжаң-Уйгур автономиялуу районундагы келечектеги көз карандысыз мамлекет үчүн колдонушкан, ал эми башкалары Кытайдын автономиялуу аймагына карата «Шинжаң» атын колдонушат. Натыйжада, учурда «Кытай Түркстан» термини башка терминдер менен алмаштырылды, бирок белгилүү бир актуалдуулугун сактап калды[9].
Булактар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- ↑ 1.0 1.1 Share, Michael B. (2015). "The Great Game Revisited: Three Empires Collide in Chinese Turkestan (Xinjiang)". Europe-Asia Studies 67 (7): 1102–1129. doi:10.1080/09668136.2015.1067075. JSTOR 24537108. https://www.jstor.org/stable/24537108. Retrieved September 19, 2023.
- ↑ 2.0 2.1 Xinjiang – China's new territory or East Turkestan?.
- ↑ A Short History of Chinese Turkistan. Centre of Central Asian Studies, University of Kashmir. 1981.
- ↑ Duyckinck, Evert Augustus (1871). History of the World from the Earliest Period to the Present Time, Volume 1. p. 16. Retrieved August 22, 2023.
- ↑ Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang (review).
- ↑ India's Interests in Central Asia.
- ↑ Vakar, Nicholas (1935). "The Annexation of Chinese Turkestan". The Slavonic and East European Review 14 (40): 118–123. JSTOR 4203088. https://www.jstor.org/stable/4203088. Retrieved August 22, 2023.
- ↑ Weng, Weiquan (1997). Bazaars of Chinese Turkestan. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-590270-9. Retrieved August 22, 2023.
- ↑ "Preface and Acknowledgements". Eurasian Crossroads. 2021. pp. xi–xx. doi:10.7312/mill20454-003. ISBN 978-0-231-55559-3. Retrieved October 1, 2023.