Сарт-калмактар

Сарт-калмактар, калмактар ( кырг. Сарт-калмактар бир аз эл Кыргызстан менен ойроттор келип. Алар негизинен Ысык-Көл облусунун чыгышында жашашат. Маданий жана тилдик таасирине карабастан, Кыргыз Республикасынын өзүнчө этникалык топ болуп эсептелет. Кыргызстанда алардан тышкары кыргыздардын уруулук топтору деп эсептелген калмактар, калмак-киргиздер.

Саны

Кыргызстандын калкынын 1999-каттоо санынын 5% эле эсеп 5.824, калмактар, эске алып, калмактар, биз алардын арасында калмактар камтыйт, анда бул дүйнөдө гана калат. 2009-жылдагы эл каттоо боюнча 3800 калмак саналган. Бир катар булактарда алардын саны 12 миңден 20 миңге чейин деп айтылат. адам.

Айылдык кеңештердин каттоо китептери боюнча Челпек, Бурма-Суу, Ташкент жана Бөрү-Баш деген төрт айылдын калкы (90го чейин) калкынын % сарт-калмактар) 12 миңге жакын калкы бар. 2009-жылдагы эл каттоо боюнча Ысык-Көл облусунда 3801 калмак , 1999-жылы 5314, 1989-жылы 4593 киши болгон. Мындай карама-каршылык калмактардын көбүнүн паспортунда кыргыз.

Этноним

Кыргызстандын ойротторунда учурда бир нече эндо- жана экзоэтнонимдер бар. Кеңири таралган өз аттары «калмак», «сарт-калмак» жана «ойрат». Карыялар этнонимдин дагы бир вариантын – “хотун-халмг” деп эстешет. Анын айтымында, Н. Л. Жуковская, «Сарт-Калмак» этноними 19- кылымдын аягында өз аты «Кара-Калмак» болгон ойрот тобуна берилген. С.Н.Абашин калмак тобу Фергана өрөөнүнүн этнографиялык номенклатурасында 1909-ж . Ал кошулгандан кийин калган калмактар көпчүлүк деген маалымат айтылды кыргыздарды жана өзбектерди алкагында "Сарт-калмактар" категориясына которулган , улуттук-мамлекеттик чек Борбордук Азия боюнча жүзөгө ашырылат жана 1924.

Коңшулаш кыргыздар, уйгурлар, дунгандар, орустар негизинен бир терминди колдонушат - "калмак/калмак". «Калмак/калмак» деген сөз түрк тилдеринин көбүндө ойрот дегенди билдирет, алардын сүйлөгөндөрү ойраттарга туш болгон. Ысык-Көл жана Волга калмактарын айырмалоо үчүн алар «сарт-калмак», «кара-калмак» деген түшүнүктөрдү колдонушат. Калмактар Хара-халимаг европалык аял бар түшүнүктөрдү "хотон-халимаг" жана "Гара-khalimag" бар, калмактар . Жылы Калмыкия, этноним "Сарт-Калмак" тышкары, термин "харголын халимаг”.

Тарых

Калмактар монгол деп аталган элдердин бири жана ойрот тилинде сүйлөшөт . 17–кылымда мурда Жунгарияда жашаган Ойроттордун бир бөлүгү европалык аймактарга көчүп, кийинчерээк алар азыркы Калмакстан Республикасынын көлөмүнө чейин кичирейген. Калмактардын жана башка монгол тилдүү элдердин чакан топтору Кытай баскынчыларына каршы багытталган Уйгур-Дунган козголоңу башталганга чейин Чыгыш Түркстандын аймагындагы негизги монгол аймагынан обочолонуп жашап калышкан. 1881- жылдагы көтөрүлүш талкаланып, Иле аймагы Россиядан кайра Кытайга кайтарылгандан кийин Уйгурлар (10 миңден ашык адам), Дунгандар (5 миңге жакын) ), ошондой эле бир нече ондогон калмак үй-бүлөлөрү Россия империясынын аймагына, азыркы Казакстандын жана Кыргызстандын жерлерине көчүп келишкен.

Калмактар түпкү теги боюнча Кытайдагы дунгандардын көтөрүлүшү басылгандан кийин Россия империясынын аймагына көчүп келген Батыш Моңголиянын Олеец уруусунун урпактары, кээ бирлери Жунгар хандыгынын доорунан калган.

Алардын кыргыздардын арасында көптөн бери жашап келгендигинин натыйжасында алардын кыргыздарга кошулуу процесси башталган, бул кыргыздар аларды өз урууларынын бири деп эсептешине алып келген. Бүгүнкү күндө алардын басымдуу көпчүлүгү өздөрүн "Кыргызбыз" деп эсептешет. Бирок, өзүн Калмак элинин катарына кошуп, этникалык өзгөчөлүгүн сактап калгандар бар. Дини боюнча Сатр-калмактар мусулмандар.

Тили

Калмактар мурда ойрот тилинин диалектисинде сүйлөшсө, азыр дээрлик баары орус жана кыргыз тилдеринде сүйлөшөт . Учурда өз эне тилинде жашы улуулар гана сүйлөйт. Жоголгон каада-салтты эңсеп, калмак тилинде баарлашууну туура көргөн карыялар. Эгерде маектештер алар менен маалыматты сактап калгысы келсе же маселени өз чөйрөсүндө талкуулоону кааласа, ал көбүнчө “жашыруун” тил катары колдонулат.

Жаштар арасында калмак тилин билгендер жок, бирок үйрөнүүнү каалагандар бар. Улуу муун жаштарды өз эне тилин билбегендигине күнөөлөшөт – бул тилде баарлашуу салты согуштан кийинки жылдарда калмак үй-бүлөлөрүндө үзгүлтүккө учураган жана мунун объективдүү себептери болгон. Учурунда Улуу Ата Мекендик согуштун, байланыштуу Россия калмактар куштеп менен Сибирге, Сарт-калмактар "таандык Oirat коомчулук жана, ошондуктан, алардын генетикалык байланышы калмактар атайын кызматтар менен бийлик назарына ээ болгон. Сарт-калмактар менен алардын паспортуна "улуту көрсөтүү, алардын этностук жашырууга аргасыз болушкан киргиздер ", өз эне тилинде баш тартып, атүгүл үй-койнуна.

Ойрат кепинин бөтөнчөлүгү кыргыз диалектисинде өзгөчө сарт-калмак акцентинин калыптанышына өбөлгө түзгөн жана бул акцент ойрот тилинде эч качан сүйлөбөгөн, анын кандай угулгандыгын укпаган жаш сарт-калмактардын сөзүндө да бар. Кызыктуу жагдай пайда болууда – ойрот тили өзүн унутууга жол бербейт, калмак тилин билбеген экинчи муундун сүйлөгөн сөзүндө ушундай өзгөчөлүк менен байкалат.

Кыргыз коомунда негизинен бардык сарт-калмактар орус тилин жакшы билет. Орус тилин мыкты билүү жогорку билим алууну жеңилдетет, карьеранын ийгиликтүү өсүшүнө өбөлгө түзөт. Бул калмак элинин көбүрөөк мобилдүүлүгүнө өбөлгө түзгөн фактор болуп калды, алар үчүн орус мейкиндигин өнүктүрүү кыргыздарга же Кыргызстандын башка улуттук азчылыктарына, мисалы дунгандарга же уйгурларга караганда азыраак ооруйт, алар иш жүзүндө эч жакка кетпейт. Россия.

Жайгашуусу

19- кылымдан баштап сарт-калмактар Кыргызстандын сарт-калмактарынын 91,2%ы топтолгон Ысык-Көл облусунун чыгышында, Каракол шаарында жана ага чектеш Ак-Суу аймагында компакттуу жашап келишкен.

Акыркы он жылдыкта алардын белгилүү бир бөлүгү, негизинен жаштар, жашоонун жогорку деңгээлин издеп, Чүй облусуна жана Бишкек шаарына көчүп кетишкен. Сарт-калмактардын салттуу кесиби — мал чарбачылыгы жана дыйканчылык .

Сарт-калмактар Ысык-Көл облусунун Ак-Суу районундагы Челпек, Бурма-Суу, Таш-Кыя жана Берю-Баш деген төрт айылда тыгыз отурукташкан.

Биринчи үчөө Челпектин бир административдик бирдигин түзөт. Берю-Баш чакан Черик айылы менен бирге Берю-Баш административдик бирдигин түзөт. Алар областтык борборго жакын жайгашкан - g. Каракол. Челпек жана Таш-Кыя түштүк-батыштан жана түштүктөн Караколго, түндүк-батыштан Берю-Башка кошулат. Челпек менен Берю-Башанын айыл чарба жерлери Караколдун батыш тарабына туташкан.

Калмактар Ак-Суу аймагынан тышкары Кыргызстандын башка аймактарында да жашайт. Ысык-Көл облусунда дагы үч айылдын – Черик, Кереге-Таш жана Сарыкамыш айылынын тургундары ойроттор.

Уруулук курамы

Боюнча Сарт-калмактар Кыргызстандын өкүлдөрү ойрот уруусу Олөт (өөлд). Д. Федоров Ыле аймагынын олеттерин сүрөттөп, алардын курамындагы бутактарды аныктаган: цурган-сумундар (зурган-сумундар, алты сумундар), арбан-сумундар (он сумундар), дурбун-сумундар (төрт сумундар).

Азыркы учурда, Сарт-калмактар арасында төмөнкү этникалык бөлүнүүчүлүк бар, калм. ясун, кырг. уруу: байын-бахы (баян-баха), хар-батор, шонкур, солто, жедигер, монкуш, худан (ходон), керем, сарыпалды (сарыбалды), каракоз, куйкун уулу (кюйукюйунун), орбендик (орвондик), жарын орку, чаган, моолмамед (монголмамед), жыл-мамед, чимид (чумот), бежиншарып (бейжиншарып), чирик (черик), монголдор, таван-талха, таван-хар