Сомали

	Сомали Федеративдик Республикасы; сомал. Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya; ар. جمهورية الصومال الاتحادية‎
Туу	Герб
	Гимн: «Qolobaa Calankeed»
Эгемендүүлүк күнү	1-июль 1960-жыл ( Италиядан)
Расмий тили	сомали тили; араб тили
Борбор шаары	Могадишо
Ири шаарлар	Могадишо, Харгейса
Башкаруу формасы	президенттик республика(де-юре); ыдырыган (кулаган) мамлекет(де-факто)
Президент; Премьер-министр	Хасан Шейх Махмуд; Хамза Абди Барре
Мам. дини	ислам
Аянты; • Жалпы; • Суу бетинин %.	43-орун - дүйнөдө; 637 657 км²; 0
Калкы; • Бааланган (2023); • Жыштыгы	; 18 143 378 адам (78-орун); 27,2 ад./км² (199-орун-дүйнөдө)
ИДӨ (САМ); • Бардыгы (2024); • Ар бир жанга	; 34,03 млрд $ (145-орун); 2 060 $
ИДӨ (номинал); • Бардыгы ; • Ар бир жанга	; 12,8 млрд $ (142-орун); 775 $
АДӨИ	→0,380 (төмөн) (193-орун)
Акча бирдиги	Сомали шиллинги
Домени	.so
ISO коду	SO
ЭОК коду	SOM
Телефон коду	+252
Убакыт аралыгы	UTC +03:00

Сомали (сомал. Soomaaliya, ар. الصومال‎ эс-Сумаль), расмий аталышы Сомали Федеративдик Республикасы (сомал. Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, ар. جمهورية الصومال الاتحادية‎) – Чыгыш Африкада жайгашкан мамлекет.

Түндүгүнөн Аден булуңунун суулары менен, чыгышынан жана түштүгүнөн Инди океанынын суулары менен чулганат, батышынан Эфиопия жана Кения, ал эми түндүк-батышынан Жибути менен чектешет. Сомали Африканын Мүйүзү деп аталган аймакта жайгашып, узун жээк сызыгы менен белгилүү.

Сомали федеративдик парламенттик республика болуп эсептелет, бирок өлкөдө көп жылдан бери саясий жана коопсуздук көйгөйлөрү орун алып келет. 1991-жылдан кийин жарандык согуштун жана саясий туруксуздуктун натыйжасында борбордук өкмөт узак убакытка чейин иштебей калган^[2].

Тарыхый жактан алганда, Сомали байыркы убакыттан бери соода жана маданий байланыштардын борбору болгон. Орто кылымдарда ислам дини жайылып, өлкө араб дүйнөсү менен тыгыз байланышта болгон. Колониялык доордо Сомалинин ар кайсы бөлүктөрү Британия жана Италия тарабынан башкарылган. 1960-жылы өлкө көз карандысыздыкка жетишип, Британ жана Италиялык Сомали биригип, Сомали Республикасы түзүлгөн. Бирок, кийинчерээк жарандык согуш жана саясий кризистер башталып, өлкө бир нече автономдуу аймактарга бөлүнгөн^[2].

Расмий тили – сомали жана араб тилдери. Өлкөнүн борбору жана эң ири шаары – Могадишо. Калкы 2023-жылдагы маалыматтар боюнча 17 миллионго жакын. Калктын басымдуу бөлүгүн сомали эли түзөт, ислам дини үстөмдүк кылат.

1960-жылдын 20-сентябрынан бери БУУнун мүчөсү. 2024-жылдын март айынан тартып Чыгыш Африка коомчулугунун курамына кирет^[3]. 2025–2026-жылдары БУУнун Коопсуздук Кеңешинин убактылуу мүчөсү^[4].

Этимологиясы

«Сомали» топоними, мамлекеттин аталышы катары да, ошондой эле аталыштагы жарым аралга да тиешелүү болуп саналат. Өз учурунда өлкөнүн аймагын байырлаган негизги этникалык тобу болгон «сомали» этнониминен келип чыккан^[5].

Географиясы

Сомалинин түндүк бөлүгүндө Кал Мадоу тоо кыркалары жайгашып, эң бийик чекити Шимбирис чокусу 2,416 метр бийиктикке чейин жетет. Батыш жана борбордук аймактарында кеңири тайпак тоолор жана түздүктөр орун алган. Түштүк жана чыгыш бөлүктөрүндө жээк түздүктөрү бар, алар Инди океаны менен Аден булуңуна чейин созулат^[6].

Сомалиде туруктуу агып турган дарыялар аз. Эң маанилүү дарыялар – Жубба жана Шабелле, экөө тең Эфиопиядан башталып, түштүк Сомалинин айыл чарба аймактарын сугат суу менен камсыздайт. Көпчүлүк дарыялар мезгилдүү болуп, жаанчыл мезгилдерде гана агын суусу пайда болот^[6].

Сомалинин жээк сызыгы Африкадагы эң узун жээк сызыктарынын бири болуп, болжол менен 3,333 километрди түзөт. Инди океанынын жана Аден булуңунун жээктеринде жайгашкан аймактар деңиз соодасы жана балык уулоо үчүн маанилүү. Жээкте бир нече майда аралдар бар, алардын ичинен Саад ад-Дин аралдары жана Баажун аралдары белгилүү.

Сомалинин аймагы ар кандай пайдалуу кендерге бай деп эсептелет, бирок көпчүлүгү толук изилдене элек. Мунай, газ, гипс, акиташ жана уран сыяктуу кендер бар экени азыркы учурда маалым. Ошондой эле өлкө жээктериндеги суулар балык ресурстарына мол^[6].

Сомали кургакчылык, сел жана чөлдөшүү сыяктуу табигый кырсыктарга дуушар болуп келет. Мындай табыгый өзгөрүүлөр айыл чарбасына жана калктын жашоо-шартына олуттуу таасирин тийгизет. Токойлордун кыйылышы, топурактын деградациясы жана чөлдөшүү экологиялык көйгөйлөрдүн катарына кирет. Малдын санын ашыкча кармоо жана туура эмес жер пайдалануу да бул маселелердин зыянын күчөтүүдө^[7].

Климаты

Сомалинин климаты, анын географиялык жайгашуусуна жана чөлдүү, түздүк аймактарына байланыштуу негизинен кургакчыл жана жарым кургакчыл келет. Өлкө экваторго жакын жайгашкандыктан, жыл бою ысык аба ырайы өкүм сүрөт. Климаттык шарттар ар кайсы аймактарда ар кандай болушу мүмкүн, бирок негизинен чөл климаты (BWh) жана жарым чөл климаты (BSh) басымдуулук кылат^[8].

Сомалиде төрт негизги климаттык мезгил байкалат:

Гу жаан-чачындуу мезгили (апрель-июнь) – бул мезгилде эң көп жаан жаайт, айрыкча түштүк аймактарда. Орточо аба температурасы 25-30°C чегинде болот.
Хаагаа кургак мезгили (июль-сентябрь) – эң ысык мезгилдердин бири. Орточо температура 35°C же андан жогору көтөрүлүшү мүмкүн, өзгөчө ички аймактарда.
Дайр жаан-чачындуу мезгили (октябрь-декабрь) – экинчи жаанчыл мезгил, бирок Гуга караганда азыраак жаан жаайт.
Жилал кургак мезгили (январь-март) – эң кургак жана ысык мезгил. Температура 40°C чейин жетиши мүмкүн, айрыкча түндүк жана ички аймактарда.

Жээк аймактарында температура жогорку нымдуулук менен коштолот. Инди океанынын таасири менен жээктеги шаарларда (мисалы, Могадишо, Кисмайо) аба температурасы 25-35°C ортосунда болот, бирок нымдуулук жогору болгондуктан, ысыктын сезилиши дагы жогору болушу мүмкүн. Ички жана түндүк аймактарда нымдуулук төмөн, бирок аба температурасы 40°C чейин жетет^[9].

Сомалиде жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү өтө төмөн – 100 ммден 500 ммге чейин. Эң нымдуу аймактар түштүк Сомалиде жайгашкан, ал эми түндүк жана борбордук чөлдүү аймактарда жаан-чачын дээрлик түшпөйт. Мезгилдүү жаан-чачын мал чарбачылыгына жана айыл чарбасына чоң таасир этет. Сомалиде кургакчылык жана суу жетишсиздиги чоң көйгөй болуп саналат. Кургакчыл мезгилдер узакка созулганда, малдын кырылышына, айыл чарба өндүрүшүнүн төмөндөшүнө жана азык-түлүк кризисине алып келет. Ошондой эле, күтүлбөгөн нөшөрлүү жаан-чачын селди пайда кылып, турак жайларга жана айыл чарбасына зыян келтириши мүмкүн^[9].

Акыркы жылдары климаттык өзгөрүүлөр Сомалинин климатын өзгөртүп, кургакчылык жана суу ташкындарынын санын көбөйттү. Бул факторлор жергиликтүү тургундардын жашоо шарттарына жана экономикасына терс таасирин тийгизүүдө. Сомалинин климаты анын экономикасына, калктын жашоо образына жана айыл чарбасына чоң таасирин тийгизет. Туруктуу суу ресурстарынын жетишсиздиги жана катаал климаттык шарттар өлкө үчүн олуттуу экологиялык жана социалдык көйгөйлөрдү жаратат^[9].

Булактар

Тышкы шилтемелер

Бул бүтүрүлбөгөн, Макаланын даярдамы макала. Сиз, муну оңдоп жана толуктап Уикипедияга долбоорго жардам бере аласыз.

[1] Сомалинин тышкы иштер жана эл аралык кызматташтык министрлиги. Өкмөт тууралуу маалымат

[:0-2] 2.0 ^2.1 New World Encyclopedia. Сомалидеги жарандык согуш

[3] Capital Digital Media. Сомали Чыгыш Африка коомчулугу менен анын курамына кирүү келишимин ратификациялады

[4] БУУ. БУУнун Коопсуздук кеңешинин курамы жаңыланды

[5] Ali Jimale Ahmed. The Invention of Somalia

[:1-6] 6.0 ^6.1 ^6.2 Түп районунун сайты. Сомали

[7] Кендирбаева А.Ж. Биогеография окуу куралы

[8] Сомалинин климаты

[:2-9] 9.0 ^9.1 ^9.2 World climate guide. Сомалидеги аба ырайы

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Африка өлкөлөрү
Эгемендүү мамлекеттер	Алжир • Ангола • Бенин • Ботсвана • Борбордук Африка Республикасы • Буркина-Фасо • Бурунди • Габон • Гамбия • Гана • Гвинея • Гвинея-Бисау • Жибути • Замбия • Зимбабве • Кабо-Верде • Камерун • Кения • Коморлор • Конго Демократиялык Республикасы • Конго Республикасы • Кот-д'Ивуар • Лесото • Либерия • Ливия • Маврикий • Мавритания • Мадагаскар • Малави • Мали • Марокко • Мисир • Мозамбик • Намибия • Нигер • Нигерия • Руанда • Сан-Томе жана Принсипи • Свазиленд • Сейшел Аралдары • Сенегал • Сомали • Судан • Сьерра-Леоне • Танзания • Того • Тунис • Түштүк-Африка Республикасы • Түштүк Судан • Уганда • Чад • Экваториалдык Гвинея • Эритрея • Эфиопия
Таанылбаган жана жарым-жартылай таанылган мамлекеттер	Азавад • Сахара Араб Демократиялык Республикасы¹ • Сомали аймагындагы мамлекеттик түзүлүштөр (Авдаленд • Азания • Галмудуг • Жубаленд • Пунтленд • Сомалиленд • Хатумо • Химан жана Хеб)
Көз каранды аймактар	Британиянын Инди океанындагы жерлери • Батыш Сахара¹ • Канар аралдары • Мадейра • Майотта • Мелилья • Реюньон • Эпарсе аралдары • Сеута
¹ Батыш Сахара, БУУнун документтерине ылайык, деколонизацияланбаган аймак катары эсептелет. Анын аймагында жарыяланган Сахара Араб Демократикалык Республикасы, Африка бирлигинин мүчөсү. Аймагынын көпчүлүк бөлүгү Марокко тарабынан басып алынган.