Улуу Кыргыз Хандыгы
Кыргыз хандыгы же Кыргыз улусу (кыргыз. قىرغىزىستان خانلىىى ) — азыркы Кыргызстандын жана ага чектеш өлкөлөрдүн аянтында 1484 (1470) жылдан 1508 (1514) жылга чейин кыска мөөнөттө жашаган Кыргыз мамлекети. [1]
| Улуу Кыргыз Хандыгы Кыргыз улусу (кыргыз. قىرغىزىستان خانلىىى ) хандык, улус | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Ураан «Самансур!» | ||||
| Борбор калаа | Барсхан Кочкор Талас | |||
| Ири шаарлары | Кашкар, Аксуу, Өзгөн, Ош, Анжыян, Кочкор | |||
| Тил | кыргыз тили (араб жазмасы) | |||
| Дин | теңирчилик, кийинчирээк ислам | |||
| Акча бирдиги | тыйын | |||
| Аянт | 600 000 км² | |||
| Калк | кыргыздар, моңолдор | |||
| Сулале (династия) | Туглуктимуридтер | |||
| Улус-башы | ||||
| - 1470—1484 | Санжы-башы (Амасанжы) | |||
| Хан | ||||
| - 1484—1504 | Ахмед хан | |||
| - 1504—1508 | Султан-Халил | |||
| Эмир, Шаа, Хан | ||||
| - 1508—1514 | Мухаммед-кыргыз | |||
| Өтүүчүлүк | ||||
| ← Моголстан Кыргыз бирикмеси → | ||||
Мезгилдүүлүк[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- 1470-1484-жж. Моголстандын курамында улус.
- 1484-1504-жылдар, улуу доору, биринчи санжыр (санак) жүргүзүлгөн.
- 1504-1508-жж. бийлик бөлүштүрүлгөн мезгил.
- 1510-жылы кыргыздар Кыргызстандын аянтынан бардык моголдорду кууп чыккан [2]
- 1514-ж., Султан Ахмад хандын уулу I Султан Саид Жаркент хандыгын негиздеген [3]
- 1514-жылы Тагай бий (Мухаммед-Кыргыз) Кыргыз бирикмесин негиздеп, биринчи бирдиктүү бий болгон.
Тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
_leader_and_his_wife.jpg)
Тимурдун өзүнүн жана Тимуриддердин Түндүк жана Борбордук Тянь-Шанга тынымсыз жортуулдарынан кийин бул аймактардагы саясий үстөмдүк бара-бара кыргыз уруу башчыларынын колуна өтө баштаган. Моголдордун бир бөлүгү кыргыздарга ( моңолдор уруусу) негизделген, могол аристократтарынын бир бөлүгү Ала-Тоо аймагынан Кашкар аймагына көчүрүлгөн. 1484-жылы Тянь-Шань кыргыздары өз алдынча мамлекет түзүшкөн. Кыргыз хандыгын адегенде (1484-1504) Султан Ахмад хан I башкарган.
Формалдуу могол ханы Жунустун (Юнустун) экинчи уулу Хан Ахмад Iдин жарыяланышы кыргыздарга анын бийлигин Чыңгызид катары расмий түрдө таануу үчүн зарыл болгон. Ахмад хан I Арлат, Калучи сыяктуу уруулардын баш ийбеген башкаруучуларынын үй-бүлөлөрү менен бирге аёосуз жок кылган. Атасынан жаңы түзүлгөн мамлекетти мураска алган анын уулу Султан-Халил (1504-1508) кыргыздардын падишахы болуп эсептелген.
Тянь-Шандын (Ала-Тоо) түшүмдүү өрөөндөрүндөгү кыргыздардын ээликтери азыр 15-кылымдагы Кыргызстан деп аталат. Султан Халил 1508-жылы Мансур хан жана анын бир тууганы Махмуд хан баштаган кашкар-могол ак сөөктөрүнүн аскерлери менен болгон салгылашта жеңилүүгө учурап, Парганага качкан, бирок жергиликтүү бек Жаныбек тарабынан колго түшүрүлүп, өлүм жазасына тартылган.
Ошондон тартып азыркы Кыргызстандын аянтын мекендеген кыргыз уруулары могол чыңгыздарынан сөзсүз түрдө хан тандоону токтотуп, алардын башкаруучусу Тагай бийге (Мухаммед-Кыргыз) баш ийишкен. [4]
Колдонулган адабияттар[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- ↑ akipress. Кыргызский этнос был сформирован в эпоху Кыргызского Великодержавия. (орусча).
- ↑ http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1650
- ↑ Кыргызы — этногенез и история: Мухаммед Кыргыз — правитель независимого ханства (XV—XVI вв.)(49 часть)
- ↑ Кыргызстан в эпоху государств Хайду - 7—18 века.. Текшерилген күнү 24 -июнь (кулжа) 2022. Түп булактан архивделген күнү 18 -октябрь (тогуздун айы) 2021.