Мазмунга өтүү

Феминндүүлүк

Википедия — ачык энциклопедия
Венеранын төрөлүшү (Боттичелли) аялдыктын классикалык көрүнүшү [1] [2]

Феминндүүлүк (ошондой эле феминндүүлүк же женственность) — адатта аял жынысына тиешелүү деп эсептелген салттуу жүрүм-турум формалары менен психологиялык сапаттардын жыйындысы. Аларга көбүнчө сезимталдык, назиктик, берилгендик, боорукерлик жана камкордук сыяктуу мүнөздөмөлөр кирет [3] . Аялзаттуулук түшүнүгү коомдук, маданий, этникалык жана жаш курактык чөйрөлөр тарабынан аныкталат [3] . Аялзаттуулуктун карама-каршы түшүнүгү - эркектүүлүк (маскулиндүүлүк) - бул эркек жынысына мүнөздүү болгон жүрүм-турумдун салттуу модели жана психикалык сапаттардын жыйындысы. Анын курамына кайраттуулук, өз алдынчалык, өзүнө ишенич, эмоцияны көзөмөлдөө жана акыл-эстүүлүк сыяктуу сапаттар кирет [4] . Фемфобия - аялдык гендердик билдирүүгө негизделген дискриминациянын жана кысымдын бир түрү катары белгилүү

Тарыхы

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Аялдыкка ар кайсы доордо жана ар түрдүү маданияттарда ар башкача аныктама берилгени менен, аялдарга көбүнчө таандык делген айрым сапаттарды белгилөөгө болот. Алардын катарында сезимталдык, каприздүүлүк, жумшактык, жан аябастык, боорукердик, баш ийгендик жана иррационалдуулук сыяктуу сапаттар бар.[5] Бирок бул түшүнүктөр толугу менен универсалдуу эмес.

Ар кайсы элдердеги гендердик системалардын айырмачылыктарын изилдеген алгачкы изилдөөчүлөрдүн бири - Маргарет Мид. Ал 1936-жылы жарык көргөн «Үч алгачкы коомдо жыныс жана мүнөз» (англ. Sex and Temperament in Three Primitive Societies) аттуу эмгегинде арапештер, мундугуморлор жана чамбулилер деген үч уруу жөнүндө жазган. Миддин изилдөөсүнө ылайык, арапештерде аялдар да, эркектер да батыш маданиятындагы түшүнүк боюнча “аялдык” мүнөздө - жумшак жана боорукер болушкан. Ал эми мундугуморлор - жынысына карабастан - салттуу түрдө “эркектик” же жооштукка каршы сапаттар менен - агрессивдүүлүк жана күчтүүлүк менен мүнөздөлгөн. Чамбули коомунда болсо аялдар негизинен физикалык эмгек менен алектенишкен жана “практикалык” жыныс катары саналган, ал эми эркектер сырткы көрүнүшүнө көбүрөөк көңүл буруп, өздөрүн кооздоого умтулган[6][7][8].

Бул эмгек кийинчерээк бир топ сынга алынганы менен, маданий антропология менен гендердик изилдөөлөрдүн өнүгүшүндө маанилүү этап катары каралат.

Көптөгөн маданияттарда феминндүүлүк энелик жана сексуалдык образдар менен байланышкан — көптөгөн салттарда сүйүү кудайлары (Иштар, Афродита ж.б.) аял жынысында элестетилет[9]. Патриархалдык коомдо аялдардын негизги «адамгерчилик сапаттары» салттуу аялдык ролдор менен — турмушка чыгуу, эне болуу жана үй чарбасын жүргүзүү менен байланышкан. Мисалы, Ыйык Китептеги Сулаймандын Накыл сөздөрүндө жупуну жана эмгекчил аял даңазаланат: ал «жүн менен зыгыр алат, жана колу менен ынтызарлык менен иштейт», «оозун акылмандык менен ачат, жана тилинде назик окутуу бар»[10].

Мындай «ыймандуу аялга» карама-каршы кылып «ойноштук кылуучу» жана «уятсыз аял» сүрөттөлөт — бул оппозиция орто кылымдардагы орус[11] жана батыш[12] тарбиялык адабияттарда да кездешет.

Байыркы Кытайдын натурфилософиясында инь менен яндын биримдиги жана каршылыгы түшүнүгү чоң мааниге ээ — бул эки негизги табият принциби. Инь аялдык (феминндүү) башат менен байланышат жана терс, караңгы, муздак, нымдуу, пассивдүү сапаттарды билдирсе, ян эркектик башат менен, тагыраагы — оң, жарык, жылуу, кургак жана активдүү сапаттар менен байланышкан.

Ал эми индия мифологиясында тескерисинче — феминндүүлүк активдүү күч катары бааланат: Пракрити же Шакти аялдык принципти билдирип, жаратмандык жана кыймылдагы энергия катары каралат[13].

Жаратылыш же тарбия

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Гендердик иденттүүлүк жана өзгөчө жүрүм-турум туулгандан бери мүнөздөлгөнбү же айлана-чөйрөнүн таасири менен формалашабы деген суроо талкууланууда. Америкалык психологиялык ассоциациянын мурдагы президенти, белгилүү психолог Дайана Ф. Хэлперн айткандай, алардын түзүлүшүнө эки фактор тең таасир этет, бирок илим үчүн алардын кайсынысынын маанилүүлүгү жогору экенин аныктоо дагы деле зарыл[14]. 1960-70-жылдары популярдуу болгон, Джон Мани жана Анке Эрхардт сыяктуу авторлор тарабынан жайылтылган теорияга ылайык, келечектеги гендердик өздүгүн аныктоо жана ага ылайык жүрүм-турум эмбриондун “эркек” же “аял” мээси түзүлүшүнө себеп болгон энелердин гормондору тарабынан аныкталат. Бирок кийинчерээк бул теория ар түрдүү жактардан сынга кабылып, бүгүнкү күндө талаштуу деп эсептелет[15]. Эркектер менен аялдардын психологиясында жана психикалык жөндөмдөрүндө белгилүү айырмачылыктар бар экенин көрсөтүүчү изилдөөлөр бар, бирок, мисалы, Энн Галлахер менен Джеймс Кауфман белгилегендей, стереотиптерди тастыктоо коркунучу “сынактын” шарттарында кыздар жана аялдар стереотиптик “аялдарга тиешелүү эмес” тапшырмаларды аткарууда кээде начар натыйжа көрсөтөт, ал эми башка шарттарда алар аларды жакшыраак жасашат[16]. “Аялдык” толугу менен же негизинен айлана-чөйрөнүн таасири менен калыптанат деген көз караш кеңири таралган: Симона де Бовуардын сөзү боюнча, “аял болуп төрөлбөйсүң, аял болосуң”[17]. Ошондой эле, Кейт Миллет кыздарды кичинесинен баштап өзгөчө, “кыздарга ылайыктуу” оюнчук, китеп жана оюндар менен курчап, алардын аялдык “миссиясын” эскертип турарын белгилеген[18].

Аналитикалык психологияда эркектик жана аялдык принциптердин архетиптик образдары тиешелүүлүгүнө жараша анимус жана анима деп аталат. Юнг анимусту категориялык, катаал, принципиалдуу, сыртка багытталган чечимдер менен, ал эми аниманы эмоциялардын жана маанайдын таасирине ийкемдүүлүк жана ички көңүл буруу менен байланыштырган. Юнгдун ою боюнча, аялдардын бейсанык аң-сезиминде анимус бар болсо, эркектерде анима болот. Ошентип, бул түшүнүктөрдү жан жана Кудай идеясы менен байланыштырып, өзүнүн «Кызыл китеп» кол жазмасында мындай деген: «Эгер сен бала болсоң, кудайың аял. Эгер сен аял болсоң, кудайың эркек. Эгер сен эркек болсоң, кудайың кыз. Кудай сен жок жерде болот. Демек, кудайыңды билүү акылмандык; ал сенин кемчиликсиздигиңе кызмат кылат. Кыз — жашыруун келечек. Улак — жаратуучу келечек. Аял — төрөгөн. Эркек — уруктандырган». Ошентип, эркек жана аялга мүнөздүү сапаттарды Юнг биологиялык өзгөчөлүктөр менен байланыштырып, социалдык чөйрөнүн ролунан бөлөк караган изилдөөчү болгон[19][20].

Фемфобия

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Аялдык гендердик көрүнүштү көрсөткөн адамдар фемфобияга дуушар болушат (англ. femmephobia) – коомдогу аял затын басынтуу менен байланышкан дискриминациянын жана эзүүнүн бир түрү[21]. Femphobia ЛГБТ мейкиндиктеринде[22][23], анын ичинде маданий нормалдаштырылган жатат. Ошентип, ЛГБТ коомчулугунун аялдык өкүлдөрү көбүнчө жүрүм-туруму менен гомофобияны козгогон деп айыпталат[24].

Гендердик иденттүүлүгүнө жана сексуалдык азчылыктар карабастан, аял адамдар көбүнчө алардын аялдык сапаты эркектерге жеткиликтүү деген терс пикирге туш болушат. Көбүнчө бул бейкалыс сексуалдык асылууга жана дискриминацияга айланат[25].

Дагы окуңуз

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Эскертүүлөр

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
  1. ↑ R. Murray Thomas. Recent Theories of Human Development (англ.). — SAGE, 2001. — P. 248. — ISBN 978-0-7619-2247-6.. — «…began its consideration of Venus by describing her as …. who presided over all feminine charms, for…».
  2. ↑ Patty O’Brien. The Pacific Muse: Exotic Femininity and the Colonial Pacific (англ.). — Калып:Нп3, 2006. — P. 49. — ISBN 978-0-295-98609-8.. — «The young beautiful Venus wringing water from her tresses was a configuration of exotic femininity that was…».
  3. ↑ 3.0 3.1 Костикова И. В. и др. Введение в гендерные исследования. — 2-е изд.. — Калып:М.: Аспект Пресс, 2005. — С. 16—17. — 255 с. — (Серия «Классический университетский учебник»). — ISBN 5-7567-0331-4.
  4. ↑ R. Murray Thomas. Recent Theories of Human Development (англ.). — SAGE, 2001. — P. 248. — ISBN 978-0-7619-2247-6.
  5. ↑ https://ru.wikipedia.org/wiki/Женственность
  6. ↑ https://www.loc.gov/exhibits/mead/field-sepik.html
  7. ↑ https://collections.si.edu/search/detail/edanmdm%3Asiris_sil_822296
  8. ↑ https://openlibrary.org/books/OL44911661M/Sex_and_temperament_in_three_primitive_societies
  9. ↑ https://ru.wikipedia.org/wiki/Женственность
  10. ↑ https://azbyka.ru/biblia/?Pr.31(жеткиликсиз шилтеме)
  11. ↑ https://ru.wikipedia.org/wiki/Домострой
  12. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Conduct_book
  13. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Shakti
  14. ↑ https://www.apa.org/about/president
  15. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5802449/
  16. ↑ https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-science-behind-behavior/201202/stereotype-threat-and-performance
  17. ↑ https://plato.stanford.edu/entries/feminism-existentialism/#3(жеткиликсиз шилтеме)
  18. ↑ https://books.google.com/books?id=9b0kDwAAQBAJ&pg=PA24
  19. ↑ https://www.jungpage.org/
  20. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Animus_and_anima
  21. ↑ https://ru.wikipedia.org/wiki/Femmephobia(жеткиликсиз шилтеме)
  22. ↑ https://www.thetaskforce.org/
  23. ↑ архив көчүрмөсү. Текшерилген күнү 24 -май (бугу) 2025. Түп булактан архивделген күнү 15 -май (бугу) 2025.
  24. ↑ https://www.theguardian.com/world/2020/oct/28/femmephobia-in-lgbtq-communities-explained
  25. ↑ https://www.hrc.org/resources/sexual-harassment(жеткиликсиз шилтеме)
"https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Феминндүүлүк&oldid=513639" булагынан алынды