Ыле-Казак Өзэркин Ооданы
Ыле-Казак өзэркин ооданы, Иле-Казак өзэркин облусу (каз. ىله قازاق اتنومىيالى وبلىسى , Иле казак автономиялык облысы ; кыт. мис. 伊犁 哈薩克 自治州, пиньинь Yīlí Hasàkè zìzhìzhōu ; уйг. ئىلى قازاق ئاپتونوم ۋىلايىتى , Or Qazaq by Apton vilayäti ) — КЭРдин Шиңжаң-Уйгур Өзэркин Районундагы субпровинциялык маанидеги өзэркин район .
Тарыхы[оңдоо | булагын оңдоо]
1757-жылы Жуңгар хандыгы Цин империясынын башкаруучусу Айсингиоро Хунли тарабынан толук талкалангандан кийин, 1761-жылы бул жерлерде Шинжаң провинциясы («Жаңы жерлер») түзүлгөн. Ал эми Ыле дарыясынын өрөөнүндө эзелтеден уйгурлардын конуштары жана Улуу жүз казактарынын көчмөн конуштары болгон. 19-кылымдын аягында Иле аймагындагы түпкү калктын көтөрүлүшүнүн натыйжасында Россия империясы менен болгон кагылышууда орус аскерлери басып алган Иле султандыгы мамлекети түзүлгөн. Ливадия жана Санкт-Петербург келишимдерине кол коюу менен аяктаган дипломатиялык сүйлөшүүлөрдүн жүрүшүндө Иле өрөөнүнүн чыгыш бөлүгүндөгү айрым жерлерди кошпогондо , Иле аймагы Цин империясынын карамагына кайтарылып берилген. Орусиянын жарандыгында калууну каалаган аймак.
1916-жылы көптөгөн казактар императордук Оруссиядан бул жакка качышып, аргасыз окоп иштеринен жана репрессиядан качып кетишкен.
Жараандык согуш маалында бул жерден ак гвардиячылар менен Жети- Суудагы казак айылдары жана уйгурлары качышкан.
1930-жылы дагы көптөгөн казактар, уйгурлар, татарлар, өзбектер бул жерде буга чейин качып СССР, качып ачкачылыктан жана тарабынан ишке ашырылган жергиликтүү калк каршы коммунисттик режимдин кысымынан саясат, арабанын Голощёкин, биринчи катчысы боюнча Казрайком аттырып Бүткүл союздук Коммунисттик партиясынын .
1954-жылы 13-июлда Боро-Талаа-Моңгол өзэркин районунан (博尔塔拉 蒙古 自治区) Ыле өзүмчүл район болуп бөлүнгөн.
1954-жылы сентябрда КНР өкмөтү калктын курамын эске алуу менен облуста борбору Гулжа (Инин) болгон Ыле-Казак Өзэркин Ооданы түзүлгөн. Анын курамына Иле өзгөчө аймагы, Алтай өзгөчө аймагы жана Таченг өзгөчө аймагы кирген. 1955-жылы Иле өзгөчө району жоюлуп, анын курамына кирген уезддер автономиялык округдун өкмөтүнүн түздөн-түз көзөмөлүнө өткөн.
1962-жылы Кытайдан СССРге он миңдеген уйгурлар, казактар, татарлар, дунгандар жана өзбектер көчүп келип, калкты бүтүндөй кытайлык ассимиляцияга каршы чыгышкан.
1970-жылы Таченг өзгөчө оодан Тачен ооданына (Чугучак) айландырылган.
1975-жылы Ыле Казак өзэркин ооданында мурда түздөн-түз борбордук бийликке баш ийген Ыле өрөөнүнүн административдик бирдиктерин камтыган Ыле району түзүлгөн. Чугучак уездинде Чугучактан чыгарылып, Ыле Казак автономиялык префектурасынын өкмөтүнө түздөн-түз баш ийген аймакчалык деңгээлдеги Куйтун шаары түзүлгөн. 1975-жылы 10-сентябрда Или-Казак автономиялуу округунун административдик борбору Кулжадан Куйтунга көчүрүлгөн.
1979-жылы Алтай өзгөчө аймагы Алтай округуна өзгөртүлүп, Ыле ооданы жоюлуп, Ыле округунун курамына кирген административдик бирдиктер кайра Ыле Казак Өзэркин Ооданын өкмөтүнүн түздөн-түз көзөмөлүнө өткөн. 1979-жылы октябрда Ыле-Казак Өзэркин ооданынын административдик борбору Куйтундан Кулжага кайтарылган.
1984-жылы Карамай шаардык оодан статусуна көтөрүлүп, Ыле Казак өзэркин ооданын курамынан чыгарылган. Эли округу 1985-жылы кайра түзүлгөн, бирок 2001-жылы кайра жоюлган.
2014-жылы Хочен аймакчасы батыш бөлүгү өзүнчө Хоргос шаар округуна бөлүнгөн.
Кытай Эл Республикасынын Мамлекеттик кеңешинин 2015-жылдын 16-мартындагы чечими менен Көкдала (кырг. Көк-Талаа) Иле-Казак автономиялуу областынын курамынан Синьцзян-Уйгур автономиялык районунун өкмөтүнө түздөн-түз баш ийген өзүнчө шаардык округ болуп бөлүнгөн.
География[оңдоо | булагын оңдоо]
Оодан Моңгол Алтайынын жана Тянь-Шандын чыгыш жээгинин аймагында жайгашкан. Тоо чокуларынын орточо бийиктиги деңиз деңгээлинен 3000 м. Жердин түбүндө пайдалуу кендер: алтын, күмүш, темир, жез, көмүр, уран жана башкалар бар. Нефтинин бир кыйла запастары ачылды. Климаты континенттик. Кышы суук, жайы ысык. Январдын орточо температурасы -20дан -25°Сге чейин (абсолюттук минимум -40°С), июлдуку 20°С. Атмосфералык жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү тегиз аймактарда 200 ммден тоолордо 700-800 ммге чейин жетет. Ири дарыялары: Ыртыш, Ыле, Күңгөс, Каш . Көлдөрү: Эби-Нур, Манас, Өлеңгир .
Административдик бөлүнүшү[оңдоо | булагын оңдоо]
Ыле-Казак Өзэркин Ооданы Тянь-Шань тоолору менен экиге бөлүнөт. Тянь-Шандын түндүгүндө Жуңгар жеринен Алтай жана Чугучак райондору, ошондой эле өзэркин оодандын өкмөтүнө түздөн-түз баш ийген Куйтун шаардык округу жайгашкан. Тянь-Шандын түштүгүндө, Иле дарыясынын алабында, автономиялуу округдун калган бөлүгү жайгашкан. Ыле-Казак Өзэркин Оодан башка округдар болгондугуна байланыштуу ал субпровинциялык маанидеги автономиялуу округ болуп саналат . Ага эки райондон тышкары 3 шаардык округ, 7 округ жана 1 автономдук округ кирет.
| # | Статус | Атылышы | Кытайча | Пиньинь | Казакча | Уйгурча
(араб жазмасы) |
Уйгурча
(латын жазмасы) |
Калктын саны
(2003) |
Аянты
(км2) |
Калктын жыштыгы |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| * | Оодан | Алтай | 阿勒泰地区 | Ālètài dìqū | Алтай аймағы | تارباغاتاي ۋىلايىتى | Altay Wilayiti | 561,667 | 117,800 | 5 |
| Оодан | Чугучак | 塔城地区 | Tǎchéng dìqū | Тарбағатай аймағы | تارباغاتاي ۋىلايىتى | Tarbaghatay Wilayiti | 994.776 | 104,546 | 16 | |
| 1 | Шаардык аймакча | Кульджа | 伊宁市 | Yīníng shì | Құлжа қаласы | غۇلجا شەھىرى | Ghulja Shehiri | 430,000 | 629 | 684 |
| 2 | Шаардык аймакча | Куйтунь | 奎屯市 | Kuítún shì | Күйтұн | كۈيتۇن شەھىرى | Küytun Shehiri | 300,000 | 1,171 | 256 |
| 3 | Аймакча | Кульджа | 伊宁县 | Yīníng xiàn | Іле ауданы | غۇلجا ناھىيىسى | Ghulja Nahiyisi | 360,000 | 4,486 | 80 |
| Шаардык аймакча | Хоргос | 霍尔果斯市 | Huò'ěrguǒsī shì | |||||||
| 4 | Аймакча | Хочэн | 霍城县 | Huòchéng xiàn | Қорғас ауданы | قورغاس ناھىيىسى | Qorghas Nahiyisi | 360,000 | 5,466 | 66 |
| 5 | Аймакча | Токкузтара | 巩留县 | Gǒngliú xiàn | Тоғызтарау ауданы | توققۇزتارا ناھىيىسى | Toqquztara Nahiyisi | 160,000 | 4,124 | 39 |
| 6 | Аймакча | Кюнес | 新源县 | Xīnyuán xiàn | Күнес ауданы | كۈنەس ناھىيىسى | Künes Nahiyisi | 300,000 | 7,583 | 40 |
| 7 | Аймакча | Монголкюре | 昭苏县 | Zhāosū xiàn | Моғолкүре ауданы | موڭغۇلكۈرە ناھىيىسى | Mongghulküre Nahiyisi | 160,000 | 10,465 | 15 |
| 8 | Аймакча | Текес | 特克斯县 | Tèkèsī xiàn | Текес ауданы | تېكەس ناھىيىسى | Tékes Nahiyisi | 160,000 | 8,080 | 20 |
| 9 | Аймакча | Нилки | 尼勒克县 | Nílèkè xiàn | Нылқы ауданы | نىلقا ناھىيسى | Nilqa Nahiyisi | 160,000 | 10,130 | 16 |
| 10 | Чапчал-Сибос Өзэркин Аймакчасы | 察布查尔锡伯自治县 | Chábùchá'ěr Xībó zìzhìxiàn | Шапшал сібе автоном ауданы | ئاپتونوم يېزىسى چاپچال شىبە | Chapchal Shibe Aptonom Nahiyisi | 170,000 | 4,489 | 38 | |
Экономика[оңдоо | булагын оңдоо]
Экономикасынын негизин айыл чарбасы түзөт: пахта, кызылча, буудай, жүгөрү, шалы, бак-дарбыз өстүрүлөт, мал чарбасы өнүккөн. Нефть жана нефтехимия, женил енер жайы жана башкалар енугууде. Автоунаа транспорту өнүккөн
Калктын жайгашкан аянты[оңдоо | булагын оңдоо]
