Экинчи Чыгыш Түрк Кагандыгы
| Экинчи Чыгыш Түрк Кагандыгы (682–744) (байыркы түрк. 𐱅𐰇𐰼𐰜)[1][2] каган | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Борбор калаа | Өтүкен[3] | |||
| Тил | Байыркы түрк[4] | |||
| Дин | Теңирчилик, Бурканчылык, Шаманчылык[5] | |||
| Аянт | 4 000 000 км² | |||
| Башкаруу формасы | Монархия | |||
| Каган | ||||
| - 682–691 | Элтериш Каган | |||
| - 691–716 | Капаган Каган | |||
| - 716 | Инел Каган | |||
| - 716–734 | Билге Каган | |||
| - 734–739 | Йолыг Тегин Каган | |||
| - 739–741 | Теңри Каган | |||
| - 742-744 | Өзмыш Каган | |||
| Тархан | ||||
| - 681–716 | Тонюкук | |||
| - 716-731 | Күлтегин | |||
| ← Чыгыш Түрк кагандыгы ← Батыш түрк кагандыгы ← Тан Династиясы Уйгур кагандыгы → Улуу Кыргыз Дөөлөтү → Түргөш кагандыгы → Басмыл кагандыгы → | ||||
Экинчи Чыгыш Түрк Кагандыгы — Борбордук жана Чыгыш Азиядагы Каганат, 682–744-жылдары болгон Көктүрктөрдүн Ашина кланы тарабынан негизделген. Ага чейин Чыгыш Түрк Кагандыгы жана эрте Тан Династиясынын доору болгон. Экинчи каганат Орхон дарыясынын жогорку агымындагы Өтүкен топтолгон. Анын ордуна Уйгур Кагандыгына айланган Токуз-Огуз конфедерациясы келди.[6][7]
Чыгыш Түрк Каганаты кулагандан бир нече ондогон жылдар өткөндөн кийин, Ашина 679-жылы каган деп жарыяланган, бирок көп өтпөй Тан Династиясына каршы чыккан. 680-жылы ал Пей Синцзяндан жеңилген. Көп өтпөй Нишуфу өз кишилери тарабынан өлтүрүлгөн. Нишуфу өлгөндөн кийин, падышалык кландын дагы бир тукуму Ашин Фунан каган болуп, Чыгыш Түрктөр кайрадан Тан бийлигине каршы чыгышкан. Козголоңдун алгачкы этаптары Унианга бир нече жеңиштерди алып келген, бирок кийинчерээк түрктөр Пей Сянцзинден кайрадан жеңилген. Тонюкуктун айтымында, Танга каршы көтөрүлүп, каганды такка отургузуу аракети мыйзамдуу иш болгон. Адамдар Нишуфуну кулатууга жана өлтүрүүгө жана Тан Династиясына кайрадан баш ийүүгө күнөөлүү.
679–681 көтөрүлүшү адегенде ийгиликсиз болгон, бирок 682-жылы Кутлугдун Гоби чөлүнө кетишине алып келген. Алар Инь тоолоруна, Кутлукка, анын бир тууганы Бегу-Чорго жана анын жакын санаалашына орношкондон кийин, Тонюк Түрктөрдүн көпчүлүгүнүн колдоосуна ээ болуп, 682–687-жылдар аралыгында Шансидеги императордук күчтөргө каршы ийгиликтүү аскердик операцияларды жүргүзгөн. 687–691-жылдар аралыгында бул аймактарды ээлеген Токуз Огуз жана Уйгурлар талкаланып, басып алынган. Алардын башчысы дарбыз каган согушка жыгылды. Экинчи Чыгыш Түрк Каганатынын борбору Өтүкен тоолоруна, Орхон, Селенга жана Тола дарыяларына жылган.
Колдонулган адабияттар[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- ↑ Айдын (2017), б. 119
- ↑ Зигфрид Дж. де Лаэт, Ахмад Хасан Дани, Хосе Луис Лоренцо, Ричард Б. Нуну Рутледж, 1994, Адам тарыхы, б. 56
- ↑ 2018-жылдын август айындагы Монгол-Япон эл аралык эпиграфиялык экспедициясынын материалдарынын негизинде Борбордук Монголиядан жакында табылган байыркы түрк руникалык жазуусу Улаанчулуут (Кызыл тоо). Осава Такаси
- ↑ Дэвид Прагер Браннер, (2006), Кытайлык измороздолук столдор: лингвистикалык философия жана тарыхый-салыштырма фонология.
- ↑ Империялар, дипломатия жана чек аралар. (2018). Н.Ди Космо жана М.Маас (ред.), Кеч евразиялык антиктеги империялар жана алмашуулар: Рим, Кытай, Иран жана Талаа, б. 250–750 (269–418-беттер). Кембридж: Кембрия университет пресси. «... кээ бир окумуштуулар бул салтты мамлекеттик дин катары, «тенгризм», анда Ашина башкаруучу үй-бүлө Теңирдин колдоосу аркылуу мыйзамдуулукка ээ болгон».
- ↑ Елена Владимировна Бойкова, Р.Б. Рыбаков, Алтай дүйнөсүндөгү тууганчылык: 48-Туруктуу эл аралык алтай конференциясынын материалдары, Москва, 10–15-июль, 2005-ж., Отто Харрасовиц Верлаг, б. 225.
- ↑ Анатолий Михайлович Хазанов, Көчмөндөр жана тышкы дүйнө, Юниф Висконсис Пресс, б. 256.