Түрк тилдери: нускалардын айырмасы

Википедия дан
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
remove useless html
No edit summary
1-сап: 1-сап:
{{Бириктирүүгө|2018-06-13|1-Түрк тилдериниң жакындыгы|2-Түрк тилдери}}
[[File:Bilge_Tonyukuk_Monument.jpg|thumb|Bilge [[Tonyukuk]]Yazması.]]
[[File:Bilge_Tonyukuk_Monument.jpg|thumb|Bilge [[Tonyukuk]]Yazması.]]


63-сап: 62-сап:
== Түрк тили (тилдери) жөнүндө ==
== Түрк тили (тилдери) жөнүндө ==
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык<ref>Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318</ref>.
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык<ref>Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318</ref>.

== Сөздөрдү салыштыруу ==

ü: ү, ç: ч, ñ: ң

{| border="1" cellpadding="2"
|-
|&nbsp;||'''Türk atabızdın tili'''||'''Anadolu <br> Türkçösü'''||'''Türkmenstan Türkçösü'''||'''Tatar Türkçösü'''||'''Kazak Türkçösü'''||'''Özbek Türkçösü'''||'''Uygur Türkçösü'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;||ата|| ata||&nbsp;||ata||&nbsp;|| ota||&nbsp;|| &nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;||ана|| anne|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana|| &nbsp;||an'n
|-
|&nbsp;|| огул|| oğul|| oğul|| ul, uğıl||ul|| o'gil|| oghul|| uol|| yvul
|-
|&nbsp;|| эр (кек)||erkek||erkek|| ir|| yerkek||erkak|| är|| er|| ar
|-
|&nbsp;||кыз|| kız|| gyz|| qız|| qιz|| qiz|| qiz|| ky:s|| χe'r
|-
|&nbsp;||киши|| kişi|| kişi|| keşe|| kisi|| &nbsp;||&nbsp;||kihi|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||келин|| gelin|| geli:n|| kilen|| kelin|| kelin|| kelin|| kylyn|| kilen
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| jürek|| yürek|| ýürek ||yöräk|| zhürek||yurak|| yüräk|| süreq|| &nbsp;
|-
|&nbsp;|| qan|| kan|| ga:n|| qan|| qan|| qon|| qan|| qa:n|| jon
|-
|&nbsp;|| baš|| baş|| baş|| baş|| bas|| &nbsp;||baş|| bas|| puš
|-
|&nbsp;|| qyl|| kıl|| qyl|| qıl|| kyl|| kyl|| kyl|| kyl|| χe'le'r
|-
|&nbsp;|| köz|| göz|| göz|| küz|| köz|| ko'z|| köz|| kos|| kör
|-
|&nbsp;||kirpik||kirpik||kirpik||kerfek||kirpik||kiprik||kirpik||kirbi:||χurbuk
|-
|&nbsp;|| qulqaq||kulak|| gulak|| qolaq|| qulaq|| quloq|| qulaq|| gulka:k||χo'lga
|-
|&nbsp;|| burun|| burun|| burun|| borın|| murιn|| burun|| burun|| murun|| &nbsp;
|-
|&nbsp;|| qol|| kol|| gol|| qul|| qol|| qo'l|| &nbsp;||qol|| χol
|-
|&nbsp;|| el(ig)||el|| el|| ||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||ili:|| ala'
|-
|&nbsp;||barmak||parmak||barmak||barmaq||&nbsp;||barmoq||barmaq||&nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;||tyrnaq||tırnak||dyrnaq||tırnaq||tιrnaq||tirnoq||tirnaq||tynyraq||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| tiz|| diz|| dy:z|| tez|| tize|| tizza|| tiz|| tüsäχ|| &nbsp;
|-
|&nbsp;|| baltyr||baldır||baldyr||baltır||baldyr||boldyr||baldir||ballyr||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| adaq|| ayak|| aýaq|| ayaq|| ayaq|| oyoq|| &nbsp;||ataq|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||qaryn|| karın|| garyn|| qarın|| qarιn|| qorin|| qor(saq)||qaryn||χyra'm
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;||at|| at|| at|| at|| at|| ot|| at|| at|| ut
|-
|&nbsp;|| siyir|| sığır|| sygyr|| síır (sıyır)|| siyιr|| sigir|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| yt|| it|| it|| et|| iyt|| it|| it|| yt|| jyda
|-
|&nbsp;||balyq|| balık|| balyk|| balıq|| balιq|| baliq|| beliq|| balyk|| pola'
|-
|&nbsp;|| bit|| bit|| bit|| bet|| biyt|| bit|| pit|| byt|| pyjda
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| ev|| ev|| öý|| öy|| üy|| uy|| öy|| &nbsp;||av
|-
|&nbsp;|| otag|| otağ||otaq|| &nbsp;|| otaq|| otoq|| &nbsp;||otu:|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||yol|| yol|| yo:l|| yul|| zhol|| yo'l|| yol|| suol|| sol
|-
|&nbsp;||köprüq||köprü||köpri|| küpar|| köpir|| ko'prik||kövrük||kürpe||&nbsp;
|-
|&nbsp;||oq|| ok|| ok|| uk|| &nbsp;||o'q|| oq|| oχ|| ugu
|-
|&nbsp;||ot||&nbsp;|| ot|| ut|| ot|| o't|| ot|| uot|| vot
|-
|&nbsp;||kül|| kül|| kül|| köl|| kül|| kul|| kül|| kül|| kö'l
|-
|&nbsp;||suv|| su|| suw|| syw|| suw|| suv|| su|| ui|| syv
|-
|&nbsp;||kemi|| gemi|| gämi|| kimä|| keme|| kema|| &nbsp;||&nbsp;||kim
|-
|&nbsp;|| köl|| göl|| köl|| kül|| köl|| ko'l|| köl|| küöl|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||atov|| ada|| ada|| atan|| aral|| orol|| aral|| &nbsp;|| ută
|-
|&nbsp;||küneš||güneş||gün||qoyaş||kün||&nbsp;||kün|| kün|| χĕvel
|-
|&nbsp;||bulut|| bulut|| bulut|| bolıt|| bult|| bulut|| bulut|| bylyt|| pĕlĕt
|-
|&nbsp;||yulduz||yıldız||ýyldyz||yoldız||zhuldιz||yulduz||yultuz||sulus||şăltăr
|-
|&nbsp;|| topraq||toprak||toprak||tufraq||topιraq||tuproq||tupraq||toburaχ||tăpra
|-
|&nbsp;|| töpü|| tepe|| depe|| tübä|| töbe|| tepa|| &nbsp;||töbö|| tüpe
|-
|&nbsp;|| yağac|| ağaç|| agaç|| ağaç|| ağaš|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||jyvăş
|-
|&nbsp;|| tenri|| tanrı|| taňry|| täñre||&nbsp;||&nbsp;||tängri||tanara||tură
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| uzun|| uzun|| uzyn|| ozın|| uzιn|| uzun|| uzun|| uhun|| vărăm
|-
|&nbsp;|| yany|| yeni|| yany|| yaña|| zhanga||yangi|| yengi|| sana|| şĕnĕ
|-
|&nbsp;|| semiz|| semiz|| semiz|| simez|| semiz|| semiz|| semiz|| emis|| samăr
|-
|&nbsp;|| tolu|| dolu|| do:ly|| tulı|| tolι|| to'la|| toluq|| toloru||tulli
|-
|&nbsp;|| aq|| ak|| ak|| aq|| aq|| oq|| aq|| &nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;||qara||kara|| gara|| qara|| qara|| qora|| qara|| χara|| χura
|-
|&nbsp;|| qyzyl|| kızıl|| gyzyl|| qızıl|| qızıl|| qizil|| qizil|| kyhyl|| χĕrlĕ
|-
|&nbsp;||kök||gök|| gök|| kük|| kök|| ko'k|| kök|| küöq|| kăvak
|-
|'''Sayılar'''||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|1|| bir|| bir|| bir|| ber|| bir|| bir|| bir|| bi:r|| pĕrre
|-
|2|| eki|| iki|| iki|| ike|| yeki|| ikki|| ikki|| ikki|| ikkĕ
|-
|4|| tört|| dört|| dö:rt|| dürt|| tört|| to'rt|| töt|| tüört|| tăvattă
|-
|7|| yeti|| yedi|| yedi|| cide|| zheti|| yetti|| yättä|| sette|| şiççĕ
|-
|10|| on|| on|| o:n|| un|| on|| o'n|| on|| uon|| vunnă
|-
|100|| yüz|| yüz|| yü:z|| yöz|| zhüz|| yuz|| yüz|| sü:s|| şĕr
|-
|}


Bul tabloda Türk tilderin söylöm tüzülüşünün birdey kalganın körsötkön mısal:

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
!'''dialektter'''
!'''söylöm tüzülüşü'''
|-
| [[Gagavuz Türkçösü]] || Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
|-
| [[Аnadolu Türkçösü]] || Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazıyor.
|-
| [[Azerbayjan Türkçösü]] || Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
|-
| [[Тürkmenstan Türkçösü]] || Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
|-
| [[Özbek Türkçösü]] || Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
|-
| [[Uygur Türkçösü]] || Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
|-
| [[Kazak Türkçösü]] || Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
|-
| [[Kırgız Türkçösü]] || Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
|-
| [[Tatar Türkçösü]] || Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.
|}

Türk tilderinde [[Ün uyumu]] bar. (Özbekçe tışında ) ,jazuuda sözdör son ulandı alıp uzat jana söylöm tüzülüşü öznö-nerse-jüktöm katarı menen boluptur. Kazakşa jana Türkçö mısalı:
*jaz (yaz)
*jaz.u (yazı)
*jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
*jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
*jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)


== Кошумча ==
== Кошумча ==

24 июнь 2018, саат 12:06 учурдагы нуска

Файл:Bilge Tonyukuk Monument.jpg
Bilge TonyukukYazması.

Түрк тилдери — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түрк тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы ССРС, Румыния, Түркия, Иран, Ооганстан, Моңголстан, Кытай, Болгария, мурдагы Югославия жана Албанияда жашайт.

Түркий тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түрк тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түрк тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:

1) Огуз тилдеринин тобу. Огуз түркмөн топчосу (М.Кашгаринин эмгектери боюнча белгилүү Х-XI кк огуз тили; азыркы түркмөн жана түндүк Кавказдагы түркмөн тилдери);

2) Кыпчак тилдеринин тобу: азыркы татар жана башкырт тилдери, байыркы кыпчак тили, кумук, каракалпак, ногой, казак тилдери ж.б.

3) Карлук тобу:

3.1) карлук уйгур топчосу (караханийлер мамлекетинин тушундагы 10-11 қылымдагы жана андан кийинки жазма эстеликтердин тили);

4) Карлук-хорезм топчосу (байыркы өзбек тили, уйгур тилдери).

Түрк тилдерин жана анын орус тили менен карым–катышын иликтөө байыркы мезгилдерде эле болгон. Бирок түрк тилдери Орусияда жана чет өлкөлөрдө илимдин атайын объектиси катары 19-кылымда гана изилдене баштаган.

Белгилүү түркологдор: В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, Ф.Е.Корш, В.А.Богородицкий, Э.В.Севортян, М.Ресянен, Б.М.Юнусалиев, В.Томсендер

Классификация

Түрк тили (тилдери) жөнүндө

М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык[1].

Сөздөрдү салыштыруу

ü: ү, ç: ч, ñ: ң

  Türk atabızdın tili Anadolu
Türkçösü
Türkmenstan Türkçösü Tatar Türkçösü Kazak Türkçösü Özbek Türkçösü Uygur Türkçösü Yakutca Çuvaşca
  ата ata   ata   ota      
  ана anne ene ana ana ona ana   an'n
  огул oğul oğul ul, uğıl ul o'gil oghul uol yvul
  эр (кек) erkek erkek ir yerkek erkak är er ar
  кыз kız gyz qız qιz qiz qiz ky:s χe'r
  киши kişi kişi keşe kisi     kihi  
  келин gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kylyn kilen
  Түрк атабыздын тили Türkiye
Türkçesi
Türkmence Tatarca Казакша Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  jürek yürek ýürek yöräk zhürek yurak yüräk süreq  
  qan kan ga:n qan qan qon qan qa:n jon
  baš baş baş baş bas   baş bas puš
  qyl kıl qyl qıl kyl kyl kyl kyl χe'le'r
  köz göz göz küz köz ko'z köz kos kör
  kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi: χurbuk
  qulqaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulka:k χo'lga
  burun burun burun borın murιn burun burun murun  
  qol kol gol qul qol qo'l   qol χol
  el(ig) el el       ili: ala'
  barmak parmak barmak barmaq   barmoq barmaq    
  tyrnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tynyraq  
  tiz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ  
  baltyr baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr  
  adaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq   ataq  
  qaryn karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra'm
  Түрк атабыздын тили Türkiye
Türkçesi
Türkmence Tatarca Казакша Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  at at at at at ot at at ut
  siyir sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir      
  yt it it et iyt it it yt jyda
  balyq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola'
  bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda
  Түрк атабыздын тили Türkiye
Türkçesi
Türkmence Tatarca Казакша Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  ev ev öý öy üy uy öy   av
  otag otağ otaq   otaq otoq   otu:  
  yol yol yo:l yul zhol yo'l yol suol sol
  köprüq köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  
  oq ok ok uk   o'q oq ugu
  ot   ot ut ot o't ot uot vot
  kül kül kül köl kül kul kül kül kö'l
  suv su suw syw suw suv su ui syv
  kemi gemi gämi kimä keme kema     kim
  köl göl köl kül köl ko'l köl küöl  
  atov ada ada atan aral orol aral   ută
  küneš güneş gün qoyaş kün   kün kün χĕvel
  bulut bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt
  yulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr
  topraq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra
  töpü tepe depe tübä töbe tepa   töbö tüpe
  yağac ağaç agaç ağaç ağaš       jyvăş
  tenri tanrı taňry täñre     tängri tanara tură
  Түрк атабыздын тили Türkiye
Türkçesi
Türkmence Tatarca Казакша Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
  yany yeni yany yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ
  semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
  tolu dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli
  aq ak ak aq aq oq aq    
  qara kara gara qara qara qora qara χara χura
  qyzyl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ
  kök gök gök kük kök ko'k kök küöq kăvak
Sayılar Түрк атабыздын тили Türkiye
Türkçesi
Türkmence Tatarca Казакша Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
1 bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre
2 eki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ
4 tört dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă
7 yeti yedi yedi cide zheti yetti yättä sette şiççĕ
10 on on o:n un on o'n on uon vunnă
100 yüz yüz yü:z yöz zhüz yuz yüz sü:s şĕr


Bul tabloda Türk tilderin söylöm tüzülüşünün birdey kalganın körsötkön mısal:

dialektter söylöm tüzülüşü
Gagavuz Türkçösü Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Аnadolu Türkçösü Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazıyor.
Azerbayjan Türkçösü Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
Тürkmenstan Türkçösü Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
Özbek Türkçösü Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
Uygur Türkçösü Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Kazak Türkçösü Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
Kırgız Türkçösü Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
Tatar Türkçösü Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.

Türk tilderinde Ün uyumu bar. (Özbekçe tışında ) ,jazuuda sözdör son ulandı alıp uzat jana söylöm tüzülüşü öznö-nerse-jüktöm katarı menen boluptur. Kazakşa jana Türkçö mısalı:

  • jaz (yaz)
  • jaz.u (yazı)
  • jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
  • jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
  • jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)

Кошумча

References

  1. Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318