Түрк тилдери: нускалардын айырмасы
No edit summary |
No edit summary |
||
241-сап: | 241-сап: | ||
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler) |
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler) |
||
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden) |
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden) |
||
== Кошумча == |
|||
* [[Түрк тилдеринин жакындыгы]] |
|||
==References== |
==References== |
24 июнь 2018, саат 12:06 учурдагы нуска
Түрк тилдери — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түрк тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы ССРС, Румыния, Түркия, Иран, Ооганстан, Моңголстан, Кытай, Болгария, мурдагы Югославия жана Албанияда жашайт.
Түркий тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түрк тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түрк тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:
1) Огуз тилдеринин тобу. Огуз түркмөн топчосу (М.Кашгаринин эмгектери боюнча белгилүү Х-XI кк огуз тили; азыркы түркмөн жана түндүк Кавказдагы түркмөн тилдери);
2) Кыпчак тилдеринин тобу: азыркы татар жана башкырт тилдери, байыркы кыпчак тили, кумук, каракалпак, ногой, казак тилдери ж.б.
3) Карлук тобу:
3.1) карлук уйгур топчосу (караханийлер мамлекетинин тушундагы 10-11 қылымдагы жана андан кийинки жазма эстеликтердин тили);
4) Карлук-хорезм топчосу (байыркы өзбек тили, уйгур тилдери).
Түрк тилдерин жана анын орус тили менен карым–катышын иликтөө байыркы мезгилдерде эле болгон. Бирок түрк тилдери Орусияда жана чет өлкөлөрдө илимдин атайын объектиси катары 19-кылымда гана изилдене баштаган.
Белгилүү түркологдор: В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, Ф.Е.Корш, В.А.Богородицкий, Э.В.Севортян, М.Ресянен, Б.М.Юнусалиев, В.Томсендер
Классификация
- Огур тобу:
- Огуз тобу:
- Кыпчак тобу:
- Кыпчак-булгар топчосу:
- Кыпчак-куман топчосу:
- Кыпчак-ногой топчосу:
- Кыргыз-кыпчак топчосу:
- Карлук тобу:
Түрк тили (тилдери) жөнүндө
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык[1].
Сөздөрдү салыштыруу
ü: ү, ç: ч, ñ: ң
Türk atabızdın tili | Anadolu Türkçösü |
Türkmenstan Türkçösü | Tatar Türkçösü | Kazak Türkçösü | Özbek Türkçösü | Uygur Türkçösü | Yakutca | Çuvaşca | |
ата | ata | ata | ota | ||||||
ана | anne | ene | ana | ana | ona | ana | an'n | ||
огул | oğul | oğul | ul, uğıl | ul | o'gil | oghul | uol | yvul | |
эр (кек) | erkek | erkek | ir | yerkek | erkak | är | er | ar | |
кыз | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | ky:s | χe'r | |
киши | kişi | kişi | keşe | kisi | kihi | ||||
келин | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | |
Түрк атабыздын тили | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Казакша | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
jürek | yürek | ýürek | yöräk | zhürek | yurak | yüräk | süreq | ||
qan | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | |
baš | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | ||
qyl | kıl | qyl | qıl | kyl | kyl | kyl | kyl | χe'le'r | |
köz | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | |
kirpik | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kirbi: | χurbuk | |
qulqaq | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | χo'lga | |
burun | burun | burun | borın | murιn | burun | burun | murun | ||
qol | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | χol | ||
el(ig) | el | el | ili: | ala' | |||||
barmak | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | ||||
tyrnaq | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | ||
tiz | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | ||
baltyr | baldır | baldyr | baltır | baldyr | boldyr | baldir | ballyr | ||
adaq | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | |||
qaryn | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra'm | |
Түрк атабыздын тили | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Казакша | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
at | at | at | at | at | ot | at | at | ut | |
siyir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | siyιr | sigir | ||||
yt | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | |
balyq | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pola' | |
bit | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pyjda | |
Түрк атабыздын тили | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Казакша | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
ev | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | ||
otag | otağ | otaq | otaq | otoq | otu: | ||||
yol | yol | yo:l | yul | zhol | yo'l | yol | suol | sol | |
köprüq | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | ||
oq | ok | ok | uk | o'q | oq | oχ | ugu | ||
ot | ot | ut | ot | o't | ot | uot | vot | ||
kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | |
suv | su | suw | syw | suw | suv | su | ui | syv | |
kemi | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | |||
köl | göl | köl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | ||
atov | ada | ada | atan | aral | orol | aral | ută | ||
küneš | güneş | gün | qoyaş | kün | kün | kün | χĕvel | ||
bulut | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | |
yulduz | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | şăltăr | |
topraq | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | |
töpü | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tüpe | ||
yağac | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | jyvăş | ||||
tenri | tanrı | taňry | täñre | tängri | tanara | tură | |||
Түрк атабыздын тили | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Казакша | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
uzun | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vărăm | |
yany | yeni | yany | yaña | zhanga | yangi | yengi | sana | şĕnĕ | |
semiz | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | |
tolu | dolu | do:ly | tulı | tolι | to'la | toluq | toloru | tulli | |
aq | ak | ak | aq | aq | oq | aq | |||
qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χura | |
qyzyl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χĕrlĕ | |
kök | gök | gök | kük | kök | ko'k | kök | küöq | kăvak | |
Sayılar | Түрк атабыздын тили | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Казакша | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca |
1 | bir | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre |
2 | eki | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ |
4 | tört | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | tăvattă |
7 | yeti | yedi | yedi | cide | zheti | yetti | yättä | sette | şiççĕ |
10 | on | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vunnă |
100 | yüz | yüz | yü:z | yöz | zhüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr |
Bul tabloda Türk tilderin söylöm tüzülüşünün birdey kalganın körsötkön mısal:
dialektter | söylöm tüzülüşü |
---|---|
Gagavuz Türkçösü | Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr. |
Аnadolu Türkçösü | Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazıyor. |
Azerbayjan Türkçösü | Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır. |
Тürkmenstan Türkçösü | Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar. |
Özbek Türkçösü | Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi. |
Uygur Türkçösü | Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu. |
Kazak Türkçösü | Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı. |
Kırgız Türkçösü | Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat. |
Tatar Türkçösü | Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza. |
Türk tilderinde Ün uyumu bar. (Özbekçe tışında ) ,jazuuda sözdör son ulandı alıp uzat jana söylöm tüzülüşü öznö-nerse-jüktöm katarı menen boluptur. Kazakşa jana Türkçö mısalı:
- jaz (yaz)
- jaz.u (yazı)
- jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
- jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
- jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)
References
- ↑ Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318