Түрк тилдери: нускалардын айырмасы

Википедия дан
Browse history interactively
← мурунку түзөтмөКийинки айырма →
Жок кылынган мазмун Кошулган мазмун
ВизуалдыкВикитекст
No edit summary
→‎Сөздөрдү салыштыруу: Каталарды оңдоо жана транслитерациясы
1-сап: 1-сап:
[[File:Bilge_Tonyukuk_Monument.jpg|thumb|Bilge [[Tonyukuk]]Yazması.]]
[[File:Bilge_Tonyukuk_Monument.jpg|thumb|Bilge [[Tonyukuk]]Yazması.|link=Special:FilePath/Bilge_Tonyukuk_Monument.jpg]]


'''Түрк тилдери''' — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түрк тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы [[СССР|ССРС]], [[Румыния]], [[Түркия]], [[Иран]], [[Ооганстан]], [[Моңголстан]], [[Кытай]], [[Болгария]], мурдагы [[Югославия]] жана [[Албания|Албанияда]] жашайт.
'''Түркий тилдери''' — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түркий тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы [[СССР|ССРС]], [[Румыния]], [[Түркия]], [[Иран]], [[Ооганстан]], [[Моңголстан]], [[Кытай]], [[Болгария]], мурдагы [[Югославия]] жана [[Албания|Албанияда]] жашайт.


Түркий тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түрк тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түрк тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:
Түркий тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түркий тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түркий тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:


1) Огуз тилдеринин тобу. Огуз түркмөн топчосу (М. Кашгаринин эмгектери боюнча белгилүү Х-XI кк огуз тили; азыркы түркмөн жана түндүк Кавказдагы түркмөн тилдери);
1) Огуз тилдеринин тобу:
* Огуз түркмөн топчосу (М. Кашгаринин эмгектери боюнча белгилүү Х-XI кк огуз тили; азыркы түркмөн жана түндүк Кавказдагы түркмөн тилдери);


2) Кыпчак тилдеринин тобу: азыркы татар жана башкырт тилдери, байыркы кыпчак тили, кумук, каракалпак, ногой, казак тилдери ж.б.
2) Кыпчак тилдеринин тобу: азыркы татар жана башкырт тилдери, байыркы кыпчак тили, кумук, каракалпак, ногой, казак тилдери ж.б.
11-сап: 13-сап:
3) Карлук тобу:
3) Карлук тобу:


3.1) карлук уйгур топчосу (караханийлер мамлекетинин тушундагы 10-11 қылымдагы жана андан кийинки жазма эстеликтердин тили);
* Карлук уйгур топчосу (караханийлер мамлекетинин тушундагы 10-11 қылымдагы жана андан кийинки жазма эстеликтердин тили);


4) Карлук-хорезм топчосу (байыркы өзбек тили, уйгур тилдери).
* Карлук-хорезм топчосу (байыркы өзбек тили, уйгур тилдери).


Түрк тилдерин жана анын орус тили менен карым–катышын иликтөө байыркы мезгилдерде эле болгон. Бирок түрк тилдери [[Орусия|Орусияда]] жана чет өлкөлөрдө илимдин атайын объектиси катары 19-кылымда гана изилдене баштаган.
Түркий тилдерин жана анын орус тили менен карым–катышын иликтөө байыркы мезгилдерде эле болгон. Бирок түркий тилдери [[Орусия|Орусияда]] жана чет өлкөлөрдө илимдин атайын объектиси катары 19-кылымда гана изилдене баштаган.


Белгилүү түркологдор: [[В. В. Радлов]], [[П. М. Мелиоранский]], [[Ф. Е. Корш]], [[В. А. Богородицкий]], [[Э. В. Севортян]], М. Ресянен, [[Б. М. Юнусалиев]], [[Томсен, Вильгельм Людвиг|В.Томсендер]]
Белгилүү түркологдор: [[В. В. Радлов]], [[П. М. Мелиоранский]], [[Ф. Е. Корш]], [[В. А. Богородицкий]], [[Э. В. Севортян]], М. Ресянен, [[Б. М. Юнусалиев]], [[Томсен, Вильгельм Людвиг|В.Томсендер]]
60-сап: 62-сап:
**[[Сары-уйгур тили]]
**[[Сары-уйгур тили]]


== Түрк тили (тилдери) жөнүндө ==
== Түркий тилдери жөнүндө ==
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык<ref>Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318</ref>.
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык<ref>Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318</ref>.


== Сөздөрдү салыштыруу ==
== Сөздөрдү салыштыруу ==
''Когнаттардын таблицасы:''

ü: ү, ç: ч, ñ: ң

{| border="1" cellpadding="2"
{| border="1" cellpadding="2"
|-
|-
|&nbsp;||'''Türk atabızdın tili'''||'''Anadolu <br> Türkçösü'''||'''Türkmenstan Türkçösü'''||'''Tatar Türkçösü'''||'''Kazak Türkçösü'''||'''Özbek Türkçösü'''||'''Uygur Türkçösü'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|&nbsp;||'''Кыргызча'''||'''Түркчө'''||'''Түркмөнчө'''||'''Татарча'''||'''Казакча'''||'''Өзбекче'''||'''Уйгурча'''||'''Уранхайча'''||'''Чувашча'''
|-
|-
|&nbsp;||ата|| ata||&nbsp;||ata||&nbsp;|| ota||&nbsp;|| &nbsp;||&nbsp;
|&nbsp;||ата|| ata||&nbsp;||ata||&nbsp;|| ota||&nbsp;|| &nbsp;||&nbsp;
|-
|-
|&nbsp;||ана|| anne|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana|| &nbsp;||an'n
|&nbsp;||апа|| anne|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana|| &nbsp;||an'n
|-
|-
|&nbsp;|| огул|| oğul|| oğul|| ul, uğıl||ul|| o'gil|| oghul|| uol|| yvul
|&nbsp;|| уул|| oğul|| oğul|| ul, uğıl||ul|| o'gil|| oghul|| uol|| yvul
|-
|-
|&nbsp;|| эр (кек)||erkek||erkek|| ir|| yerkek||erkak|| är|| er|| ar
|&nbsp;|| эркек||erkek||erkek|| ir|| yerkek||erkak|| är|| er|| ar
|-
|-
|&nbsp;||кыз|| kız|| gyz|| qız|| qιz|| qiz|| qiz|| ky:s|| χe'r
|&nbsp;||кыз|| kız|| gyz|| qız|| qιz|| qiz|| qiz|| ky:s|| χe'r
85-сап: 85-сап:
|&nbsp;||келин|| gelin|| geli:n|| kilen|| kelin|| kelin|| kelin|| kylyn|| kilen
|&nbsp;||келин|| gelin|| geli:n|| kilen|| kelin|| kelin|| kelin|| kylyn|| kilen
|-
|-
|&nbsp;|| жүрөк|| yürek|| ýürek ||yöräk|| zhürek||yurak|| yüräk|| süreq||&nbsp;
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|-
|&nbsp;|| jürek|| yürek|| ýürek ||yöräk|| zhürek||yurak|| yüräk|| süreq|| &nbsp;
|&nbsp;|| кан|| kan|| ga:n|| qan|| qan|| qon|| qan|| qa:n|| jon
|-
|-
|&nbsp;|| qan|| kan|| ga:n|| qan|| qan|| qon|| qan|| qa:n|| jon
|&nbsp;|| баш|| baş|| baş|| baş|| bas||&nbsp;||baş|| bas|| puš
|-
|-
|&nbsp;|| baš|| baş|| baş|| baş|| bas|| &nbsp;||baş|| bas|| puš
|&nbsp;|| кыл|| kıl|| qyl|| qıl|| kyl|| kyl|| kyl|| kyl|| χe'le'r
|-
|-
|&nbsp;|| qyl|| kıl|| qyl|| qıl|| kyl|| kyl|| kyl|| kyl|| χe'le'r
|&nbsp;|| көз|| göz|| göz|| küz|| köz|| ko'z|| köz|| kos|| kör
|-
|-
|&nbsp;|| köz|| göz|| göz|| küz|| köz|| ko'z|| köz|| kos|| kör
|&nbsp;||кирпик||kirpik||kirpik||kerfek||kirpik||kiprik||kirpik||kirbi:||χurbuk
|-
|-
|&nbsp;||kirpik||kirpik||kirpik||kerfek||kirpik||kiprik||kirpik||kirbi:||χurbuk
|&nbsp;|| кулак||kulak|| gulak|| qolaq|| qulaq|| quloq|| qulaq|| gulka:k||χo'lga
|-
|-
|&nbsp;|| qulqaq||kulak|| gulak|| qolaq|| qulaq|| quloq|| qulaq|| gulka:k||χo'lga
|&nbsp;|| мурун|| burun|| burun|| borın|| murιn|| burun|| burun|| murun||&nbsp;
|-
|-
|&nbsp;|| burun|| burun|| burun|| borın|| murιn|| burun|| burun|| murun|| &nbsp;
|&nbsp;|| кол|| kol|| gol|| qul|| qol|| qo'l||&nbsp;||qol|| χol
|-
|-
|&nbsp;|| qol|| kol|| gol|| qul|| qol|| qo'l|| &nbsp;||qol|| χol
|&nbsp;||бармак||parmak||barmak||barmaq||&nbsp;||barmoq||barmaq||&nbsp;||&nbsp;
|-
|-
|&nbsp;|| el(ig)||el|| el|| ||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||ili:|| ala'
|&nbsp;||тырмак||tırnak||dyrnaq||tırnaq||tιrnaq||tirnoq||tirnaq||tynyraq||&nbsp;
|-
|-
|&nbsp;||barmak||parmak||barmak||barmaq||&nbsp;||barmoq||barmaq||&nbsp;||&nbsp;
|&nbsp;|| тизе|| diz|| dy:z|| tez|| tize|| tizza|| tiz|| tüsäχ||&nbsp;
|-
|-
|&nbsp;||tyrnaq||tırnak||dyrnaq||tırnaq||tιrnaq||tirnoq||tirnaq||tynyraq||&nbsp;
|&nbsp;|| аяк|| ayak|| aýaq|| ayaq|| ayaq|| oyoq||&nbsp;||ataq||&nbsp;
|-
|-
|&nbsp;|| tiz|| diz|| dy:z|| tez|| tize|| tizza|| tiz|| tüsäχ|| &nbsp;
|&nbsp;||курсак|| karın|| garyn|| qarın|| qarιn|| qorin|| qor(saq)||qaryn||χyra'm
|-
|-
|&nbsp;|| baltyr||baldır||baldyr||baltır||baldyr||boldyr||baldir||ballyr||&nbsp;
|&nbsp;||ат|| at|| at|| at|| at|| ot|| at|| at|| ut
|-
|-
|&nbsp;|| adaq|| ayak|| aýaq|| ayaq|| ayaq|| oyoq|| &nbsp;||ataq|| &nbsp;
|&nbsp;||балык|| balık|| balyk|| balıq|| balιq|| baliq|| beliq|| balyk|| pola'
|-
|-
|&nbsp;||qaryn|| karın|| garyn|| qarın|| qarιn|| qorin|| qor(saq)||qaryn||χyra'm
|&nbsp;|| үй|| ev|| öý|| öy|| üy|| uy|| öy||&nbsp;||av
|-
|-
⚫
|&nbsp;||жол|| yol|| yo:l|| yul|| zhol|| yo'l|| yol|| suol|| sol
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|-
|&nbsp;||at|| at|| at|| at|| at|| ot|| at|| at|| ut
|&nbsp;||көпүрө||köprü||köpri|| küpar|| köpir|| ko'prik||kövrük||kürpe||&nbsp;
|-
|-
|&nbsp;|| siyir|| sığır|| sygyr|| síır (sıyır)|| siyιr|| sigir|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;
|&nbsp;||ок|| ok|| ok|| uk||&nbsp;||o'q|| oq|| oχ|| ugu
|-
|-
|&nbsp;|| yt|| it|| it|| et|| iyt|| it|| it|| yt|| jyda
|&nbsp;||күл|| kül|| kül|| köl|| kül|| kul|| kül|| kül|| kö'l
|-
|-
|&nbsp;||balyq|| balık|| balyk|| balıq|| balιq|| baliq|| beliq|| balyk|| pola'
|&nbsp;||суу|| su|| suw|| syw|| suw|| suv|| su|| ui|| syv
|-
|-
|&nbsp;|| bit|| bit|| bit|| bet|| biyt|| bit|| pit|| byt|| pyjda
|&nbsp;||кеме|| gemi|| gämi|| kimä|| keme|| kema||&nbsp;||&nbsp;||kim
|-
|-
⚫
|&nbsp;|| көл|| göl|| köl|| kül|| köl|| ko'l|| köl|| küöl||&nbsp;
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|-
|&nbsp;|| ev|| ev|| öý|| öy|| üy|| uy|| öy|| &nbsp;||av
|&nbsp;||арал|| ada|| ada|| atan|| aral|| orol|| aral||&nbsp;|| ută
|-
|-
|&nbsp;|| otag|| otağ||otaq|| &nbsp;|| otaq|| otoq|| &nbsp;||otu:|| &nbsp;
|&nbsp;||булут|| bulut|| bulut|| bolıt|| bult|| bulut|| bulut|| bylyt|| pĕlĕt
|-
|-
|&nbsp;||yol|| yol|| yo:l|| yul|| zhol|| yo'l|| yol|| suol|| sol
|&nbsp;||жылдыз||yıldız||ýyldyz||yoldız||zhuldιz||yulduz||yultuz||sulus||şăltăr
|-
|-
|&nbsp;||köprüq||köprü||köpri|| küpar|| köpir|| ko'prik||kövrük||kürpe||&nbsp;
|&nbsp;|| топурак||toprak||toprak||tufraq||topιraq||tuproq||tupraq||toburaχ||tăpra
|-
|-
|&nbsp;||oq|| ok|| ok|| uk|| &nbsp;||o'q|| oq|| oχ|| ugu
|&nbsp;|| дөбө|| tepe|| depe|| tübä|| töbe|| tepa||&nbsp;||töbö|| tüpe
|-
|-
|&nbsp;||ot||&nbsp;|| ot|| ut|| ot|| o't|| ot|| uot|| vot
|&nbsp;|| жыгач|| ağaç|| agaç|| ağaç|| ağaš||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||jyvăş
|-
|-
|&nbsp;||kül|| kül|| kül|| köl|| kül|| kul|| kül|| kül|| kö'l
|&nbsp;|| теңри|| tanrı|| taňry|| täñre||&nbsp;||&nbsp;||tängri||tanara||tură
|-
|-
|&nbsp;||suv|| su|| suw|| syw|| suw|| suv|| su|| ui|| syv
|&nbsp;|| узун|| uzun|| uzyn|| ozın|| uzιn|| uzun|| uzun|| uhun|| vărăm
|-
|-
|&nbsp;||kemi|| gemi|| gämi|| kimä|| keme|| kema|| &nbsp;||&nbsp;||kim
|&nbsp;|| жаңы|| yeni|| yany|| yaña|| zhanga||yangi|| yengi|| sana|| şĕnĕ
|-
|-
|&nbsp;|| köl|| göl|| köl|| kül|| köl|| ko'l|| köl|| küöl|| &nbsp;
|&nbsp;|| семиз|| semiz|| semiz|| simez|| semiz|| semiz|| semiz|| emis|| samăr
|-
|-
|&nbsp;||atov|| ada|| ada|| atan|| aral|| orol|| aral|| &nbsp;|| ută
|&nbsp;|| толук|| dolu|| do:ly|| tulı|| tolι|| to'la|| toluq|| toloru||tulli
|-
|-
|'''Сандар'''||'''Кыргызча'''||'''Түркчө'''||'''Түркмөнчө'''||'''Татарча'''||'''Казакча'''||'''Өзбекче'''||'''Уйгурча'''||'''Уранхайча'''||'''Чувашча'''
|&nbsp;||küneš||güneş||gün||qoyaş||kün||&nbsp;||kün|| kün|| χĕvel
|-
|-
|&nbsp;||bulut|| bulut|| bulut|| bolıt|| bult|| bulut|| bulut|| bylyt|| pĕlĕt
|1|| бир|| bir|| bir|| ber|| bir|| bir|| bir|| bi:r|| pĕrre
|-
|-
|&nbsp;||yulduz||yıldız||ýyldyz||yoldız||zhuldιz||yulduz||yultuz||sulus||şăltăr
|2|| эки|| iki|| iki|| ike|| yeki|| ikki|| ikki|| ikki|| ikkĕ
|-
|-
|&nbsp;|| topraq||toprak||toprak||tufraq||topιraq||tuproq||tupraq||toburaχ||tăpra
|4|| төрт|| dört|| dö:rt|| dürt|| tört|| to'rt|| töt|| tüört|| tăvattă
|-
|-
|&nbsp;|| töpü|| tepe|| depe|| tübä|| töbe|| tepa|| &nbsp;||töbö|| tüpe
|7|| жети|| yedi|| yedi|| cide|| zheti|| yetti|| yättä|| sette|| şiççĕ
|-
|-
|&nbsp;|| yağac|| ağaç|| agaç|| ağaç|| ağaš|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||jyvăş
|10|| он|| on|| o:n|| un|| on|| o'n|| on|| uon|| vunnă
|-
|-
|&nbsp;|| tenri|| tanrı|| taňry|| täñre||&nbsp;||&nbsp;||tängri||tanara||tură
|100|| жүз|| yüz|| yü:z|| yöz|| zhüz|| yuz|| yüz|| sü:s|| şĕr
|-
|&nbsp;||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| uzun|| uzun|| uzyn|| ozın|| uzιn|| uzun|| uzun|| uhun|| vărăm
|-
|&nbsp;|| yany|| yeni|| yany|| yaña|| zhanga||yangi|| yengi|| sana|| şĕnĕ
|-
|&nbsp;|| semiz|| semiz|| semiz|| simez|| semiz|| semiz|| semiz|| emis|| samăr
|-
|&nbsp;|| tolu|| dolu|| do:ly|| tulı|| tolι|| to'la|| toluq|| toloru||tulli
|-
⚫
|&nbsp;|| aq|| ak|| ak|| aq|| aq|| oq|| aq|| &nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;||qara||kara|| gara|| qara|| qara|| qora|| qara|| χara|| χura
|-
|&nbsp;|| qyzyl|| kızıl|| gyzyl|| qızıl|| qızıl|| qizil|| qizil|| kyhyl|| χĕrlĕ
|-
⚫
|&nbsp;||kök||gök|| gök|| kük|| kök|| ko'k|| kök|| küöq|| kăvak
|-
|'''Sayılar'''||'''Түрк атабыздын тили'''||'''Türkiye <br> Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Казакша'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|1|| bir|| bir|| bir|| ber|| bir|| bir|| bir|| bi:r|| pĕrre
|-
|2|| eki|| iki|| iki|| ike|| yeki|| ikki|| ikki|| ikki|| ikkĕ
|-
|4|| tört|| dört|| dö:rt|| dürt|| tört|| to'rt|| töt|| tüört|| tăvattă
|-
|7|| yeti|| yedi|| yedi|| cide|| zheti|| yetti|| yättä|| sette|| şiççĕ
|-
|10|| on|| on|| o:n|| un|| on|| o'n|| on|| uon|| vunnă
|-
|100|| yüz|| yüz|| yü:z|| yöz|| zhüz|| yuz|| yüz|| sü:s|| şĕr
|-
|-
|}
|}


Bul tabloda Türk tilderin söylöm tüzülüşünün birdey kalganın körsötkön mısal:

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
!'''dialektter'''
!'''söylöm tüzülüşü'''
|-
| [[Gagavuz Türkçösü]] || Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
|-
| [[Аnadolu Türkçösü]] || Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazıyor.
|-
| [[Azerbayjan Türkçösü]] || Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
|-
| [[Тürkmenstan Türkçösü]] || Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
|-
| [[Özbek Türkçösü]] || Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
|-
| [[Uygur Türkçösü]] || Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
|-
| [[Kazak Türkçösü]] || Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
|-
| [[Kırgız Türkçösü]] || Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
|-
| [[Tatar Türkçösü]] || Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.
|}

Türk tilderinde [[Ün uyumu]] bar. (Özbekçe tışında ) ,jazuuda sözdör son ulandı alıp uzat jana söylöm tüzülüşü öznö-nerse-jüktöm katarı menen boluptur. Kazakşa jana Türkçö mısalı:
*jaz (yaz)
*jaz.u (yazı)
*jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
*jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
*jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)


==Шилтемелер==
==Шилтемелер==

17 июнь 2019, саат 21:31 учурдагы нуска

Файл:Bilge Tonyukuk Monument.jpg
Bilge TonyukukYazması.

Түркий тилдери — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түркий тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы ССРС, Румыния, Түркия, Иран, Ооганстан, Моңголстан, Кытай, Болгария, мурдагы Югославия жана Албанияда жашайт.

Түркий тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түркий тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түркий тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:

1) Огуз тилдеринин тобу:

  • Огуз түркмөн топчосу (М. Кашгаринин эмгектери боюнча белгилүү Х-XI кк огуз тили; азыркы түркмөн жана түндүк Кавказдагы түркмөн тилдери);

2) Кыпчак тилдеринин тобу: азыркы татар жана башкырт тилдери, байыркы кыпчак тили, кумук, каракалпак, ногой, казак тилдери ж.б.

3) Карлук тобу:

  • Карлук уйгур топчосу (караханийлер мамлекетинин тушундагы 10-11 қылымдагы жана андан кийинки жазма эстеликтердин тили);
  • Карлук-хорезм топчосу (байыркы өзбек тили, уйгур тилдери).

Түркий тилдерин жана анын орус тили менен карым–катышын иликтөө байыркы мезгилдерде эле болгон. Бирок түркий тилдери Орусияда жана чет өлкөлөрдө илимдин атайын объектиси катары 19-кылымда гана изилдене баштаган.

Белгилүү түркологдор: В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, Ф. Е. Корш, В. А. Богородицкий, Э. В. Севортян, М. Ресянен, Б. М. Юнусалиев, В.Томсендер

Классификация

Түркий тилдери жөнүндө

М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык[1].

Сөздөрдү салыштыруу

Когнаттардын таблицасы:

  Кыргызча Түркчө Түркмөнчө Татарча Казакча Өзбекче Уйгурча Уранхайча Чувашча
  ата ata   ata   ota      
  апа anne ene ana ana ona ana   an'n
  уул oğul oğul ul, uğıl ul o'gil oghul uol yvul
  эркек erkek erkek ir yerkek erkak är er ar
  кыз kız gyz qız qιz qiz qiz ky:s χe'r
  киши kişi kişi keşe kisi     kihi  
  келин gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kylyn kilen
  жүрөк yürek ýürek yöräk zhürek yurak yüräk süreq  
  кан kan ga:n qan qan qon qan qa:n jon
  баш baş baş baş bas   baş bas puš
  кыл kıl qyl qıl kyl kyl kyl kyl χe'le'r
  көз göz göz küz köz ko'z köz kos kör
  кирпик kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi: χurbuk
  кулак kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulka:k χo'lga
  мурун burun burun borın murιn burun burun murun  
  кол kol gol qul qol qo'l   qol χol
  бармак parmak barmak barmaq   barmoq barmaq    
  тырмак tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tynyraq  
  тизе diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ  
  аяк ayak aýaq ayaq ayaq oyoq   ataq  
  курсак karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra'm
  ат at at at at ot at at ut
  балык balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola'
  үй ev öý öy üy uy öy   av
  жол yol yo:l yul zhol yo'l yol suol sol
  көпүрө köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  
  ок ok ok uk   o'q oq oχ ugu
  күл kül kül köl kül kul kül kül kö'l
  суу su suw syw suw suv su ui syv
  кеме gemi gämi kimä keme kema     kim
  көл göl köl kül köl ko'l köl küöl  
  арал ada ada atan aral orol aral   ută
  булут bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt
  жылдыз yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr
  топурак toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra
  дөбө tepe depe tübä töbe tepa   töbö tüpe
  жыгач ağaç agaç ağaç ağaš       jyvăş
  теңри tanrı taňry täñre     tängri tanara tură
  узун uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
  жаңы yeni yany yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ
  семиз semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
  толук dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli
Сандар Кыргызча Түркчө Түркмөнчө Татарча Казакча Өзбекче Уйгурча Уранхайча Чувашча
1 бир bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre
2 эки iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ
4 төрт dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă
7 жети yedi yedi cide zheti yetti yättä sette şiççĕ
10 он on o:n un on o'n on uon vunnă
100 жүз yüz yü:z yöz zhüz yuz yüz sü:s şĕr

Шилтемелер

  1. ↑ Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318
"https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Түрк_тилдери&oldid=350062" булагынан алынды