Түрк тилдери

Файл:Bilge Tonyukuk Monument.jpg

Bilge TonyukukYazması.

Түркий тилдери — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түркий тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы ССРС, Румыния, Түркия, Иран, Ооганстан, Моңголстан, Кытай, Болгария, мурдагы Югославия жана Албанияда жашайт. Туркияда көбүнэсе түрк тилдери ордуна түрк диялектикалары термини кабылданат. Туркия, Азербайжан, Өзбек жана баардыгы түрк тилинин диялектикалары болуп эсептелет. Түрк тили деп айтканда Туркия түркчөсү эмес баардык түрк диялектикасын камтыган тил иретинде түшүнүлөт. Университеттерде Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları «Замана Түрк Диялектикалары жана Адабияттары» кафедраларында түрк тилдери жана алардын адабияттары окутулат.

Түркий тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түркий тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түркий тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:

1) Огуз тилдеринин тобу:

• Огуз түркмөн топчосу (М. Кашгаринин эмгектери боюнча белгилүү Х-XI кк огуз тили; азыркы түркмөн жана түндүк Кавказдагы түркмөн тилдери);

2) Кыпчак тилдеринин тобу: азыркы татар жана башкырт тилдери, байыркы кыпчак тили, кумук, каракалпак, ногой, казак тилдери ж.б.

3) Карлук тобу:

• Карлук уйгур топчосу (караханийлер мамлекетинин тушундагы 10-11 қылымдагы жана андан кийинки жазма эстеликтердин тили);

• Карлук-хорезм топчосу (байыркы өзбек тили, уйгур тилдери).

Түркий тилдерин жана анын орус тили менен карым–катышын иликтөө байыркы мезгилдерде эле болгон. Бирок түркий тилдери Орусияда жана чет өлкөлөрдө илимдин атайын объектиси катары 19-кылымда гана изилдене баштаган.

Белгилүү түркологдор: В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, Ф. Е. Корш, В. А. Богородицкий, Э. В. Севортян, М. Ресянен, Б. М. Юнусалиев, В.Томсендер

Классификация

• Огур тобу:
  • Чуваш тили

• Огуз тобу:
  • Гагауз тили
  • Түрк тили
  • Азербайжан тили
  • Түркмөн тили
  • Кашкай тили

• Кыпчак тобу:
  • Кыпчак-булгар топчосу:
    • Татар тили
      • Сибир-татар тили
    • Башкырт тили
  • Кыпчак-куман топчосу:
    • Кумук тили
    • Карачай-Балкар тили
    • Кырым-татар тили
  • Кыпчак-ногой топчосу:
    • Ногой тили
    • Казак тили
    • Каракалпак тили
  • Кыргыз-кыпчак топчосу:
    • Кыргыз тили

• Карлук тобу:
  • Өзбек тили
  • Уйгур тили

• Сибир тобу:
  • Алтай тили
  • Шор тили
  • Тыва тили
  • Хакас тили
    • Фуюй кыргыз тили
  • Саха тили
  • Сары-уйгур тили

Түркий тилдери жөнүндө

М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык.

Сөздөрдү салыштыруу

Когнаттардын таблицасы:

	Кыргызча	Түркчө	Түркмөнчө	Татарча	Казакча	Өзбекче	Уйгурча	Уранхайча	Чувашча
	ата	ata		ata		ota
	апа	anne	ene	ana	ana	ona	ana		an'n
	уул	oğul	oğul	ul, uğıl	ul	o'gil	oghul	uol	yvul
	эркек	erkek	erkek	ir	yerkek	erkak	är	er	ar
	кыз	kız	gyz	qız	qιz	qiz	qiz	ky:s	χe'r
	киши	kişi	kişi	keşe	kisi			kihi
	келин	gelin	geli:n	kilen	kelin	kelin	kelin	kylyn	kilen
	жүрөк	yürek	ýürek	yöräk	zhürek	yurak	yüräk	süreq
	кан	kan	ga:n	qan	qan	qon	qan	qa:n	jon
	баш	baş	baş	baş	bas		baş	bas	puš
	кыл	kıl	qyl	qıl	kyl	kyl	kyl	kyl	χe'le'r
	көз	göz	göz	küz	köz	ko'z	köz	kos	kör
	кирпик	kirpik	kirpik	kerfek	kirpik	kiprik	kirpik	kirbi:	χurbuk
	кулак	kulak	gulak	qolaq	qulaq	quloq	qulaq	gulka:k	χo'lga
	мурун	burun	burun	borın	murιn	burun	burun	murun
	кол	kol	gol	qul	qol	qo'l		qol	χol
	бармак	parmak	barmak	barmaq		barmoq	barmaq
	тырмак	tırnak	dyrnaq	tırnaq	tιrnaq	tirnoq	tirnaq	tynyraq
	тизе	diz	dy:z	tez	tize	tizza	tiz	tüsäχ
	аяк	ayak	aýaq	ayaq	ayaq	oyoq		ataq
	курсак	karın	garyn	qarın	qarιn	qorin	qor(saq)	qaryn	χyra'm
	ат	at	at	at	at	ot	at	at	ut
	балык	balık	balyk	balıq	balιq	baliq	beliq	balyk	pola'
	үй	ev	öý	öy	üy	uy	öy		av
	жол	yol	yo:l	yul	zhol	yo'l	yol	suol	sol
	көпүрө	köprü	köpri	küpar	köpir	ko'prik	kövrük	kürpe
	ок	ok	ok	uk		o'q	oq	oχ	ugu
	күл	kül	kül	köl	kül	kul	kül	kül	kö'l
	суу	su	suw	syw	suw	suv	su	ui	syv
	кеме	gemi	gämi	kimä	keme	kema			kim
	көл	göl	köl	kül	köl	ko'l	köl	küöl
	арал	ada	ada	atan	aral	orol	aral		ută
	булут	bulut	bulut	bolıt	bult	bulut	bulut	bylyt	pĕlĕt
	жылдыз	yıldız	ýyldyz	yoldız	zhuldιz	yulduz	yultuz	sulus	şăltăr
	топурак	toprak	toprak	tufraq	topιraq	tuproq	tupraq	toburaχ	tăpra
	дөбө	tepe	depe	tübä	töbe	tepa		töbö	tüpe
	жыгач	ağaç	agaç	ağaç	ağaš				jyvăş
	теңри	tanrı	taňry	täñre			tängri	tanara	tură
	узун	uzun	uzyn	ozın	uzιn	uzun	uzun	uhun	vărăm
	жаңы	yeni	yany	yaña	zhanga	yangi	yengi	sana	şĕnĕ
	семиз	semiz	semiz	simez	semiz	semiz	semiz	emis	samăr
	толук	dolu	do:ly	tulı	tolι	to'la	toluq	toloru	tulli
Сандар	Кыргызча	Түркчө	Түркмөнчө	Татарча	Казакча	Өзбекче	Уйгурча	Уранхайча	Чувашча
1	бир	bir	bir	ber	bir	bir	bir	bi:r	pĕrre
2	эки	iki	iki	ike	yeki	ikki	ikki	ikki	ikkĕ
4	төрт	dört	dö:rt	dürt	tört	to'rt	töt	tüört	tăvattă
7	жети	yedi	yedi	cide	zheti	yetti	yättä	sette	şiççĕ
10	он	on	o:n	un	on	o'n	on	uon	vunnă
100	жүз	yüz	yü:z	yöz	zhüz	yuz	yüz	sü:s	şĕr