Түрк тилдери: нускалардын айырмасы
No edit summary |
|||
67-сап: | 67-сап: | ||
== Сөздөрдү салыштыруу == |
== Сөздөрдү салыштыруу == |
||
''Когнаттардын таблицасы:'' |
''Когнаттардын таблицасы:'' |
||
{| border=" |
{| border="0" cellpadding="3" |
||
|- |
|- |
||
| ||'''Кыргызча'''||'''Түркчө'''||'''Түркмөнчө'''||'''Татарча'''||'''Казакча'''||'''Өзбекче'''||'''Уйгурча'''||'''Уранхайча'''||'''Чувашча''' |
| ||'''Кыргызча'''||'''Түркчө'''||'''Түркмөнчө'''||'''Татарча'''||'''Казакча'''||'''Өзбекче'''||'''Уйгурча'''||'''Уранхайча'''||'''Чувашча''' |
22 сентябрь 2021, саат 00:56 учурдагы нуска
Түркий тилдери — генетикалык жана типологиялык жалпы белгилер менен мүнөздөлгөн жакын тектеш тилдердин тобу. Түркий тилдеринде сүйлөгөн элдер мурдагы ССРС, Румыния, Түркия, Иран, Ооганстан, Моңголстан, Кытай, Болгария, мурдагы Югославия жана Албанияда жашайт. Туркияда көбүнэсе түрк тилдери ордуна түрк диялектикалары термини кабылданат. Туркия, Азербайжан, Өзбек жана баардыгы түрк тилинин диялектикалары болуп эсептелет. Түрк тили деп айтканда Туркия түркчөсү эмес баардык түрк диялектикасын камтыган тил иретинде түшүнүлөт. Университеттерде Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları «Замана Түрк Диялектикалары жана Адабияттары» кафедраларында түрк тилдери жана алардын адабияттары окутулат.
Түркий тилиндеги негизги бөтөнчөлүктөр: үндүү тыбыштар таңдай жана эрин күүсү боюнча ээрчишет; ассимиляцияланат, сөз жасоо жана сөз өзгөртүү агглютинация жолу менен ишке ашат; род категориясы жок, предлог ордуна жандоочтор қолдонулат; сүйлөмдө же сөз айкашында аныктооч аныкталгычтан мурда келет. Түркий тилдеринин алтай тилдерине мүнөздүү жалпылыкты сактаса да, өзүнө жакын тектеш тилдердин (Моңгол, тунгус, манчжур) алда канча бөлүнүп чыккан. Өнүгүү процессинде өз алдынча диалектилер жана тилдер пайда болгон. Түркий тилдери төмөнкүдөй классификацияланат:
1) Огуз тилдеринин тобу:
- Огуз түркмөн топчосу (М. Кашгаринин эмгектери боюнча белгилүү Х-XI кк огуз тили; азыркы түркмөн жана түндүк Кавказдагы түркмөн тилдери);
2) Кыпчак тилдеринин тобу: азыркы татар жана башкырт тилдери, байыркы кыпчак тили, кумук, каракалпак, ногой, казак тилдери ж.б.
3) Карлук тобу:
- Карлук уйгур топчосу (караханийлер мамлекетинин тушундагы 10-11 қылымдагы жана андан кийинки жазма эстеликтердин тили);
- Карлук-хорезм топчосу (байыркы өзбек тили, уйгур тилдери).
Түркий тилдерин жана анын орус тили менен карым–катышын иликтөө байыркы мезгилдерде эле болгон. Бирок түркий тилдери Орусияда жана чет өлкөлөрдө илимдин атайын объектиси катары 19-кылымда гана изилдене баштаган.
Белгилүү түркологдор: В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, Ф. Е. Корш, В. А. Богородицкий, Э. В. Севортян, М. Ресянен, Б. М. Юнусалиев, В.Томсендер
Классификация
- Огур тобу:
- Огуз тобу:
- Кыпчак тобу:
- Кыпчак-булгар топчосу:
- Кыпчак-куман топчосу:
- Кыпчак-ногой топчосу:
- Кыргыз-кыпчак топчосу:
- Карлук тобу:
Түркий тилдери жөнүндө
М. Кaшгaринин 1076-1077 -ж. жaзгaн "Түрк Тили Сөз жыйнaгындa": Түрктөрдүн тилин үйрөнгүлө! Aнткени, aлaрдын шыбaгaсынa узaккa созулуучу бийлик бaр! деп Xaзрaты Муxaммед пaйгaмбaрыбыз кыямaт-кaйымдын белгилерин, aкыр зaмaндык козголоңдор буйруп aйтқaн экен дегенин эшиткеним бaр дегени кызык[1].
Сөздөрдү салыштыруу
Когнаттардын таблицасы:
Кыргызча | Түркчө | Түркмөнчө | Татарча | Казакча | Өзбекче | Уйгурча | Уранхайча | Чувашча | |
ата | ata | ata | ota | ||||||
апа | anne | ene | ana | ana | ona | ana | an'n | ||
уул | oğul | oğul | ul, uğıl | ul | o'gil | oghul | uol | yvul | |
эркек | erkek | erkek | ir | yerkek | erkak | är | er | ar | |
кыз | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | ky:s | χe'r | |
киши | kişi | kişi | keşe | kisi | kihi | ||||
келин | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | |
жүрөк | yürek | ýürek | yöräk | zhürek | yurak | yüräk | süreq | ||
кан | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | |
баш | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | ||
кыл | kıl | qyl | qıl | kyl | kyl | kyl | kyl | χe'le'r | |
көз | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | |
кирпик | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kirbi: | χurbuk | |
кулак | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | χo'lga | |
мурун | burun | burun | borın | murιn | burun | burun | murun | ||
кол | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | χol | ||
бармак | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | ||||
тырмак | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | ||
тизе | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | ||
аяк | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | |||
курсак | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra'm | |
ат | at | at | at | at | ot | at | at | ut | |
балык | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pola' | |
үй | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | ||
жол | yol | yo:l | yul | zhol | yo'l | yol | suol | sol | |
көпүрө | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | ||
ок | ok | ok | uk | o'q | oq | oχ | ugu | ||
күл | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | |
суу | su | suw | syw | suw | suv | su | ui | syv | |
кеме | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | |||
көл | göl | köl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | ||
арал | ada | ada | atan | aral | orol | aral | ută | ||
булут | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | |
жылдыз | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | şăltăr | |
топурак | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | |
дөбө | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tüpe | ||
жыгач | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | jyvăş | ||||
теңри | tanrı | taňry | täñre | tängri | tanara | tură | |||
узун | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vărăm | |
жаңы | yeni | yany | yaña | zhanga | yangi | yengi | sana | şĕnĕ | |
семиз | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | |
толук | dolu | do:ly | tulı | tolι | to'la | toluq | toloru | tulli | |
Сандар | Кыргызча | Түркчө | Түркмөнчө | Татарча | Казакча | Өзбекче | Уйгурча | Уранхайча | Чувашча |
1 | бир | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre |
2 | эки | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ |
4 | төрт | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | tăvattă |
7 | жети | yedi | yedi | cide | zheti | yetti | yättä | sette | şiççĕ |
10 | он | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vunnă |
100 | жүз | yüz | yü:z | yöz | zhüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr |
Шилтемелер
- ↑ Кыргыз Тaрыxы, Кaлен Сидиковa. бишкек 2007 ж. б.318