«Ылаачын» барагынын кодун көрүү

{{Taxobox
| name = '''Ылаачын'''
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| status_ref =<ref>{{IUCN2008|assessors=BirdLife International|year=2009|title=Falco peregrinus|id=144581|downloaded=2009-11-03}}</ref>| image = Falco peregrinus -Nova Scotia, Canada -eating-8.jpg
| image_width = 
| image_caption = Ылаачын
| regnum = [[Айбанаттар]]
| phylum = [[Хордалуулар]]
| classis = [[Канаттуулар]]
| ordo = [[Күндүзгү алгыр куштар]]
| familia = [[Шумкар сымалдуулар]]
| genus = [[Шумкарлар]]
|species =  
| subdivision_ranks = Түркүмдөр
| author =  <br />([[Tunstall]], [[1771]])
| subdivision =
| subdivision =
| binomial = ''Falco peregrinus''
| binomial_authority = [[Marmaduke Tunstall|Tunstall]], 1771
| range_map =PeregrineRangeMap.png
| range_map_caption = Жашоо аймактары<br />Сары: Уялайт <br />Жашыл: Туруктуу жашайт<br />Көк: Кыштайт <br />Көгүлтүр: Келгин катары
| synonyms = ''Falco atriceps'' <small>[[Allan Octavian Hume|Hume]]</small><br />''Falco kreyenborgi'' <small>[[Otto Kleinschmidt|Kleinschmidt]], 1929<br /></small>''Falco pelegrinoides madens'' <small>[[Sidney Dillon Ripley|Ripley]] & Watson, 1963</small><br />''Rhynchodon peregrinus'' <small>(Tunstall, 1771)</small>
}}

'''Ылаачын''' ({{lang-la|Falco peregrinus}}) — кара ылаачын; [[Шумкарлар|шумкарлардын]] бир түрү. ''Falco peregrinus''  илимий аталышы англис окумуштуусу [[Танстелл, Мармадюк]] тарабынан киргизилген. Ал 1771 ж. ылаачынды өзүнүн  ''"Ornithologia Britannica"'' эмгегинде систематикалуу сүрөттөп чыккан.

Ылаачындын чоңдугу ителгиден кем эмес. Алардын өңдөрү кара чаар, кызыл чаар, көк чаар болот. Ылаачындын алкым жүндөрү ак болот. Баш жүндөрү кара. Кара "муруту" бар. Денесинин узундугу 34-50 см, канатынын чабыты - 80-120 см. <ref>''White, C. M.'' (1994): 60. Peregine Falcon. In: del Hoyo, J.; Elliott, A. & Sargatal, J. (editors): Handbook of Birds of the World, Volume 2 (New World Vultures to Guineafowl): 274—275, plate 28. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-15-6</ref>. Башка куштардай эле ылаачындын ургаачылары эркектеринен чоңураак келип, 910 -1500 г. салмакта болушат. Эркектеринин салмагы 440-750 г. <ref name="Snow1998">''Snow, D. W.''; ''Perrins, Christopher M.''; ''Doherty, P.'' & ''Cramp, S.'' (1998): The complete birds of the western Palaearctic on CD-ROM. Oxford University Press. ISBN 0-19-268579-1</ref>
Ылаачын Антарктидан башка баардык континеттерде  таралган. Болумуна жана түспөлүнө жараша 17 түрчөсү бөлүп таанылат. 

Дүйнөдөгү эң ылдам канаттуу, дегин эле, эң ылдам жандык. Адистердин баалосунда ылаачын  шукшурулуп тепкенде ылдамдыгы 322 км/с  же 90 метр/сек. <ref name="Grzimek">''Bernard Grzimek'' Grzimek’s Animal Life Encyclopedia. Boston, MA: Macmillan, 1968: 422</ref><ref>{{Cite web |title=Peregrine falcon, (Falco peregrinus anatum, Falco peregrinus tundrius, Falco peregrinus pealei) |url=http://www.fws.gov/species/species_accounts/bio_pere.html |accessdate=2012-01-29 |archivedate=2018-08-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180813175259/https://www.fws.gov/species/species_accounts/bio_pere.html }}</ref> чейин жетет. Бирок, сызып учуу ылдамдыгы боюнча [[кара карлыгач|карлыгачка]] жете албайт - 120-180 км/с.<ref>{{ref-en}} [http://www.commonswift.org/records_english.html The Common Swift: Records and Phenomena]</ref>. 

== Мүнүшкөрчүлүктө ==
[[Файл:Saker_Falcon_profile_shot.jpg|left|thumb|Ылаачындын башы.]]
[[Файл:Ылаачындын шаңшыганы.ogg|left|thumb|Ылаачындын шаңшыганы.]]
Ылаачын ителгиден да учкул. Ителги алгандын баарын алат. Мүнүшкөрлөр [[ителги]] сыяктуу эле ылаачынга да томого катып салышат. Эгер [[томого|томогосу]] жок болсо, алса-албаса да, жетсе-жетпесе да, алыс-жакынына карабай, көзүнө көрүнгөнгө жулуна берип, мүнүшкөрдү убара кылат. Аңды көргөндө асманга атып чыгып, кайра тик ылдый сайылып, бүттарын бүгүп, денесине кысып келип тебет. Тепкендеги күүсү ушунчалык катуу болгондуктан чоң эле чымчыктардын башы үзүлүп кетет.

Көбүн эсе орто көлөмдүү чымчыктарга аңчылык кылат: [[көгүчкөндөр]], [[чыйырчыктар]], [[өрдөктөр]]. 
Жыныстык жетилиши эки жашында. Жуптар түбөлүк сакталат. 
Көбүнчө жалама аскаларды, кээде саздын өңгүл-дөңгүлдөрүн жана таш курулуштардын төбөсүн уялашат. <ref name="RIZ">«[http://www.nature.ok.ru/doc/birds/2_52.htm Сапсан Falco peregrinus] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20000819042857/http://www.nature.ok.ru/doc/birds/2_52.htm |date=2000-08-19 }}»</ref><ref>''Cade, T.&nbsp;J.'', ''M.&nbsp;Martell'', ''P.&nbsp;Redig'', ''T.&nbsp;Septon'' & ''H.&nbsp;Tordoff'': ''Peregrine Falcons in urban North America''. In: D. M. Bird, D. E. Varland & J. J. Negro (eds.): ''Raptors in Human Landscapes''. London, San Diego; 1996: S. 3-13</ref> 

[[File:Falco peregrinus MHNT.ZOO.2010.11.102.1.jpg|thumb| ''Falco peregrinus'']]
[[File:Falco peregrinus madens MHNT.ZOO.2010.11.102.8.jpg|thumb| ''Falco peregrinus madens'']]
== Түшүндүрмөлөр ==
<references/>

== Колдонулган адабияттар ==
* [http://bizdin.kg/component/k2/item/219-biology-sozduk Алдашев А. А. Биология терминдеринин жана айбанат аттарынын орусча-кыргызча сөздүгү. - Б.: «Кыргызстан - Сорос» фонду, 1998, ISBN 9967 - 11 - 027 - 9] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130801113102/http://bizdin.kg/component/k2/item/219-biology-sozduk |date=2013-08-01 }}

[[Категория:Канаттуулар]]
[[Категория:Алгыр куштар]]
[[Категория:Мүнүшкөрчүлүк]]