Эл аралык мамилелер: негизги теориялар

Эл аралык мамилелер (ЭМ) – мамлекеттер жана башка глобалдык актёрлор ортосундагы өз ара аракеттенүүнү талдоого багытталган татаал жана көп катмарлуу дисциплина. Эл аралык мамилелерде бир нече негизги теориялар айырмаланат жана алардын ар бири глобалдык процесстердин динамикасын жана мыйзамченемдүүлүктөрүн өз алдынча түшүндүрөт. Төмөндө реализм, либерализм, конструктивизм, марксизм, феминизм, постструктурализм жана постколониализм сыяктуу теориялардын кыскача баяндамасы келтирилген.

Реализм

Реализм эл аралык мамилелердин эң таасирдүү жана салттуу теорияларынын бири болуп саналат. Реалисттердин пикири боюнча эл аралык система анархиялуу, башкача айтканда, анда борбордук бийлик жок. Башкы актёрлор суверендүү мамлекеттер болуп саналат, жана ар бир мамлекет өз коопсуздугун жана жашап калышын камсыз кылууга умтулат. Реализм адам табияты туруктуу жана карама-каршылыктуу деген түшүнүккө негизделген жана күч, улуттук кызыкчылык жана күчтөрдүн балансы сыяктуу түшүнүктөргө басым жасайт. Реализмдин негизги өкүлдөрү – Ганс Моргентау, Томас Гоббс жана Кеннет Уолц.^[1]

Либерализм

Либерализм эл аралык мамилелерге оптимисттик көз караш менен карайт. Либералдар мамлекеттер ортосундагы кызматташуу мүмкүнчүлүгүн жакташат жана эл аралык уюмдар, экономикалык байланыштар жана өз ара көзкарандылык тынчтыкты сактоого жардам берет деп эсептешет. Бул теория демократия, адам укуктары жана эл аралык укук принциптерине өзгөчө маани берет. Либерализмдин ою боюнча, жалпы кызыкчылыктар жана өз ара пайда туруктуу жана алдын ала болжолдоого мүмкүн болгон эл аралык мамилелерди түзүүгө өбөлгө түзөт. Бул теориянын негиздөөчүлөрүнүн арасында Иммануил Кант жана Вудро Вильсон бар.^[2]

Конструктивизм

Конструктивизм эл аралык мамилелердин социалдык жана идеологиялык аспектилерине көңүл бурат. Конструктивисттердин ою боюнча, эл аралык саясий чындык социалдык өз ара аракеттенүүлөр жана коллективдик түшүнүктөр аркылуу түзүлөт. Алардын көз карашында, идентификациялар, идеялар жана нормалар эл аралык мамилелердин катышуучуларынын жүрүм-турумун түзүүдө маанилүү роль ойнойт. Конструктивизм окуялардын кабыл алуусуна жана түшүндүрүлүшүнө маани берет, бул социалдык-тарыхый уникалдуу контексттерди түзүүгө алып келет. Теориянын негизги идеялары Александр Вендт тарабынан иштелип чыккан.^[3]

Марксизм

Марксизм эл аралык мамилелерди класстык күрөш жана экономикалык теңсиздиктин көз карашынан карайт. Марксисттер эл аралык системаны эксплуатация жана капиталисттик мамлекеттердин азыраак өнүккөн өлкөлөрдү үстөмдүк кылуу негизинде түзүлгөн деп эсептешет. Эл аралык мамилелер мамлекеттер аралык мамилелерди глобалдык капитал системасынын бир бөлүгү катары карайт, мында класстардын кызыкчылыктары эл аралык саясий динамиканы аныктайт. Марксизмдин идеялары көзкарандылык теориясы жана дүйнөлүк система анализи сыяктуу багыттарга таасир берген, мисалы, Иммануил Валлерстайн иштеп чыккан.^[4]

Феминизм

Феминизм эл аралык мамилелерде гендер маселелерине жана анын глобалдык саясатка тийгизген таасирине көңүл бурат. Феминисттик теориялар салттуу эркектик жана аялдык түшүнүктөр эл аралык мамилелерге кандай таасир этерин анализдешет жана жаңжалдар, коопсуздук жана өнүгүү талдоосунда аялдардын көз карашын кошуу маанилүү экенин белгилешет. Феминисттик мамиле гендердик теңсиздик жана дискриминация маселелерин изилдейт жана гендердик ролдор тышкы саясат чечимдерин түзүүдө маанилүү роль ойнойт деп эсептейт.^[5]

Постструктурализм

Постструктурализм – эл аралык мамилелерде калыптанып калган түшүнүктөр жана идеяларды кайра карап чыгууга умтулган теория. Постструктуралисттер универсалдуу түшүндүрмөлөргө сын көз менен карашат жана тил, дискурс жана билим чындыктын түзүлүшүнө кандайча таасир этерин изилдешет. Алар окуяларды интерпретациялоо субъективдүү жана маданий жана тарыхый факторлордон таасирленет деп эсептешет. Постструктурализм эл аралык саясаттагы татаалдык жана анык эместик маселелерине көңүл бурат, жөнөкөйлөштүрүлгөн моделдерге жана бинардык оппозицияларга каршы чыгат.^[6]

Постколониализм

Постколониализм эл аралык мамилелерде колониализмдин мурастарын жана анын азыркы эл аралык структураларга тийгизген таасирин талдайт. Постколониалдык теория мурдагы колониалдык мамлекеттер азыркы күнгө чейин колониалдык эзүүнүн таасирин сезип жатканын жана сакталуучу теңсиздиктер алардын дүйнөлүк системадагы ордуна таасир этерин изилдейт. Постколониалисттер маданий үстөмдүк, бийликтин жана байлыктын теңсиз бөлүштүрүлүшү маселелерине көңүл бурушат жана дүйнөнү батыш көз карашы менен гана карабоо зарылдыгын белгилешет. Постколониализм теориясынын белгилүү өкүлдөрү Эдвард Саид жана Гаятри Чакраворти Спивак.^[7]

Бул теориялар эл аралык системадагы мамилелердин мүнөзүн жана глобалдык саясаттагы өз ара аракеттенүүлөрдү ар тараптуу түшүндүрүү үчүн маанилүү салым кошуп, мамлекеттер жана маданияттар ортосундагы татаал байланыштарды түшүнүүгө жардам берет.

↑ - Morgenthau, H. J. (1948). Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Alfred A. Knopf; Waltz, K. N. (1979). Theory of International Politics. New York: Random House.
↑ - Doyle, M. W. (1986). Liberalism and World Politics. American Political Science Review, 80(4), 1151-1169; Keohane, R. O. (1984). After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy. Princeton: Princeton University Press.
↑ - Wendt, A. (1992). Anarchy is what states make of it: The social construction of power politics. International Organization, 46(2), 391-425.
↑ - Wallerstein, I. (1974). The Modern World-System I: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century. New York: Academic Press; Cox, R. W. (1981). Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory. Millennium, 10(2), 126-155.
↑ - Tickner, J. A. (1992). Gender in International Relations: Feminist Perspectives on Achieving Global Security. New York: Columbia University Press; Enloe, C. (1990). Bananas, Beaches, and Bases: Making Feminist Sense of International Politics. Berkeley: University of California Press.
↑ - Derrida, J. (1978). Writing and Difference. Chicago: University of Chicago Press; Foucault, M. (1977). Discipline and Punish: The Birth of the Prison. New York: Pantheon Books.
↑ - Said, E. (1978). Orientalism. New York: Pantheon Books; Spivak, G. C. (1988). Can the Subaltern Speak? In C. Nelson & L. Grossberg (Eds.), Marxism and the Interpretation of Culture (pp. 271-313). University of Illinois Press.

[1] - Morgenthau, H. J. (1948). Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Alfred A. Knopf; Waltz, K. N. (1979). Theory of International Politics. New York: Random House.

[2] - Doyle, M. W. (1986). Liberalism and World Politics. American Political Science Review, 80(4), 1151-1169; Keohane, R. O. (1984). After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy. Princeton: Princeton University Press.

[3] - Wendt, A. (1992). Anarchy is what states make of it: The social construction of power politics. International Organization, 46(2), 391-425.

[4] - Wallerstein, I. (1974). The Modern World-System I: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century. New York: Academic Press; Cox, R. W. (1981). Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory. Millennium, 10(2), 126-155.

[5] - Tickner, J. A. (1992). Gender in International Relations: Feminist Perspectives on Achieving Global Security. New York: Columbia University Press; Enloe, C. (1990). Bananas, Beaches, and Bases: Making Feminist Sense of International Politics. Berkeley: University of California Press.

[6] - Derrida, J. (1978). Writing and Difference. Chicago: University of Chicago Press; Foucault, M. (1977). Discipline and Punish: The Birth of the Prison. New York: Pantheon Books.

[7] - Said, E. (1978). Orientalism. New York: Pantheon Books; Spivak, G. C. (1988). Can the Subaltern Speak? In C. Nelson & L. Grossberg (Eds.), Marxism and the Interpretation of Culture (pp. 271-313). University of Illinois Press.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]