«Гарда көлү» барагынын кодун көрүү

{{Көл|Аталышы=Гарда көлү|Расмий аталышы=Lago di Garda, Benaco (Италия)
Lach de Garda (Ломбардия)
Ƚago de Garda (Венеция)|Сүрөт=Golfo di Manerba Isola San Biagio Isola del Garda Golfo di Salò Lago di Garda.jpg|Жайгашкан орду=[[Ломбардия, Венеция, Трентино-Альто-Адидже]] {{өлкө желеги|Италия}}|CoordScale=https://geohack.toolforge.org/geohack.php?pagename=Lake_Garda&params=45_38_N_10_40_E_region:IT_type:waterbody_scale:500000|Деңиз деңгээлинен бийиктиги=65|Узундугу=52|Туурасы=16|Аянты=370|Эң терең жери=346|Орточо тереңдиги=133|Туздуулугу=<0.05 (таза суу)|Куйган дарыялар=Сарка|Чыккан дарыялар=Минчо}}
'''Гарда көлү''' ([[италян тили|итал.]] '''{{lang-it2|Lago di Garda}}''') — Түндүк [[Италия|Италиядагы]] [[Ломбардия-Венеция Королдугу|Ломбардия]] көлдөрүнүн эң чыгыш жана эң чоңу. Көл, түштүк тарапта Альп тоолоруна жакын жерде, мөңгү-тектоникалык келип чыккан ойдуңда жайгашкан. Түндүк четин Рива 1517-жылы Тироль тарабынан [[Венеция|Венециядан]] сактап калуу менен алынып, бүт көл [[Верона]] жана Бреша провинцияларынын ортосунда бөлүнгөн. Анын кең бассейни орографиялык жактан Адиже өрөөнүнүн түштүк бөлүгүн билдирет, бирок ал дарыя көлдөн Монте Балдонун узун тар кыркасы менен бөлүнгөн тар траншея аркылуу агат. Азыркы учурда көлдүн түндүк тарабында Адамелло мөңгүлөрүнөн агып чыккан Сарка суусу менен азыктанат. Ал эми көлдүн түштүк тарабында Минчо суусу По дарыясына кошулат. 

== Түзүлүшү ==
Көлдүн аянты 370 чарчы метрди түзөт, анын узундугу 52 км., эң чоң туурасы 16 км., деңиз деңгээлинен бийиктиги 65 м. жана эң тереңдиги 346 м. Анын жогорку же түндүк чеги тар, бирок [[Гарда]]  жана Сало ортосунда көл акырындык менен дээрлик тегерек бассейнге кеңейип, түштүк четинде Песчиера менен Десенцанонун ортосундагы түштүк жээктен чыгып турган Сермионенин узун төмөнкү чокусу менен экиге бөлүнөт. Бул конформациянын аркасында көлдө күтүлбөгөн жерден катуу шамал болуп, Вергилий өзүнүн белгилүү сөзүндө (Георг. экинчи. 160-жол): флуктибус жана фремиту ашургенс, Бенасе, Марино. Ал шамалдардын эң коркунучтуусу, түндүктөн соккон Бореа же Суер. көлдүн түштүк тарабында Э.с. Э. шамалы болгон Винесса шамалы абдан коркунучтуу. Ора-бул чыгыштан соккон шамал, ал көлгө жеткенде, көлдүн чыгыш тарабындагы Монте-Балдонун тик боз акиташ аскалары, батыш жана түштүк жээктериндеги бай өсүмдүктөр менен катуу карама-каршы келет. Батыш жээгинин Гаргнанодон Салого чейин созулган бөлүгү бул аймактын эң корголгон жана жылуу бөлүгү болуп саналат, ошондуктан ал бир гана үзгүлтүксүз бакчага окшош эмес (лимон, анжир, шейшеп, зайтун ж. б.өндүрүү), бирок кышында көп кездешет жана ага Ривьера Бенасенсе деген ат берилген. Көлдүн түштүк тарабындагы Сермионанын кооз чокусунда да абдан кооз өсүмдүктөр өсөт. 1827-жылы көлгө аттар менен сүзүп жүргөн кайык коюлган, бирок биринчи буу кемеси 1844-жылдан тартып гана пайда болгон. Көлдүн түштүк тарабында, Э. жана В. Сермионе чокусунан, Песчиера шаарлары жайгашкан (14 м. Чыгыштагы Веронадан темир жол менен) жана Десенцанодон (17 м. Батыштагы Брешиядан темир жол менен), алар 8 м. бири-биринен алыс. Көлдүн батыш жээгинде Сало, Тосколано, Гаргнано жана Лимоне бар, ал эми чыгыш жээгинде Бардолино жана Гарда гана бар. Көлдүн түндүк четинде жана Тиролде Рива, көлдүн эң чоң шаары жана 15 М. негизги Бреннер линиясындагы Мори станциясынан темир жол бар.

== Тарыхы ==
[[Файл:Washerwomen on Lake Garda (1888), by Ettore Tito.jpg|left|thumb|250x250px]]

=== Байыркы мезгил: Рим империясынын бийлиги астында ===
Бул аймакта орто палеолит доорунда, адамдардын бар экендигинин издери табылганына карабастан, байыркы доорлордон баштап, көлдүн тарых барактары эң көп кызыгууну жаратат. Аймакты римдиктер, венециялыктар жана Селтик уруулары көзөмөлдөп, алардын ортосунда достук келишим түзүлгөн. Рим империясына караштуу шаарларды акырындык менен баш ийдирүү башталды. Бул жерде маанилүү соода жолдору курулуп, ири агрикультура аймактары түзүлгөн.

268-жылы Көлдө Рим империясынын аскерлери менен алеманн армиясынын ортосунда маанилүү салгылашуу болгон. Римдиктер жеңишке жетишип, [[Германия|Германиянын]] урууларын Түндүк [[Италия|Италиянын]] аймагынан биротоло сүрүп чыгарышкан. Римдиктер башкарып турган мезгилден бери Гарда көлүндө көптөгөн далилдер калган: калктуу конуштар, ыйык жайлар, байыркы виллалар жана некрополдор.

=== Орто кылымдар: Ломбарддар жана Скалигерлер ===
[[Файл:Lombardy in Italy.svg|thumb|250x250px]]
Рим империясы Гарда аймагына кулагандан кийин, көлгө жакын жерлерде бийлик жүргүзүү үчүн өз ара согушкан варвар урууларынын рейддери болгон. Германиянын ломбард уруусу (узун сакалдуу) позицияны бекем ээлей алды, кийин Гарда аймактарынын бири – Ломбардия аталышы андан чыккан. Ломбард падышалыгы эки кылымга созулуп, байыркы динди христиан динине толук алмаштырган.

Ломбарддардын таасир доору Күйгөндөн кийин, аймак үч таасирдүү шаардын – Брешия, Верона жана Трентонун башкаруучуларына баш ийген. Маданий, саясий жана аскердик иш-аракеттердин чыныгы гүлдөшү венетонун тектүү Скалигерлеринин доорунда болгон. Скалигерлер династиясы башкарган жылдары аймакты коргонууга активдүү катышкан. Гарда көлүн аралап жүрүп, Скалигерлер орноткон Улуу сепилдерди, аркаларды, байыркы көпүрөлөрдү, дубалдарды жана башка чептерди көрүүгө болот.кылым. Скалигерлер династиясынын өкүлдөрү ошол кездеги маданий инсандарды: илимпоздорду, акындарды жактырышкан, алардын арасында Данте Алигьери болгон.

=== Заманбап тарых барактары: Наполеон, Гарибальди, Муссолини ===
[[Файл:Elisabeth Tornøe (1847-1933) Fra Malcesine ved Gardasøen (View of Malcesine at Lake Garda), ca. 1879.jpg|left|thumb|254x254px]]
[[Гарда|Гарда көлү]] сыяктуу стратегиялык жактан маанилүү аймак ийгиликтүү жана дымактуу жеңүүчүлөрдүн көз жаздымында кала алган жок. Кылымдын экинчи жарымында бул жердеги жерлерди Наполеон Бонапарттын жетекчилиги астында француз армиясы басып алган. Бул 1797-жылы болгон, бирок италиялыктар жаңы башкаруучуну жактырышкан эмес жана анти-капиталисттик маанай италиялыктар, француздар жана австриялыктардын ортосунда кандуу салгылашууларга алып келген. Акыры Наполеон 1815-жылы кулатылып, Габсбург династиясы бийликке келип, Көл аймактарын калыбына келтирүүнү жана бөлүүнү баштаган.

Кылымдын экинчи жарымы Гарда көлүн австриялыктардан Италиянын аймактарынын көзкарандысыздыгы үчүн ири согуштарга катыштырган. Мына ошондо ал улуттук баатыр болуу менен өзүн көрсөттү, улуу италиялык командир Жузеппе Гарибальди, анын аты өлкө боюнча миңдеген көчөлөргө жана аянттарга коюлган. Гарибальдинин аскерлери, жеңилгенине карабастан, Гарда жээгин австриялыктардан бошотууга жетишти.

Башка кызыктуу тарыхый факт-бул жерлерде 1943-жылы Бенито Муссолини фашисттик Германиянын колдоосу менен Италия социалисттик республикасын түзгөн. "Мамлекеттин" борбору болуп Сало (манеж), ал эми резиденцияда, Вилла фелтринеллиде дуче негизделген. Башка виллада Муссолининин кожойкеси Клара Петаччи жашаган. Муссолининин саясий ишмери менен италиялыктардын эки ача мамилесине карабастан, анын Петаччи менен болгон мамилеси романтизмдин рухуна оролгон жана туристтерге аймактык фольклордун бир бөлүгү катары сунушталат. Муссолини виллада эки жыл гана жашап, кийин Клара менен бирге качып, 1945-жылы алар өлтүрүлгөн. Дученин мурунку резиденциясында Азыр люкс эмеректери жана укмуштуудай бакчасы бар мейманкана иштейт. 

== Климаты ==
Италиянын эң чоң көлү болгон Гарда (же Бенако) көлүнүн жээгинде жүзүм, зайтун жана цитрус дарактарын өстүрүүгө жетиштүү жумшак климат өкүм сүрөт. Кышкысын суук болот, бирок По өрөөнүндө же суб-Альп өрөөндөрүндө суук болбойт. Жайкысын ысык, күн ачык болот. Чындыгында, тоолор менен түздүктүн ортосундагы Жылуулук карама-каршылыктарынан улам, көлдүн нымдуулугунун салымы менен, жайкысын Гарда көлүнүн айланасында күн күркүрөп, кээде катуу жана мөндүр жана шамал менен коштолот.
[[Файл:Bergtocht van S-charl naar Alp Sesvenna. 10-09-2019. (d.j.b) 15.jpg|thumb|272x272px]]
Көлдүн жээгинде жайгашкан шаарлардын айрымдары: Ломбардия тарапта, Десенцано, Гаргнано, лимоне дель Гарда, сало, Сирмионе, Тосколано Мадерно жана Гардоне Ривьера; Венето тарапта, Бардолино, Малчесин, Песчиера дель Гарда жана Торри дель Бенако; Трентино тарапта (башкача айтканда, түндүк бөлүгүндө), Рива дель Гарда жана торбол Сул Гарда.

Декабрдан февралга чейин Гарда көлүндө кыш абдан суук болот, бирок көлдүн таасири азайып бараткандыктан, По өрөөнүндөгүдөй суук эмес. Ошондой эле туман азыраак болот. Кыш башка мезгилдерге караганда кургак болсо да, жаан-чачындуу күндөр орточо болот. Кар көп жаабайт: жылына жок дегенде бир жолу кар жаашы мүмкүн, бирок ал дээрлик эч качан көп болбойт (эң түндүк учунда, Рива-дель-Гарда аймагында, кар бир аз көбүрөөк жаайт жана кээде кандайдыр бир мааниге ээ топтолушу мүмкүн). Бирок, түнкү үшүк (адатта жеңил) жана күндүз 0 °C (32 °F) тегерегиндеги температура менен өтө суук мезгилдерди жокко чыгара албайбыз. Салодо температура 1963-жылдын январында -9 °C (16 °F) жана 1985-жылдын январында -9,5 °C (15 °F) чейин төмөндөгөн (мисалы, брешиада температура -19,5 °C же -3 °F жеткендигин эске алганда, көлдүн жеңилдетүүчү таасирин баса белгилейт).
[[Файл:Lago di Garda - Garda - Lungolago Regina Adelaide - April 2010 04.jpg|thumb|276x276px]]
Жай мезгили, июнь айынан августка чейин, ысык жана көбүнчө күн ачык, айрыкча эртең менен. Ал по Өрөөнүндөгүдөй ысык эмес, андан тышкары, көлдүн шамалы согот. Бирок, биз 35 °C (95 °F) тегерегиндеги жогорку температурасы бар өтө ысык күндөрдү жокко чыгара албайбыз. Кээде Атлантикада салкын жана жаан-чачындуу күндөрдү алып келген бороон-чапкын бул аймакка таасир этиши мүмкүн; көбүнчө түштөн кийин же кечинде күн күркүрөшү мүмкүн.   

Жылдын жылуу Жарымында Гарда көлүнүн аймагында шамал алсыз же орточо болот жана шамалдын режимин аткарат. Шамал толкундарды пайда кылууга жетиштүү күчтүү жана серфинг жана виндсерфинг күйөрмандары тарабынан бааланат; ал Көл тар жана шамал каналдаштырылган Түндүк жана борбордук бөлүгүндө катуураак болот. Эң жылуу сааттарда, түшкө маал жана түштөн кийин По өрөөнүнөн тоолорго соккон шамал Ора деп аталат жана көлдүн түндүк бөлүгүндө катуураак, түштүк бөлүгүндө алсызыраак болот. Ал эми Күн баткандан кийин жана түнкүсүн Пелер, түндүктөн келген шамал, Альп тоолорунан түздүккө чейин согуп, эртең мененки саат 7ден 9га чейин чокусуна жетет жана Орага караганда, айрыкча түндүк жана борбордук бөлүгүндө (айрыкча, Чыгыш жээкте, Малцесинден Навенеге чейин жана Батыш жээкте, лимондун түндүгүнө чейин) күчтүү. Ошондой эле ледро өрөөнүнөн ошол эле ат менен аталган дарыянын боюнда соккон Понал сыяктуу жергиликтүү жана көлөмдүү шамалдар бар.

Гарда көлүнүн суусунун температурасы июндан августка чейин 20 °C (68 °F) болот, ошондуктан ал аймакка (түштүк бөлүгү түндүккө караганда бир аз жылуураак) жана айрыкча мезгилге жараша болсо дагы, сүзүү салкын бойдон калууда: 2015-жылдагыдай эле, эң ысык жай мезгилинде көлдүн температурасы 25/26 °C (77/79 °F) чейин жеткен.

Гарда көлүнүн жанында бир нече кичинекей көлдөр бар, алар башка чөйрөдө жайгашкан жана климаты кышында суук, жайында салкын: батышта деңиз деңгээлинен 370 метр бийиктикте жайгашкан Идро көлү, түндүк-батышта 570 метр бийиктикте жайгашкан Тенно көлү жана 655 метр бийиктикте жайгашкан Ледро көлү жайгашкан.

== Туризм ==
[[Файл:Lago di Garda - Garda - Lungolago Regina Adelaide - April 2010 02.jpg|left|thumb|297x297px]]


Туризмдин өнүгүшү XIX кылымдын аягына дал келип, түндүк-батыш жээгиндеги Гардон Ривьерада башталган. Австриялык инженер Луиджи Виммер келип, көлдүн кооздугуна жана климатына таң калып, Гарда тарыхындагы биринчи мейманкананы курган. Алгач инженер өлгөндөн кийин кичинекей имарат курулуп бүтүп, толукталып, дворник мейманкана комплексине айланган. Убакыттын өтүшү менен башка мейманканалар, мейманканалар жана виллалар пайда болду. Европалык декаденциянын символу Габриэла Д ' Аннунционун аркасында Гардондо дүйнөлүк атак-даңкка ээ болгон Парак комплекси пайда болду.

Верона жээгинде туризмди өнүктүрүү анчалык тез болгон жок. Чыгыш автожолунун курулушунун аркасында эл кылымдын башында гана туристтердин массалык агымы башталган. Ошондой эле, узак жөө маршруттар жана суу жээктери түзүлүп, аларды ишке ашыруу үчүн жээктеги турак жайларды бузуу талап кылынган.

Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Гарда аймактарын кайра уюштуруу дем алыш күндөрү туризм сыяктуу багытты өнүктүрүүгө мүмкүндүк берди. Саякатчылар бул жерге мурункудай сезонго эмес, бир нече күн, ал тургай бир нече саат бою келе башташты. Бүгүнкү күндө Гарда-бул виллалардан жана мейманканалардан кемпингдерге жана жеке секторго чейин, транспорттук тутуму жана туристтик инфраструктурасы жакшы уюштурулган чоң курорттук аймак.

== Гарда көлүнүн шаарлары ==
[[Файл:Old port of Desenzano.JPG|thumb|232x232px]]

=== Дезенцано дель Гарда (Desenzano del Garda) ===
Дезенцано - бул эң чоң булуңду чагылдырган эң чоң коммуна. Суу жээгинен кар баскан Балдо тоосуна укмуштуудай панорама ачылат. 

Дезензано шаардык жана шаар аралык транспортто саякаттаган туристтер үчүн сонун. Дезензанону Гарда жээгиндеги шаарлар жана Брешия, Милан, Венеция жана Верона ири борборлору менен байланыштырган автобус, поезд жана дарыя каттамдарынын өнүккөн тармагы бар. Шаардын борборун жана айланасын кыдырып, байыркы сепилди жана соборду кыдырып, археологиялык музейге жана Рим вилласын казууга, Сан-Мартино мунарасына чыгууга, кооз Риволтелла айылына барууга болот. 

=== Сирмионе (Sirmione) ===
[[Файл:Sirmione (2).jpg|thumb]]
Сирмионе - Түстүү жана туристтер эң көп келген Сирмионе шаары жайлуу жарым арал сыяктуу. Сирмионе аймагында коло доорунда жашаган, кийин бай Римдиктер бул жерге өз виллаларын курушкан. Алардын бири, прибор, Катуллустун асыл тукумуна таандык болгон жана текшерүүгө болот. Виллада археологиялык музей ачылган жана башка тарыхый мурас-венециялык Док менен Скалигер үй-бүлөсүнүн сепили бар. Фонте Бойоланын байыркы көл булагынан чыккан күкүрт суусу менен белгилүү мончолор жайгашкан. 

== Колдонулган адабияттар ==
* Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаев. -Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1977. Том 2. В - Иридий. -672 б.
* Гарда көлү/Тарыхы/https://tour-garda.com/garda-bl%D0%BEg/ozero-garda/#ge
* Климаты/https://www.climatestotravel.com/climate/italy/lake-garda

[[Категория:Италия]]
[[Категория:Көл‎дөр арип боюнча]]