«Жамал Гүрсел» барагынын кодун көрүү

{{Мамлекеттик ишмер|ысымы=Жамал Гүрсел|расмий ысымы={{lang-tr|Cemal Gürsel}}|сүрөтү=|кызматы=4-чү [[Түркиянын Президенти]]|андан мурунку инсан=[[Махмуд Желял Баяр]]|андан кийинки инсан=Ибрахим Шевки Атасагун (м. а.)<br>Жевдет Сунай|кызматы_2=11-чи [[Түркиянын Премьер-министри]]|андан мурунку инсан_2=Аднан Мендерес|андан кийинки инсан_2=Эмин Өздилек|туулган жери=Эрзурум, [[Осмон Империясы]]|каза болгон жери=[[Анкара]], [[Түркия]]|кол тамгасы=Cemal Gürsel-signature.png|туулган датасы={{birth date|1895|10|13}}|каза болгон жылы={{death date|1966|14|09}}|партиясы=Эгемендүүлүк|президент_2=Ал өзү}}
'''Жамал Гүрсел''' ({{Lang-tr|Cemal Gürsel}}; 13-октябрь 1895-жылы, Эрзурум, [[Осмон империясы]]) —Түрк аскер, мамлекеттик жана коомдук ишмер, [[Түркиянын Президенти|Түркия'нын Президенти]] (1961-1966).

== Эрте жашоо ==
Ал Эрзурум шаарында Осмон армиясынын офицери Абидин бейдин<ref>Frank Cecil Roberts, ''Obituaries from the Times, 1961-1970: including an index to all obituaries and tributes appearing in the Times during the years 1961-1970'', Newspaper Archive Developments Ltd., 1975 p. 328.</ref> уулу жана Ибрахим'дин небереси (1820–1895) жана Хажы Ахмаддын (1790–1860) чөбөрөсү болуп төрөлгөн. Орду'дагы башталгыч мектепти жана Эрзинжан'дагы аскердик орто мектепти аяктагандан кийин [[Ыстанбул]]'дагы Кулели аскердик лицейин бүтүргөн. Ал популярдуу инсан болгон жана ошондуктан бала кезинен баштап жана бүткүл өмүр бою "Жамал ага" ({{Lang-tr|Cemal Ağa}}) деген лакап атка ээ болгон. Гүрсел 45 жыл армияда кызмат өтөгөн. 1-дүйнөлүк согушта 1915-жылы 12-артиллериялык полктун 1-батареясы менен лейтенант катары Галлиполи, [[Дарданелл]]'деги Чанаккале согушуна катышып, Согуш медалын алган. Кийин 1917-жылы [[Палестина]] жана [[Сирия]] фронтторунда согушуп, 1918-жылдын 19-сентябрында 41-полктун 5-батареясынын командири болуп турганда [[безгек]] оорусу менен ооруп, британиялыктардын туткуну болуп калган. Гүрсел [[Мисир]]'де 1920-жылдын 6-октябрына чейин согуш туткуну катары кармалып турган. Ал президент болуп турганда бир топ кийинчерээк чет элдик басма сөзгө интервью бергенде, ал эмне үчүн туткунда жүргөндө англис тилин үйрөнбөй калганы тууралуу бир аз өкүнүч менен эстеди. туткунда, ал каршылык көрсөтүп, анын ордуна британ лагеринде француз тилин үйрөнгөн.

Жамал Гүрсел эркиндикке чыккандан кийин Эрзурум конгрессинен кийин кайра [[Мустафа Кемаль Ататүрк|Мустафа Кемел]]'ге кошулуу үчүн Анадолу'га кайтып келди жана 1920–1923-жылдардагы Түркия'нын боштондук согушунда батыш фронтунун бардык кампанияларына катышты. Экинчи Инөнү, Эскишехир жана Сакария'дагы салгылашууларда өзгөчөлөнүп, Биринчи Дивизиядагы эрдиги үчүн көтөрүлгөн жана кийинчерээк акыркы чабуулдагы согуштук кызматы үчүн биринчи парламент тарабынан Эгемендүүлүк медалы менен сыйланган.

Гүрсел 1927-жылы Осмон империясынын Хамидие крейсеринин башкы инженеринин кызы Мелахатка турмушка чыккан. Бул никеден Өздемир уул төрөлдү. Жубайлар Түрканды кыз асырап алышкан.<ref name="h1"/>

== Аскердик мансабы ==
Жамал Гүрсел Түрк Аскердик колледжине тапшырып, аны 1929-жылы штаб офицери катары аяктаган. Ал 1940-жылы полковник наамына ээ болгон. 1946-жылы бригадир генералы, 65-дивизиянын командири болгон. Кийинчерээк 12-дивизиянын командири, 18-корпустун командири жана 2-Ички иштер округунун командири болгон. 1953-жылы жалпы-[[Лейтенант|төймөн]], 1957-жылы [[Генерал|жалпы]] болгон, 3-армиянын командачысы болуп дайындалган. Кызматтын курамына чалгын кызматынын башчысы кирген жана ал 1958-жылы армияны башкарып турганда кургактык күчтөрүнүн командачысы болуп дайындалган.

Гүрсел жеңил ойлуу, тамашакөй аталык инсан катары өлкө ичинде да, НАТО'нун чөйрөсүндө да жактырылып, өзүнүн кесиптик билими жана жүрүм-туруму менен улуттун да, куралдуу күчтөрдүн да урмат-сыйына жана ишенимине ээ болгон. Ал 1960-жылы 3-майда Коргоо министрине жиберилген патриоттук меморандумда болуп жаткан иштер боюнча тең салмактуулукту орнотуу аракетинде, анын жеке көз карашын чагылдырып, мурунку түнү болгон баарлашуунун уландысында премьер-министр Аднан Мендерес'ти колдоорун билдирген. жана абдан зарыл болгон улуттук биримдикти чыңдоо үчүн Премьер-министр Президентти дароо алмаштыруусу керек деген ишеним анын кызматтан четтетилишине алып келди жана Түркия'нын Башкы штабынын кийинки начальниги болуунун ордуна мөөнөтүнөн мурда пенсияга чыгууга мажбур кылды.

Армияны саясаттан алыс болууга үндөгөн жана үндөгөн коштошуу каты ал эмгек өргүүсүнө чыгып жаткан маалда куралдуу күчтөрдүн бардык бөлүктөрүнө жөнөтүлгөн. Жемал Гүрселдин билдирүүсүндө: «Аскердин намысын жана кийген кийимиңди ар дайым бийик тут. Өлкөдөгү азыркы амбициялуу жана зыяндуу саясий атмосферадан сактаныңыз. Эмнеси болсо да саясаттан алыс болуңуз. Бул сиздин ар-намысыңыз үчүн, армиянын кубаттуулугу жана өлкөнүн келечеги үчүн өтө маанилүү”. Ал [[Измир]]'ге барып, Түркиянын антикоммунизм коомунун президенти болгон.

== Мамлекет башчысы ==
Полковник жана андан төмөн даражадагы армия офицерлери тарабынан уюштурулган жана ишке ашырылган мамлекеттик төңкөрүш 1960-жылы 27-майда Жамал Гүрсел'дин катышуусусуз же жетекчилигисиз бүткүл өлкөдө уланган жарандык жана академиялык толкундоолордон кийин болгон. Чыгыш Анадолу'да жайгашкан Үчүнчү Армиянын командири төрт жылдыздуу генерал Рагып Гүмүшпала козголоңчу офицерлерге ультиматум бергени, эгер алардын башына дайындалган генерал болбосо, Үчүнчү Армия басып алуу үчүн кол салат деген имиштер бар. борборду жана өлкөнүн администрациясын, ошону менен козголоңчулар тобун алардын үстүнөн жогорку даражалуу офицерди табууга мажбурлашкан. Коомчулук жана аскерий наамдар арасында эбегейсиз популярдуулукка ээ болгондуктан, Гюрсель революциячылар тарабынан бир түндүн ичинде шайланып, аскердик төңкөрүштүн төрагалыгына алынып келинди жана 2015-жылга карата аскердик бийликти басып алуу менен дүйнөдөгү жалгыз лидер болуп калды. мурда аны пландаштырууда же ишке ашырууда эч кандай роль ойногон эмес. Ал пижама кийип жүргөн кезинде, радикалдык төңкөрүш тобунун эң жаш офицери болгон капитандын С-47 аскердик транспорттук учагы менен Анкарага узатып, ошол убакта президент Желял Баярды, премьер-министр Аднан Мендерести жиберген. Башкы штабдын төрагасы Рүштү Эрделхун жана башка бийликтеги [[Демократиялык партиясы|Демократиялык партия]]нын кээ бир мүчөлөрүн конституцияны бузган деп айыптап, Мрамара деңизиндеги Яссыада аскердик сотуна кайрылды. Төңкөрүштүн эртеси төрт жылдыздуу генерал Жемал Гүрсел 1960-жылдын 30-майында 24-өкмөттүн башкы командачысы, [[мамлекет башчысы]], [[Премьер-министр|премьер-министри]] жана коргоо министри болуп жарыяланып, теориялык жактан ага Кемел Ататүрк'төн да көбүрөөк абсолюттук ыйгарым укуктарды берген болгон. 

Гүрсел 200 студентти жана тогуз кабарчыны бошотуп, тыюу салынган 14 гезитти кайра чыгара баштоого лицензия берген (Time, 6-июнь 1960-жыл). Ал Сыддык Сами Онар, Хыфзы Велдет Велидедеоглу, Рагып Сарыжа, Нажы Шенсой, Хусейин Наил Кубалы, Тарык Зафер Туная, Исмет Гиритли, Илхан Арсел, Бахри Савжы жана Муаммер Аксой деген он укук профессорун, укук таануу факультетинин студенти Эрдоган Тезичтин коштоосунда алып келди. алардын жардамчысы (кийинки Түрк Жогорку билим берүү кеңешинин төрагасы) катары Стамбул жана Анкара университеттеринен Анкарага келгенден кийин 27-майда жаңы конституцияны иштеп чыгууга жардам берүү үчүн. Профессор Онар ошол эле күнү генерал Жемал Гүрсел менен болгон биринчи жолугушуусунда укук академиктер тобунун атынан: «Ушул күндөгү жагдайлар ыңкылаптын болуп жатканын билдирген катардагы жана саясий төңкөрүш катары чечмеленбеши керек» деп билдирди. ошол күнү республикада башталган өзгөрүү процесси алып келди. Президент Жемал Гүрсел да Коргоо министрлигине жетекчилик кылуу үчүн илимий кеңеш түздү, кийинчерээк өкмөткө кеңири кеңеш берүү үчүн Түркиянын Илимий жана технологиялык изилдөө кеңешин түздү.

Үчүнчү Армиянын командири генерал Рагып Гүмүшпаланы Башкы штабдын жаңы төрагалыгына дайындаган, ал эки айдан кийин отставкага кеткенден кийин анын ордуна генерал Жевдет Сунай келген жана Гүмүшпаланы Гүрсел жаңы Адилет партиясын түзүүгө башкарган. Демократиялык партиянын мурдагы мүчөлөрүн чогултуу. Жөнөкөй жана консервативдүү түрдөгү Гүрсел Түркиянын эң популярдуу инсанына айланган, мамлекеттик мекемелерде Ататүрктүн сүрөтү менен бирге сүрөтүн коюуга тыюу салган, ачык джипке минип, айылдарды кыдырып, дыйкандар менен анын балдарындай сүйлөшкөн («Time», 6-январь) 1961). Ал өзүнүн жеке кийлигишүүсү менен ийгиликтүү болгон, Яссыададагы сот процесстериндеги аткаруу өкүмдөрүнүн санын 15тен үчкө чейин кыскарткан. Гюрселдин кечирим суроосу жана башка бир катар дүйнөлүк лидерлер менен бирге аткаруу өкүмдөрүн жокко чыгаруу жана Аднан Мендерес менен башка эки министрдин бошотулушу үчүн жасаган аракети Хунта тарабынан четке кагылды. Улуттук биримдик комитетинин мүчөсү эскерүүсүндө Жемал Гүрселдин Мендерестин өлүм жазасына тартылышынын алдын алуу боюнча кийлигишүүсү менен трибуналдын башкы прокурору Алтай Өмер Эгеселдин: «Шашылалы! Алар аны (Мендерести) куткарышат!», ошондой эле Имрали аралында Мендерести куткаруу үчүн кечирим операциясы болгон учурда Аскер-деңиз флотунун кыйратуучусунда өлүм жазасын аткаруу үчүн күтүлбөгөн иш планын түздү, ошол эле учурда мыйзамдуу түрдө сурак берген пресс-релизди жайгаштырды. Гүрселдин кийлигишүү жөндөмдүүлүгү. Стамбулдун ошол кездеги прокурору, сенатор Мехмет Фейят жакында мындай деп билдирди: «Алар биздин телефон линияларыбызды өчүрүштү. Аднан Мендерес жобого каршы дарга асылды. Мен аткарууну көзөмөлдөшүм керек болчу. Революциялык трибуналдын башкы прокурору Эгеселдин уруксаты жок болсо да, өлүм жазасына тартылган. Исмет Инөнү менен Жемал Гүрсел ага (Мендереске) өлүм жазасына тартылбасын деп телефон чалып жатышты, бирок телекоммуникация кеңсеси линияларды үздү жана Эгесел (байланыш) боштугун өлүм жазасына тартуу үчүн колдонду.'Жемал Гүрсел аскердик башкарууну улантуу үчүн кысымга туруштук берди. , анын өмүрүнө кол салуу аракетинин натыйжасында жарадар болгон (аны аткан полковникти [кимди?] кечирди), андан кийинки бир нече аскердик төңкөрүш аракетин токтотуп, төңкөрүштүн уюштуруучуларын чет өлкөлөрдөгү кызматтарга дайындады жана согушта чоң роль ойногон. жаңы конституцияны даярдоо жана кемалисттик көз караштын демократиялык тартибине кайтуу.

== Мамлекеттин ишмери ==
 
Жемал Гүрсел 1960-жылдын 8-июнунда Анкарада өткөн Түркия жана Шотландия улуттук футбол командаларынын оюнунун убактысын өзгөртүп, ага катышкан (Түркия 4, Шотландия 2), андан кийин Улуттук футбол турнири, Жемал Гүрсел Кубогу улуттук маанайды көтөрүүгө жардам берген. төңкөрүштөн кийинки жумалар 3-июлда Стамбулда финал менен (Фенербахче 1, Галатасарай 0). Түрк куралдуу күчтөрүн кеңири модернизациялоодо жана [[Кансыз согуш|суук согуш]] учурунда, өзгөчө Куба ракета кризисинде эркин дүйнөнүн жана Европанын бекем коргонуусунда активдүү роль ойногон. 1960-жылы август айында [[Кипр]]дин эгемендүүлүгүн жарыялоо жана Кипрге түрк аскер бөлүгүн жайгаштыруу боюнча мурда түзүлгөн келишимдер боюнча эгемендүүлүк жарыяланган. Ал 1961-жылдын башында Анкарага ханышасы [[Елизавета II]]нин жана вице-президент Линдон Жонсондун визитин кабыл алган. 1962. Гюрсель сэр Бернард Берроуздун координацияланган иши менен башкаруучу Аскердик Улуттук Биримдик Комитетинен (NUC) Британиянын аскердик согуштук учактары басып алуу коркунучу астында турган [[Кувейт]]ке колдоо көрсөтүү максатында Түркиянын аба мейкиндигинен ашып өтүүгө уруксат алган. Ирак 1961-жылдын июль айында. Убактылуу парламенттин сунушу менен кийинки президент болуу ниети боюнча немис журналистинин суроосуна, Жемал Гүрсел убактылуу палата эмес, улут сураса гана кызмат кылууга даярмын деп жооп берди. Ал президенттикке өзүнүн талапкерлигин койгон эмес, анын шайланышы үчүн же кандайдыр бир башка талапкерге каршы чыккан эмес. Ал Анкарада Медицина жана илимдер боюнча бир нече жогорку даражалуу академиктердин убактылуу премьер-министрликке да, келечектеги президенттик кызматка да талапкерлигин колдоону сунуштады. Гюрсель улуттун азчылыктарынын толук кызыкчылыктарын камсыз кылуу менен катышуучу демократияга өзгөчө басым жасап, түрк атуулдук этникалык лидерлери армян Гермин Калустян, грек Калуди Ласкари жана еврей тектүү Эрол Дилекти «Мамлекет башчысынын өкүлдөрүнүн орун басарлары» кылып дайындады. жана убактылуу екулдер палатасынын толук мучелеру. «Шаломдун» редактору Аврам Лейон аны саякаттарында жана чет мамлекеттик иш-чараларда коштоп жүргөн. Ал мурдагы министрлер кабинети массалык маалымат каражаттарынан жана басма сөздөн тартып алган сөз эркиндигин кайра калыбына келтирди.

== Оору жана өлүм ==
1961-жылдын башында башталып, 1966-жылы тез өнүккөн [[шал]] оорусунан улам Жамал Гүрсел 2-февралда [[Вашингтон]]догу Уолтер Рид армиясынын медициналык борборуна жеткирилген. АКШнын президенти Линдон Джонсон жиберген жеке менчик «BlueBird» самолетунда. Бир жумадан кийин ал жерде бир катар жаңы шал инсульттан кийин комага түшкөн. Өкмөт 24-мартта Түркияга кайтып келүү чечимин кабыл алды. Президент Джонсон тик учак менен [[Ак үй (АКШ)|Ак үй]]дөн Вашингтондун жанындагы Мэриленд штатындагы Эндрюс аба күчтөрүнүн базасына сапар тартып, президент Жемал Гүрселди мекенине кетеринде урматтоо менен бирге: «Урматтуу досубуз, президент Жемал Түркиялык Гүрсел дарылануу үчүн 2-февралда АКШга келген. Бул өлкөдө жакында гана иштелип чыккан жаңы терапиялык процедуралар анын бир нече жылдан берки оорусун дарылоодо пайдалуу болот деген үмүт бар эле. Адегенде анын Уолтер Рид ооруканасындагы ийгиликтери бизди шыктандырды, бирок 8-февралда анын ден соолугуна жаңы сокку болгондугу тууралуу кабар шок болду. Биздин эң мыкты талантыбыз, Президентти коштоп жүргөн атактуу түрк дарыгерлеринин чеберчилиги менен бирге, Президенттин ден соолугу чың болуп үйүнө кайтып келишине болгон үмүтү менен бүт күчүн жумшады. Бул үмүт ишке ашпай калганы бизди кейитет. Президент Гүрселдин өлкөбүзгө дарылануу үчүн келгени биз үчүн чоң сыймык. Ал мекенине кайтканда биздин дубабыз аны менен кошо кетет». Анкарадагы Гүлхане аскердик госпиталынын медициналык комиссиясынын отчету менен парламент 1966-жылдын 28-мартында конституцияга ылайык ден соолугуна байланыштуу президенттик ыйгарым укуктарын токтотуу чечимин чыгарды. Ал 1966-жылы 14-сентябрда саат 18:45те [[Анкара]]да апоплексиядан каза болгон. Ал эч кандай көрсөтмө же акыркы керээз калтырган эмес. Ататүрктүн мавзолейинин короосундагы «Эркиндик шейиттери мемориалы» бөлүмүндө жерге берилди. Анын сөөгү 1988-жылдын 27-августунда жаңы курулган Түркия мамлекеттик көрүстөнүнө туруктуу көмүлгөн жайга коюлган.<ref>{{cite web|title=Transport of Cemal Gürsel's body to the State Cemetery|publisher=Press Agency of the Turkish Government website|url=http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1988/agustos1988.htm|language=tr|access-date=12 November 2006}}{{dead link|date=August 2020|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}</ref>

== Белгилер ==
[[Категория:Инсандар:Түркия]]
[[Категория:Президенттер]]
[[Категория:Мамлекет башчылары]]
[[Категория:Саясатчылар]]