«Кеңештер Бирлиги» барагынын кодун көрүү

{{Тарыхый мамлекет
 |аталыш                           = ССР Союзу / ССРС / Советтер Союзу
 |расмий аталыш                    = Советтик Социалисттик Республикалардын Союзу
 |мартаба                          = [[Федерация|Бирдиктүү мамлекет]]
 |гимн                             = [[Интернационал (гимн)|Интернационал]] <small>(1922—1944)</small><br />[[Файл:Internationale-ru.ogg|100px|noicon|center]]<br /> [[ССРС мамлекеттик гимни]] <small>(1944—1991)</small><br />[[Файл:Ussrgymn.ogg|100px|noicon|center]]
 |желек                            = Flag of the Soviet Union.svg
 |желектин түшүндүрмөсү            = [[ССРС желеги|Желек]]
 |герб                             = Coat of arms of the Soviet Union (1956–1991).svg
 |гербтин түшүндүрмөсү             = [[ССРС герби|Герб]]
 |карта                            = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg
 |өлчөмү                           = 
 |түшүндүрмөсү                     = ССРCдин 1945-жылдан кийинки картасы
 |p1                               = Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы
 |flag_p1                          = Flag RSFSR 1918.svg
 |p2                               = Украина Советтик Социалисттик Республикасы
 |flag_p2                          = Flag_of_the_Ukrainian_SSR_(1919-1929).svg
 |p3                               = Белорусь Советтик Социалисттик Республикасы
 |flag_p3                          = Flag of the Byelorussian SSR (1919).svg
 |p4                               = Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы
 |flag_p4                          = Flag of Transcaucasian SFSR.svg
 |негизделген                      = 30 декабрь 1922
 |жоюлган                          = 26 декабрь 1991
 |type_after=[[Постсоветтик аймак|ССРС жоюлгандан кийинки <br /> мамлекеттер]]<ref>Перечислены только государства — бывшие союзные республики, ныне — члены ООН. Государством-продолжателем СССР является Российская Федерация</ref>
 |s1=Азербайжан
 |flag_s1=Flag of Azerbaijan.svg
 |s2=Армения
 |flag_s2=Flag of Armenia.svg
 |s3=Белоруссия
 |flag_s3=Flag_of_Belarus_(1918,_1991-1995).svg
 |s4=Грузия
 |flag_s4=Flag of Georgia (1990-2004).svg
 |s5=Казакстан
 |flag_s5=Flag of Kazakhstan.svg
 |s6=Кыргызстан
 |flag_s6=Flag of Kyrgyzstan.svg
 |s7=Латвия
 |flag_s7=Flag of Latvia.svg
 |s8=Литва
 |flag_s8=Flag of Lithuania 1989—2004.svg
 |s9=Молдова
 |flag_s9=Flag of Moldova.svg
 |s10=Орусия
 |flag_s10=Flag of Russia (1991-1993).svg
 |s11=Тажикстан
 |flag_s11=Flag of Tajikistan.svg
 |s12=Түркмөнстан{{!}}Туркменистан
 |flag_s12=Flag of Turkmenistan.svg
 |s13=Өзбекстан
 |flag_s13=Flag of Uzbekistan.svg
 |s14=Украина
 |flag_s14=Flag of Ukraine.svg
 |s15=Эстония
 |flag_s15=Flag of Estonia.svg
 |ураан                            = [[Бардык өлкөлөрдүн пролетарлары, бириккиле!]]
 |борбор                           = [[Москва]]
 |шаарлар                          = [[Москва]]<br />[[Санкт-Петербург|Ленинград]]<br />[[Киев]]<br />[[Ташкент]]<br />[[Баку]]<br />[[Харьков]]<br />[[Минск]]<br />[[Нижний-Новгород|Горький]]<br />[[Новосибирск]]<br />[[Екатеринбург|Свердловск]]<br />[[Тбилиси]]
 |тил                              = [[Орус тили|Орус тили]] ([[Де-факто|де-факто]])<ref>[[Де-юре]] в СССР до [[1990 год]]а не было официального языка. Русский язык фактически являлся основным языком делопроизводства. Закон СССР от [[24 апреля]] 1990 года «О языках народов СССР» установил русский язык официальным языком СССР.</ref>
 |акча бирдиги                     = [[ССРС рублю]]
 |кошумча_көрсөткүчтөр             = [[Убакыт аралыгы]]
 |көрсөткүчтүн_мазмуну             = +2…+12<ref name="time">на территории СССР действовало [[декретное время]]</ref>
 |аянт                             = 22 402 200 км²<ref>На момент распада в 1991 году.</ref>
 |калк                             = 293 047 571 ад.<ref>По данным последней переписи населения СССР (1989)</ref> 
 |башкаруу_формасы                 = [[Бирпартиялуу система|Бирпартиялуу]] [[Советтик республика]] (1922—1936), [[Бирпартиялуу система|Бирпартиялуу]] (1989-жылга чейин) парламенттик республика (1936—1991)
 |сулале                           = 
 |башкаруучулардын_даражасы        = Мамлекет башкаруучулары
 |ажо1                             = [[Ленин (Ульянов), Владимир Ильич|Владимир Ильич Ленин]]
 |башкарган_жылы1                  = 1922—1924
 |башкаруучулардын_даражасы2       = 
 |ажо2                             = [[Сталин, Иосиф Виссарионович|Иосиф Виссарионович Сталин]]
 |башкарган_жылы2                  = 1924—1953
 |башкаруучулардын_даражасы3       = 
 |ажо3                             = [[Георгий Максимилианович Маленков]]
 |башкарган_жылы3                  = 1953
 |башкаруучулардын_даражасы4       = 
 |ажо4                             = [[Никита Сергеевич Хрущёв]]
 |башкарган_жылы4                  = 1953—1964
 |башкаруучулардын_даражасы5       = 
 |ажо5                             = [[Леонид Ильич Брежнев]]
 |башкарган_жылы5                  = 1964—1982
 |башкаруучулардын_даражасы6       = 
 |ажо6                             = [[Андропов Юрий Владимирович|Юрий Владимирович Андропов]]
 |башкарган_жылы6                  = 1982—1984
 |башкаруучулардын_даражасы7       = 
 |ажо7                             = [[Константин Устинович Черненко]]
 |башкарган_жылы7                  = 1984—1985
 |башкаруучулардын_даражасы8       = 
 |ажо8                             = [[Михаил Сергеевич Горбачёв]]
 |башкарган_жылы8                  = 1985—1991
 |дин                              = 
 |кошумча_көрсөткүчтөр1            = [[Домен верхнего уровня|Интернет-домен]]
 |көрсөткүчтүн_мазмуну1            = [[.su]]
 |Баскыч1                          = 
 |Убакыт1                          = 
 |Жыл1                             = 
 |Баскыч2                          = 
 |Убакыт2                          = 
 |Жыл2                             = 
 |Баскыч3                          = 
 |Убакыт3                          = 
 |Жыл3                             = 
 |Баскыч4                          = 
 |Убакыт4                          = 
 |Жыл4                             = 
 |Баскыч5                          = 
 |Убакыт5                          = 
 |Жыл5                             = 
 |Баскыч6                          = 
 |Убакыт6                          = 
 |Жыл6                             = 
 |Баскыч7                          = 
 |Убакыт7                          = 
 |Жыл7                             = 
 |Баскыч8                          = 
 |Убакыт8                          = 
 |Жыл8                             = 
 |Баскыч9                          = 
 |Убакыт9                          = 
 |Жыл9                             = 
 |Баскыч10                         = 
 |Убакыт10                         = 
 |Жыл10                            = 
 |Баскыч11                         = 
 |Убакыт11                         = 
 |Жыл11                            = 
 |кошумча_көрсөткүчтөр2            = [[Телефон коду]]
 |көрсөткүчтүн_мазмуну2            = +7
 |чейин                            = 
 |ч1                               = 
 |ч2                               = 
 |ч3                               = 
 |ч4                               = 
 |ч5                               = 
 |ч6                               = 
 |ч7                               = 
 |кийин                            = 
 |к1                               = 
 |к2                               = 
 |к3                               = 
 |к4                               = 
 |к5                               = 
 |к6                               = 
 |к7                               = 
 |кошумча                          = 
}}
{{Орусия тарыхы}}{{Каталар}}
'''Кеңештик Социалисттик Республикалар Бирлиги'''<ref>[[Имя прилагательное|Прилагательное]] ''«советский»'' могло обозначать как нечто относящееся к СССР, так и, в более узком смысле, относящееся к системе [[Советы|советов]].</ref>,ошондой эле '''КСРБ''' жана '''Кеңештер Бирлиги''' ({{Lang-ru|Союз Советских Социалистических Республик, Советский Союз, СССР}}) — [[1922|1922-жылдан]] тартып [[1991|1991-жылга]] чейин [[Чыгыш Европа]], [[Түндүк Азия|Түндүк]], [[Борбордук Азия|Борбордук]] жана [[Чыгыш Азия|Чыгыш Азиянын]] кээ бир бөлүктөрүндө жайгашып, жашап келген [[мамлекет]]. КСРБ кургактыктын 1/6 бөлүгүнө жакын чоңдукту ээлеп<ref>22,4 млн км² из 134,9 млн.</ref>, кулоо учурунда аянты боюнча дүйнөдөгү эң чоң мамлекет болгон. КСРБ [[1917|1917-жылга]] карата [[Орусия империясы]] ([[Финляндия|Финляндиясыз]], [[Польша Падышалыгы|Польша Падышалыгынын]] айрым бөлүктөрүсүз жана кээ бир башка аймактарсыз) ээлеп турган жеринде түзүлгөн.

КСРБтин [[1977-жыл|1977-жылкы]] [[ССРСтин 1977-жылкы Конститутциясы|Конститутциясына]] ылайык КСРБ көп улуттуу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 70-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>,[[Социализм|социалисттик]]<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 1. ПОЛИТИЧЕСКАЯ СИСТЕМА|Ст. 1-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>[[Федерация|союздук]] мамлекет катары жарыяланган.

[[Экинчи дүйнөлүк согуш|Экинчи дүйнөлүк согуштан]] кийин КСРБ [[Афганистан|Ооганстан]], [[Венгрия]], [[Иран]], [[Кытай]], [[Корей Элдик-Демократиялык Республика|КЭДР]] ([[1948-жыл|1948-жылдын]] 9-сентябрынан тарта), [[Монголия]], [[Норвегия]], [[Польша]], [[Румыния]], [[Түркия]], [[Финляндия]], [[Чехословакия]] менен кургактыкта жана [[Америка Кошмо Штаттары|АКШ]], [[Швеция]] жана [[Жапония]] менен сууда  чек-арасы болгон.

ССРС [[1922-жылы]] [[30-декабрь|30-декабрьда]] [[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасын]], [[Украина Советтик Социалисттик Республикасы|Украина Советтик Социалисттик Республикасын]], [[Белорусь Советтик Социалисттик Республикасы|Белорусь Советтик Социалисттик Республикасын]] жана [[Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасын]], борбору [[Москва|Москва шаарында]]<ref>[[:s:Договор об образовании СССР|Договор об образовании СССР]], пункт 23</ref> жайгашкан, аткаруучулук<ref>[[:s:Договор об образовании СССР|Договор об образовании СССР]], пункт 11</ref> жана соттук<ref>[[:s:Договор об образовании СССР|Договор об образовании СССР]], пункт 12</ref> бийликтери менен, мыйзам чыгаруучу<ref>[[:s:Договор об образовании СССР|Договор об образовании СССР]], пункты 2-9</ref> жана укуктук<ref>[[:s:Договор об образовании СССР|Договор об образовании СССР]], пункты 12-17</ref> системалары менен бирбийликтүү бирдиктүү мамлекетке бириктирүү аркылуу түзүлгөн.

Республика Конститутция боюнча [[суверенитет|суверенитеттүү]] мамлекет<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref> болгон союздук республикалардан (ар башка жылдары 4-16 республикадан) турган. Ар бир союздук республикада Союздан эркин чыгуу укугу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref> болгон. Союздук республикалар чет-өлкөлүк мамлекеттер менен мамиле куруу,алар менен келишимдерди түзүү, дипломат жана консульдуктар менен алмашуу, эл-аралык уюмдардын иштерине катышуу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref> мүмкүнчүлүктөрүнө ээ болушчу. [[БУУ|БУУнун]] 50 түзүүчү-мамлекеттеринин катарында ССРСтен тышкары анын эки союздук республикалары [[Украина Советтик Социалисттик Республикасы|Украина ССРи]] жана [[Белорусь Советтик Социалисттик Республикасы|Белорусь ССРи]] болгон.

[[Экинчи дүйнөлүк согуш|Экинчи дүйнөлүк согуштан]] кийин ССРС, [[АКШ]] сымал [[Улуу держава|улуу державалардан]]<ref>{{Cite web |title=Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia |url=http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 |accessdate=2014-04-07 |archivedate=2009-05-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090528084643/http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 }}</ref> болгон. Советтер Союзу [[Социалисттик өлкөлөр|дүйнөлүк социализм ситемасынын]] үстүндө үстөмдүк кылып турган. Ошондой эле ССРС [[БУУ Коопсуздук Кеңеши|БУУ Коопсуздук Кеңешинин]] туруктуу мүчөсү болгон.

[[ССРСтин кулашы]] эки бийликтин, борбордук союздук бийликтин жана жер-жерлерде жаңы шайланып алынган бийликтин өкүлдөрүнүн ортосундагы ([[ССРС Жогорку Кеңеши|Жогорку Кеңештегилер]], союздук республикалардын президенттери) тирешүүсү менен мүнөздөлөт. [[1989]]-[[1990|1990-жылдары]] [[Суверенитеттер парады]] башталган. [[1991|1991-жылы]] [[17 Март (Жалган куран)|17 мартта]] ССРСтин 15-республикасынын ичинен тогузунда, шайлоочулардын 2/3ү жаңыланган союзду сактап калууга добуш берген [[ССРСти сактап калуу тууралуу Бүткүлсоюздук референдум]] өткөрүлөт. Бирок союздук бийликтегилер ахыбалды туруктуулукка алып келе алышпай калат. [[Өзгөчө Абалдар боюнча Мамлекеттик Комитет|Өзгөчө Абалдар боюнча Мамлекеттик Комитеттин]] (ӨАМК) [[Август путчу|ишке ашпай калган төңкөрүшүнөн]] кийин прибалтикалык республикалардын көзкарандысыздыгын расмий тааный баштады. Калкынын көпчүлүгү Украинанын көзкарандысыз мамлекет болушуна добуш берген [[Бүткүл Украина референдуму (1991)|Бүткүл Украина референдумунан]] кийин ССРСти мамлекет катары сактап калууга мүмкүнчүлүк калбай калат. Бул жөнүндө [[1991|1991-жылы]] [[8-декабрь|8-декабрьда]] үч союздуу республикалардын өкмөт башчылары: ОССФРден (Орусия Федерациясы) [[Ельцин, Борис Николаевич]], УССрден (Украина) [[Кравчук, Леонид Макарович]] жана БССРден (Беларуссия) [[Шушкевич, Станислав Станиславович]] [[Беловеж келишими|Көзкарандысыз Мамлекеттеринин Шериктештигин түзүү тууралуу келишимге]]<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref> кол коюулуп жатканда айтылган. Расмий түрдө ССРС 1991-жылы [[26-декабрь|26-декабрьда]] өзүнүн жашоосун токтотот. 1991-жылдын аягында [[Орусия|Орусия Федерациясы]] ССР Союзунун [[эл аралык укук|эл аралык-укуктук]]<ref name="FedZak101">Термин «государство-продолжатель Союза ССР» применительно к РФ был закреплён в пункте 3 статьи 1 и пункте 7 статьи 37 Федерального закона «О международных договорах Российской Федерации» от [[15 июля]] [[1995 год]]а N 101-ФЗ (принят [[Госдума|Госдумой РФ]] [[16 июня]] 1995 года). — См. [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm федеральный закон от 15 июля 1995 г. № 101-ФЗ «О международных договорах Российской Федерации»]</ref> карым катнаштарда  түздөн-түз [[Континуитет|улантуучу]]-мамлекет<ref>[http://echo.msk.ru/programs/kulshok/822592-echo/#element-text Дело Михаила Супруна: история политических репрессий, как вторжение в частную жизнь]</ref> катары таанылып,  жана  [[БУУ]] [[БУУ Коопсуздук Кеңеши|Коопсуздук Кеңешинде]] ССРСтин<ref name="MotaMid">[[13 января]] [[1992 год]]а [[МИД России]] разослал главам дипломатических представительств в Москве ноту, в которой заявлялось, что Российская Федерация продолжает осуществлять права и выполнять обязательства по всем договорам, заключённым СССР. На основании указанной ноты мировое сообщество молчаливо признало за Российской Федерацией статус государства-продолжателя СССР. См. [http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Международные договоры в правовой системе Российской Федерации]</ref> ордун ээлеген.

== Тарыхы ==
{{main|ССРС тарыхы}}
=== Түзүлүүгө шарттар (1917—1922) ===
{{main|Октябрь революциясы|Орусия Империясынын кулашы жана ССРСтин түзүлүшү|Брест келишими|Советтик Орусия|Орусиядагы жарандык согуш}}

=== ССРСтин түзүлүшү (1922—1923) ===
{{main|ССРСти түзүү тууралуу келишим|ССРСтин эл-аралык-укуктук таанылуусу}}

[[1922-жыл|1922 жылы]] [[29 декабрь|29 декабрьда]] [[ОССФР]], [[УССР]], [[БССР]] жана [[ЗССФР]] советтер съездинин делегацияларынын конференциясында [[ССРСти түзүү тууралуу келишим|ССРСти түзүү тууралуу келишимине]]<ref name=dogovor>[[s:Договор об образовании СССР|Договор об образовании СССР на Викитеке]]</ref> кол коюлат. Бул документ [[1922 жыл|1922 жылы]] [[30 декабрь|30 декабрьда]] [[I Бүткүл Союздук Советтер Съезди|I-чи Бүткүл Союздук Советтер Съездинде]]<ref name=dogovor2>{{Cite web |title=Первый съезд Советов в Большой Советской Энциклопедии |url=http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9%20%D1%81%D1%8A%D0%B5%D0%B7%D0%B4%20%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B2%20%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0/ |accessdate=2021-08-11 |archivedate=2014-07-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140703015405/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9%20%D1%81%D1%8A%D0%B5%D0%B7%D0%B4%20%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B2%20%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0/ }}</ref> делегация башчылары тарабынан кол коюлуп бекителген. [[ССРС Эл Комиссарлар Совети]] (Өкмөт) жана наркоматтар (министрликтер) [[1923 жыл|1923 жылы]] [[6 июль|6 июльда]] гана түзүлгөндүгүнө карабастан, [[1922 жыл|1922 жылдын]] [[30 декабрь|30 декабры]] ССРСтин түзүлгөн күнү катары эсептелет.

Формальдуу түрдө ССРСТин курамына алгач 4 союздук республикалар<ref name=dogovor /> гана кирген, бирок кээ бир башка республикалар өз-ара келишимде болушкан<ref name=dogovor2 />, ошондуктан ССРСтин түзүлүүсүндө мамлекет аралык мамилелердин чыныгы көрүнүшү төмөнкүдөй болгон<ref name=dogovor2 />:

* [[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|Орусия ССФР]]
** [[Бухара Элдик Советтик Республикасы|Бухара ЭСР]]
** [[Хорезм Элдик Советтик Республикасы|Хорезм ЭСР]]
* [[Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|Закавказ ССФР]]
*** [[Нахичеван Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Нахичеван СР]]
** [[Грузия Советтик Социалисттик Республикасы|Грузия ССР]]
*** [[ССР Абхазия]]
* [[Украина ССР]]
* [[Беларусь CCP]]

Кийинки жылдары бул системди иреттөө жүргүзүлгөн. Бухара жана Хорезм республикалары ССР даражасына чейин жеткизилет, бирок бул даражада көп жашашкан жок, анткени [[Орто Азиянын улуттук-мамлекеттик бөлүнүшү|Орто Азиянын улуттук-аймактык бөлүштүрүү кезинде]] бул мамлекеттер жоюлган. Алардын ордуна жаңы союздук республикалар жаралган. Нахичеван Советтик Социалисттик Республикасынын даражасы АССРге чейин төмөндөтүлгөн. Закавказ ССФРи бөлүктөргө бөлүнүп, ага кирген советтик социалисттик республикалар союздук стаусун алышкан, ал эми ССР Абхазиянын (Грузия менен келишимдүү)  статусу АССРге чейин төмөндөтүлгөн.

=== Сталиндик мезгил (1924-1953) ===
{{main|Сталиндик мезгил|Сталинизм|Сталиндик репрессиялар}}
'''Сталиндик мезгил''' — ССРСтин фактикалык башкаруучусу [[Сталин, Иосиф Виссарионович|И. Ф. Сталин]] болуп турган, ССРС тарыхындагы мезгил. Бул мезгилдин башы [[ВКП (б) XIV съезди|ВКП(б) XIV съезди]] менен [[ВКП (б)дагы укуктук опозиция|ВКП (б)дагы укуктук опозицияны]] кыйратуу (1926-1929) ортосундагы убакыт аралыгына туш келсе; аягы 1953-жылдын 5 марттындагы [[Сталиндин өлүмү|Сталиндин өлүмүнө]] туура келет. Формальдуу түрдө 1923-1940 жылдар аралыгында [[Аткаруучу бийлик|аткаруучу бийлик]] структурасында эч кандай кызмат ордун ээлебесе да,  бул мезгилдин ичинде Сталин фактикалык түрдө [[Сталинизм|чоңдогон бийликке]] ээ болуп турган.  [[Советтик пропаганда|Сталиндик мезгилдин пропагандасы]] бул мезгилди<ref name="Островский">{{Google books|uKzx-htVB0YC|авторство=Островский А. В.|Кто стоял за спиной Сталина?|страница=12}}</ref> «Сталиндин доору» деп атачу.
==== Согушка чейинки убак (1923-1941) ====
{{main|ЖЭС|Коллективдештирүү|ССРСти индустриялаштыруу|ССРСтеги ачкалык (1932-1933)}}
{|align="right"
|[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-71043-0003, Wladimir Iljitsch Lenin.jpg|thumb|100px|В. И. Ленин — ССРСтин негиздөөчүсү жана биринчи башкаруучусу]]
|[[Файл:JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg|thumb|120px|И. В. Сталин — Лениндин кийишки башкаруучу]]
|}
[[Файл:1932_belomorkanal.png|thumb|[[Беломор-Балтия каналы|Беломор-Балтия каналын]] куруудагы камакка алынгандардын эмгеги]] 

[[1923-жылдын]] күз мезгилинен баштап, өзгөчө [[Ленин, Владимир Ильич|В. И. Лениндин]] өлүмүнөн кийин, мамлекеттин жетекчилигинде  бийлик үчүн болгон курч саясий күрөш башталат.  [[Сталин, Иосиф Виссарионович|И. В. Сталин]] бир инсан башкарган бийликти түзүүдө колдонгон авторитардык ыкмасы бекитилет.

[[1920-жыл|1920-жылдын]] жарымынан баштап [[Жаңы Эскономикалык Саясат|жаңы экономикалык саясатты]] козголтуу, анан - [[ССРСти индустриялаштыруу|индустриялаштыруу]]<ref name="БСЭ">{{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru//БСЭ/Индустриализация|заглавие=Индустриализация}}</ref> жана [[коллективдештирүү]] башталат. [[1932]]—[[1933]] жылдары мамлекетте 7 миллиондон ашык советтик жарандын<ref>Постановление ГД РФ от 2 апреля 2008 г. N 262-5 ГД "О заявлении Государственной Думы Российской Федерации «Памяти жертв голода 30-х годов на территории СССР»</ref> өлүмүнө алып келген [[ССРСтеги 1932-1933 жылдардагы ачкачылык|массалык ачкачылык]] чыга түштү.

[[1930-жыл|1930-жылдардын]] аягына, каардуу [[Үчүнчү Москва процесси|фракциялык күрөштөн]] кийин Сталиндин жактоочулары [[Советтик Союздун Коммунисттик партиясы|башкаруучу партиянын]] бүткүл түзүлүштөрүн өзүнө баш ийдиришет. Мамлекетте талаптуулук менен борборлоштурулган, [[Тоталитаризм|тоталитаритардуу]] коомдук түзүм түзүлөт. 

Ушул убактан баштап, алгач бийликтеги мурунку теңтайлашуучулардын сүргүнгө айдоого жана алардык жок кылууга, анан [[Авторитаризм|авторитаритардык системаны]]<ref name="st_pol">Степанов М. Г.[http://www.lib.csu.ru/vch/150/022.pdf ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ В СССР ПЕРИОДА СТАЛИНСКОЙ ДИКТАТУРЫ (1928—1953 ГОДЫ): ОБЗОР СОВРЕМЕННЫХ ИСТОРИОГРАФИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210709181406/http://www.lib.csu.ru/vch/150/022.pdf |date=2021-07-09 }} // Вестник Челябинского государственного университета. 2009. № 12. С. 145—149.</ref> бекитүү үчүн, жарандык массаларды жоюууга<ref name="st_pol" />, [[Сталин, Иосиф Виссарионович|падышанын]] башкаруучулук даражасын абсолютизмге жеткирүүгө<ref name="st_pol" />, кандайдыр сепараттык көңүлдордү жоюуга<ref name="st_pol" /> жана бүткүл жердик [[Диктатура|диктатураны]] орнотуу үчүн<ref name="st_pol" />  [[сталиндик репрессиялар|сталиндик репрессиялардын]]<ref>Согласно Закону РФ № 1761-1 «О реабилитации жертв политических репрессий» от 18 октября 1991 года, политическими репрессиями признаны различные меры принуждения, применяемые государством по политическим мотивам, в виде лишения жизни или свободы, помещения на принудительное лечение в психиатрические лечебные учреждения, выдворения из страны и лишения гражданства, выселения групп населения из мест проживания, направления в ссылку, высылку и на спецпоселение, привлечения к принудительному труду в условиях ограничения свободы, а также иное лишение или ограничение прав и свобод лиц, признававшихся социально опасными для государства или политического строя по классовым, социальным, национальным, религиозным или иным признакам, осуществлявшееся по решениям судов и других органов, наделявшихся судебными функциями, либо в административном порядке органами исполнительной власти и должностными лицами и общественными организациями или их органами, наделявшимися административными полномочиями ([http://www.memo.ru/rehabilitate/laws/2004/rea-law4.htm ЗАКОН РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ № 1761-1 «О реабилитации жертв политических репрессий» от 18 октября 1991 года (с изменениями и дополнениями на 10.09.2004)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100125005706/http://www.memo.ru/rehabilitate/laws/2004/rea-law4.htm |date=2010-01-25 }})</ref> түзүмү ишке кирет. 


Появляется система [[ГУЛаг|Главных Управлений лагерями]]<ref>[http://echo.msk.ru/programs/staliname/657435-echo/#element-text Именем Сталина : Гулаг на «Великих стройках коммунизма»]</ref> , ужесточается внешняя и внутренняя политика, начинается тоталитарная экспансионная политика с вынесением неограниченных полномочий органам безопасности на завоеванных территориях и с соответствующими совершаемыми военными преступлениями<ref>{{ref-en}} Sanford, George. «[http://books.google.com/books?id=PZXvUuvfv-oC&pg=PT2&vq=massacred&dq=Katyn+massacre&source=gbs_search_s&sig=ACfU3U1Uf3WCNuHbcnboiTsLHCXWFcoY8Q#PPT18,M1 Katyn And The Soviet Massacre Of 1940: Truth, Justice And Memory]». Routledge, 2005.</ref> ([[Катынский расстрел]] и другие). Эти же действия, по мнению просоветских историков<ref name=stalin>{{Cite web |title=Итоги правления Сталина |url=http://www.stalinlive.ru/index.php?id=73 |accessdate=2014-04-26 |archivedate=2014-02-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140221060652/http://www.stalinlive.ru/index.php?id=73 }}</ref>, дают импульс к окончательному формированию единого советского общества<ref name=stalin />, служат формированию советской государственности в общностную [[Сверхдержава|сверхдержаву]]<ref name=stalin />, не дают западноевропейским дипломатам сформировать антисоветскую коалицию<ref name=stalin />, усиливают внутреннюю сплочённость и патриотическую волю<ref name=stalin />, и в конечном итоге оказывают помощь в правильной стратегической позиции Советского Союза в [[Великая Отечественная война|грядущей]] [[Вторая мировая война|Второй мировой войне]]<ref name=stalin />.

В [[1939 год]]у были заключены [[Договор о ненападении между Германией и Советским Союзом|советско-германские договоры 1939 года]] (в том числе так называемый [[пакт Молотова-Риббентропа]]), поделившие сферы влияния в [[Европа|Европе]], в соответствии с которыми ряд территорий Восточной Европы определялся как сфера интересов СССР. <!-- Означенные в соглашениях территории (за исключением [[Финляндия|Финляндии]]) осенью того же года и в следующем году подверглись изменениям. — ''невнятное утверждение'' --> В начале [[Вторая мировая война|Второй мировой войны]] в 1939 году произошло присоединение к СССР входивших на тот момент в состав [[Польская Республика (1918—1939)|Польской Республики]] [[Западная Украина|Западной Украины]] и [[Западная Белоруссия|Западной Белоруссии]]; это территориальное изменение расценивается по-разному: и как «[[Реинтеграция|возвращение]]»<ref>{{Cite web |title=''Илья Крамник''. Пакт во имя победы |url=http://www.apn.ru/publications/print1529.htm |accessdate=2014-04-26 |archivedate=2012-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm }}</ref>, и как «[[аннексия]]»<ref>{{Cite web |title=''Павел Полян''. Выборочные депортации с аннексированных территорий Польши, Прибалтики и Румынии в 1939—1941 гг. |url=http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm |accessdate=2014-04-26 |archivedate=2012-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm }}</ref>. Уже в октябре 1939 года город Вильно Белорусской ССР был передан Литве, а часть Полесья — Украине.

В [[1940 год]]у в состав СССР вошли [[Эстония]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Бессарабия]] (аннексированная [[Королевство Румыния|Румынией]] в [[1918]], ''см. [[Бессарабия в составе Румынии]]'') и [[Северная Буковина]], созданы [[Молдавская ССР|Молдавская]], [[Латвийская ССР|Латвийская]], [[Литовская ССР|Литовская]] (включая 3 района [[БССР]], вошедших в состав Литовской ССР в 1940 году) и [[Эстонская ССР]]. [[Присоединение Прибалтики к СССР]] расценивается разными источниками как «добровольное присоединение» и как «аннексия»<ref>[http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E Комментарий Департамента информации и печати МИД России в связи с высказываниями ряда европейских политиков относительно «оккупации» стран Балтии Советским Союзом и необходимости осуждения этого со стороны России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090616041727/http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/sps/15D712290D745332C3256FF70061D84E |date=2009-06-16 }}, 04.05.2005.</ref><ref name="EUPRes83">{{ref-en}} {{cite journal|last=European Parliament|title=Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania|journal=Official Journal of the European Communities|volume=C 42/78|date=1983-01-13|url=http://www.letton.ch/lvx_eur2.htm}}</ref><ref name="EUPRes05">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945]</ref><ref name="EUPRes07">{{ref-en}} [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0180&language=EN&ring=B6-2005-0290 European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia]</ref>.

В [[1939 год]]у СССР предложил Финляндии пакт о ненападении, но [[Финляндия]] отказалась<ref name="Речь Молотова 29.11.1939">{{Cite web |title=Речь Молотова по радио 29 ноября 1939 года |url=http://oldgazette.ru/lib/propagit/23/02.html |accessdate=2014-04-26 |archivedate=2006-12-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061217165329/http://www.oldgazette.ru/lib/propagit/23/02.html }}</ref>. Начатая СССР после предъявления ультиматума [[Советско-финская война 1939-1940 гг.|советско-финская война]] ([[30 ноября]] 1939 — [[12 марта]] [[1940]]) нанесла удар по международному авторитету страны (СССР был [[Исключение СССР из Лиги Наций|исключён из Лиги наций]]). В связи со сравнительно большими потерями<ref>{{Книга:Россия и СССР в войнах ХХ века|страницы=211}} (таблица 109)</ref> и неподготовленностью [[Красная Армия|Красной Армии]] затянувшаяся война была закончена до разгрома [[Финляндия|Финляндии]]; по её итогам от Финляндии к СССР отошли [[Карельский перешеек]], Приладожье, Салла с Куолаярви и западная часть [[полуостров]]а [[Полуостров Рыбачий|Рыбачий]]. [[31 марта]] 1940 года была образована [[Карело-Финская АССР|Карело-Финская ССР]]<ref>Закон СССР от 31 марта 1940 года [[:s:Закон СССР от 31.03.1940 о преобразовании Карельской Автономной Советской Социалистической Республики …|«О преобразовании Карельской Автономной Советской Социалистической Республики в Союзную Карело-Финскую Советскую Социалистическую Республику»]]</ref> (со столицей в [[Петрозаводск]]е) из Карельской АССР и перешедших от Финляндии территорий (кроме п-ова Рыбачьего, перешедшего в состав [[Мурманская область|Мурманской области]]).

==== ССРС Экинчи Дүйнөлүк Согушта (1941—1945) ====
{{main|Улуу Ата Мекендик согуш}}

[[ССРС менен Германиянын ортосундагы кол салбоо тууралуу келишими|ССРС менен Германиянын ортосундагы кол салбоо тууралуу келишимин]]<ref name=sww>{{Cite web |title=СССР во Второй Мировой войне в общности и в Великой Отечественной войне в частности |url=http://polit.ru/article/2010/09/06/luks/ |accessdate=2014-04-26 |archivedate=2014-01-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140116133751/http://polit.ru/article/2010/09/06/luks/ }}</ref> бузуп, [[1941 жыл|1941 жылы]] [[22 июнь|22 июньда]] [[Үчүнчү рейх|Германия]] Советтер Союзуна кол салат. [[Жумушчу-Дыйкан Кызыл Армиясы|Советтик солдаттар]] 1941-жылдын күз мезгилинин аягына жакын басмачыларды токтотуп, жана 1941-жылдын [[декабрь|декабрында]] чабуулга каршы чабуулга өтүшөт, [[Москва салгылашы (1941-1942)|Москва үчүн салгылаш]]<ref name=sww /> чечүүчү окуя болгон.  Бирок 1942-жылдын жай-күз мезгилинде душмандар мамлекет аймагынын чоңдогон бөлүгүн басып алуу<ref name=sww /> менен Волгага чейин жетип келишет. 1942-жылдын декабынан баштап жана 1943 жылы согуштун нугу толугу менен бурулат; бул жерде  [[Сталинград салгылашы|Сталинград]]<ref name=sww /> жана [[Курск салгылашы|Курск салгылаштары]]<ref name=sww /> чечүү болгон. 1944-жылдан баштап 1945-жылдын май айына чейин советтик войсколор Германия оккупациялаган ССРСтин бардык жерлерин<ref name=sww />, ошондой эле Чыгыш Европа мамлекеттерин, жеңиштүү түрдө согушту [[Германияны капитуляциялоо акты|Германияны эч талашсыз капитуляциялоо актына]]<ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Акт_о_безоговорочной_капитуляции_Германии_(7_мая) Акт о безоговорочной капитуляции Германии на Викитеке]</ref> кол коюу менен бошотушкан.  

Советтер Союзунун бүткүл калкына [[Улуу Ата Мекендик согуштагы жоготуулар|согуш көптөгөн зыян тийгизет]]. Согуш 26,6 миллион адамдын<ref>{{cite web|date=2009-06-22|url=http://www.rg.ru/2009/06/22/vov-anons.html|title=Россия вспоминает о миллионах павших в годы ВОВ|publisher=[[Российская газета]]|accessdate=2010-09-04}}</ref> өлүмүнө, Германия ээлеген аймактардын көп сандаган калкын ликвидация кылууга, бир жагынан - өнөр-жайдын бөлүгүн кыйратылышына, экинчи жагынан - мамлекеттин чыгыш региондорунда аскерий өнөр-жайлар потенциалынын бир кыйла түзүлүшүнө, өлкөдө чиркөө жана диний жашоонун жаралышына, бир кыйла аймактарга ээ болууга, [[Фашизм|Фашизмдин]] үстүндө жеңишке ээ болууга себепкер болгон.

[[1941]]—[[1945]] жылдары катар элдер өзүнүн жашаган жерлеринен [[ССРСтеги элдерди депортациялоолор|депортацияланган]]<ref>{{статья|заглавие=Депортация народов в СССР. Справка|ссылка=http://ria.ru/society/20091114/193419498.html|издание=[[РИА Новости]]|год=[[14 ноября]] [[2009 год]]а}}</ref>. [[1944]]—[[1947]] жж. ССРСтин курамына:
* ОССФР курамында [[автономдук область]] даражасын алган [[Тыва Элдик Республикасы]]<ref>{{Cite web |title=Выставка «Тувинская Народная Республика — все для общей Победы!» откроется в Москве |url=http://www.tuvaonline.ru/2010/04/16/1052_vystavka.html |accessdate=2010-04-19 |archivedate=2010-04-19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100419075854/http://www.tuvaonline.ru/2010/04/16/1052_vystavka.html }}</ref>;
* ОССФР курамына [[Калининград областы]] катары кирген, чыгыш Пруссиянын түндүк бөлүгү;
* [[Закарпат]]<ref>[http://www.portal.gov.cz/wps/portal/_s.155/701/.cmd/ad/.c/313/.ce/10821/.p/8411/_s.155/701?PC_8411_p=1&PC_8411_l=186/1946&PC_8411_ps=10#10821 О вхождении Закарпатья в СССР]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ([[Закарпат областы]] [[УССР]]);
* Мурман областынын круамына кирген [[Печенга]];
* ОССФРдин Хабаров крайынын курамында алгач [[Түштүк Сахалин областы|Түштүк Сахалин]] областын жана согуштан кийинки жылдары [[Сахалин областы|Сахалин областын]]<ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Указ_Президиума_ВС_СССР_от_2.01.1947_о_ликвидации_Южно-Сахалинской_области_и_включении_её_территории_в_состав_Сахалинской_области О ликвидации Южно-Сахалинской области на Викитеке]</ref> түзгөн [[Түштүк Сахалин]] жана [[Курил аралдары]].

Ошол эле убакта Беларусь ССРинин [[Беларусь ССРинин Белосток областы|Белосток областы]], [[Гродненск областы|Гродненск]] жана [[Брест областынын|Брест областарынын]] бөлүктөрү, ошондой эле УССРдин курамындагы [[Львов областы|Львов]] жана [[Дрогобыч областы|Дрогобыч областарынын]] бөлүктөрү Польшанын курамына кирет.

==== Согуштан кийинки убак (1945-1953) ====
Кашумча:[[Сталиндик мезгил]]
{{main|Кансыз согуш}}

[[Файл:Soviet-R-12-nuclear-ballistic missile.jpg|thumb|Советская ядерная баллистическая ракета Р-12 на военном параде на Красной площади. 1950-е гг.]]
== Куралдуу күчтөрү ==
[[Файл:USSR, Flag commander 1964.svg|200px|thumbnail|right|[[ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн Жогорку Башкы Командачысы|ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн Жогорку Башкы Командачысынын]] желеги]]
{{main|ССРС Куралдуу Күчтөрү}}
{{main|Советтик Армия}}
[[Файл:October Revolution celebration 1983.png|250px|thumbnail|left|[[Октябрь революциясы|Октябрь революциясынын]] 66-жылдыгына арналган аскердик парад. Москва 1983 ж. ]]

Советтик Социалисттик Республикалар Союзунун Куралдуу Күчтөрү (ССРС КК) - Советтик Союздун эркиндигин жана көзкарандыгын, совет элинин тыңчтыгын коргоого багышталган, Советтик Социалисттик Республикалар Союзунун аскердик түзүлүшү. 

1946-жылдын февраль айына чейин ССРС Куралдуу Күчтөрүн Жумушчу-Дыйкан Кызыл Армиясы жана Жумушчу-Дыйкан Кызыл Флот түзүп келген. 1945-жылдын май айына Куралдуу Күчтөрүнүн жалпы саны 11,3 млн адамды түзгөн. [[1946 жыл|1946-жылдын]] [[25 Февраль (Бирдин айы)|25-февралынан]] [[1992|1992-жылдын]] башталышына чейин ССРС Куралдуу Күчтөрү Советтик Армия деп аталып келген. Советтик Армия өзүнө [[Согуш-деңиз флоту|Согуш-деңиз флотунан]], ССРС МКК чек-ара аскерлеринен жана ССРС ИИМ ички аскерлеринен тышкары,  [[Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлер|СМРАны]], [[Кургактагы жөө аскерлер|Кургактагы жөө аскерлерин]], [[Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлери]]н, [[Согуштук-аба күчтөрү|Согуштук-аба күчтөрүн]] жана башка түзүлштөрдү камтыган. ССРС ККнын бүткүл тарыхында Жогорку Башкы Командачынын кызматы эки жолу гана киргизилген. Биринчисинде ага Иосиф Сталин, ал эми экинчисинде - Михил Горбачёв дайындалган. ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн курамына: аскердик башкаруунун борбордук органдары, [[ССРС стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлери|Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлери]], [[ССРС Кургактагы жөө аскерлери|Кургактагы жөө аскерлери]], [[ССРС согуштук-аба күчтөрү|Согуштук-аба күчтөрү]], [[ССРС абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлери|Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлери]], [[ССРС согуш-деңиз флоту|Согуш-деңиз флоту]], [[ССРС куралдуу күчтөрүнүн тылы|Куралдуу күчтөрүнүн тылы]], андан тышкары [[Жарандык коргонуу|Жарандык коргонуу аскерлери]], [[Ички аскерлер|Ички аскерлери]] жана [[ССРС МКК чек-ара аскерлери|Чек-ара аскерлери]] кирген. 

1980-жылдын орто чендеринде ССРС КУралдуу Күчтөрү саны боюнча дүйнөдөгү ирилердин бири болгон.

=== Түрлөрү ===
==== Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлери ====
{{main|ССРС Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлери}}

[[Файл:USSR Missile forces and artillery emblem.jpg|thumb|upright|Кол белгиси]]

Дайым аскердик даярдыкта турган, ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн негизги сокку күчү. Штаб-квартирасы [[Власиха (Москва областы)|Власиха]] шаарында жайгашкан болчу.

Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлеринин Жогорку Башкы Командычылары:
* 1959—1960 — [[Неделин, Митрофан Иванович|М. И. Неделин]], [[артиллериянын жогорку маршалы]]
* 1960—1962 — [[Москаленко, Кирилл Семёнович|К. С. Москаленко]], [[Советтер Союзунун Маршалы]]
* 1962—1963 — [[Бирюзов, Сергей Семёнович|С. С. Бирюзов]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1963—1972 — [[Крылов, Николай Иванович|Н. И. Крылов]],Советтер Союзунун Маршалы
* 1972—1985 — [[Толубко, Владимир Фёдорович|В. Ф. Толубко]], [[армия генералы (СССР)|армия генералы]], 1983-жылдан  [[артиллериянын жогорку маршалы]]
* 1985—1992 — [[Максимов, Юрий Павлович|Ю. П. Максимов]], армия генералы

==== Кургактагы жөө аскерлери ====
{{main|ССРС Кургактагы жөө аскерлери}}

[[Файл:Soldiers of the Tamanskaya Division.JPEG|190px|thumbnail|left|ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн Таман дивизиясынын аскерлери. 1992-жыл 3-январь.]]

Кургактагы жөө аскерлери (1946 жыл) — кургакта согуш аркеттерин аткарууга милдеттирилген, саны жана куралдануу түрү жана согуштук аркеттерди жүргүзүү ыкмалары менен айырмаланган ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн түрү. Согуштук мүмкүнчүлүктөрүнө карата өзү жалгыз же Куралдуу Күчтөрдүн башка түрлөрү менен бирге, душмандардын чабуулун, аба жана деңиз десанттарын кыйратуу, алардын аймактарын ээлоо же топторун жок кылуу, орун алган аймактарын, район жана чек араны  ээлеп тура алат. 



Кургактагы жөө аскерлеринин Жогорку Башкы Командычылары:

* 1946—1946 — [[Жуков, Георгий Константинович|Г. К. Жуков]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1946—1950 — [[Конев, Иван Степанович|И. С. Конев]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1955—1956 — [[Конев, Иван Степанович|И. С. Конев]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1956—1957 — [[Малиновский, Родион Яковлевич|Р. Я. Малиновский]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1957—1960 — [[Гречко, Андрей Антонович|А. А. Гречко]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1960—1964 — [[Чуйков, Василий Иванович|В. И. Чуйков]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1967—1980 — [[Павловский, Иван Григорьевич (генерал)|И. Г. Павловский]], Армия генералы
* 1980—1985 — [[Петров, Василий Иванович (маршал)|В. И. Петров]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1985—1989 — [[Ивановский, Евгений Филиппович|Е. Ф. Ивановский]], Армия генералы
* 1989—1991 — [[Варенников, Валентин Иванович|В. И. Варенников]], Армия генералы
* 1991—1996 — [[Семёнов, Владимир Магомедович|В. М. Семёнов]], Армия генералы

==== Согуштук-аба күчтөрү ====
{{main|ССРС согуштук-аба күчтөрү}}
[[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|250px|thumb|right|ССРС Согуштук-аба күчтөрүнүн желеги]] 
[[Согуштук-аба күчтөрү]] уюштуруучулук менен [[Авиация|авиациянын]] түрлөрүнөн: [[Бомбардировщик|бомбалоочу]], [[Бомбалоочу-кыйраткыч|бомбалоочу-кыйраткыч]], кыйраткыч, чалгындоочу, транспорттук, байланыш жана санитардыктан турган. Ал гана эмес, Согуштук-аба күчтөрү: фронттук, алыскы, аскер-транспорттук жана жардамчы түрлөрүнө бөлүнгөн.
Штаб-квартира Москва шаарында.

Согуштук-аба күчтөрүнүн Жогорку Башкы Командачылары:
* 1921—1922 — [[Сергеев, Андрей Васильевич|Андрей Васильевич Сергеев]], Комиссар
* 1922—1923 — [[Знаменский, А. А.|А. А. Знаменский]],
* 1923—1924 — [[Розенгольц, Аркадий Павлович|Аркадий Павлович Розенгольц]],
* 1924—1931 — [[Баранов, Пётр Ионович|Пётр Ионович Баранов]],
* 1931—1937 — [[Алкснис, Яков Иванович|Яков Иванович Алкснис]], [[2-чи рангтагы Командарм]] (1935 жыл);
* 1937—1939 — [[Локтионов, Александр Дмитриевич|Александр Дмитриевич Локтионов]], генерал-полковник;
* 1939—1940 — [[Смушкевич, Яков Владимирович|Яков Владимирович Смушкевич]], [[2-чи рангтагы Командарм]], 1940 жылдан тарта [[авиация|авиация]] [[генерал-лейтенант]];
* 1940—1941 — [[Рычагов, Павел Васильевич|Павел Васильевич Рычагов]], авиация генерал-лейтенанты;
* 1941—1942 — [[Жигарев, Павел Фёдорович|Павел Фёдорович Жигарев]], авиация генерал-лейтенанты;
* 1942—1946 — [[Новиков, Александр Александрович (маршал)|Александр Александрович Новиков]], авиация маршалы;, 1944-жылдан тарта — авиация [[Аскерлер түрүнүн Жогорку маршалы|Жогорку маршалы]];
* 1946—1949 — [[Вершинин, Константин Андреевич|Константин Андреевич Вершинин]], авиация маршалы;
* 1949—1957 — [[Жигарев, Павел Фёдорович|Павел Фёдорович Жигарев]], маршал авиации, с 1956 года —Авиация Жогорку  маршалы;
* 1957—1969 — [[Вершинин, Константин Андреевич|Константин Андреевич Вершинин]], Жогорку авиация маршалы;
* 1969—1984 — [[Кутахов, Павел Степанович|Павел Степанович Кутахов]], авиация маршалы, 1972-жылдан тарат — Авиация Жогорку маршалы;
* 1984—1990 — [[Ефимов, Александр Николаевич|Александр Николаевич Ефимов]], авиация маршалы;
* 1990—1991 — [[Шапошников, Евгений Иванович|Евгений Иванович Шапошников]], авиация маршалы;

==== Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлери ====
{{main|ССРС абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлери}}
[[Файл:Right_side_view_of_a_Soviet_MiG-31_Foxhound.jpg|thumb|250px|[[МиГ-31]] кыйраткычы]]
Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлеринин (1948-жыл) курамына: В состав войск ПВО (1948 год) входили:
* [[Ракета-космомтук коргонуу аскерлери]];
* [[Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлеринин Радиотехникалык аскерлери]], 1952 жыл;
* [[Зениттик ракета аскерлери]];
* [[Кыйратуучу авиация]] (Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлеринин авиацясы);
* Атайын аскерлер.

Штаб-квартира [[Балашиха]] шаары.

Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлеринин Жогорку Башкы Командачылары:
* 1948—1952 — [[Говоров, Леонид Александрович|Л. А. Говоров]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1952—1953 — [[Нагорный, Николай Никифорович|Н. Н. Нагорный]], [[генерал-полковник]]
* 1953—1954 — [[Вершинин, Константин Андреевич|К. А. Вершинин]], авиация маршалы
* 1954—1955 — [[Говоров, Леонид Александрович|Л. А. Говоров]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1955—1962 — [[Бирюзов, Сергей Семёнович|С. С. Бирюзов]], Советтер Союзунун Маршалы
* 1962—1966 — [[Судец, Владимир Александрович|В. А. Судец]], [[Авиация Маршалы]]
* 1966—1978 — [[Батицкий, Павел Фёдорович|П. Ф. Батицкий]], армиия генералы, 1968-жылдан тарта Советтер Союзунун Маршалы
* 1978—1987 — [[Колдунов, Александр Иванович|А. И. Колдунов]], генерал-полковник, 1984-жылдан тарта [[Авиация Жогорку Маршалы]]
* 1987—1991 — [[Третьяк, Иван Моисеевич|И. М. Третьяк]], армия генералы

==== Согуштук-деңиз флоту ====
{{main|ССРС согуш-деңиз флоту}}
[[Файл:Naval Ensign of the Soviet Union.svg|250px|thumb|[[ССРС Согуштук-аба күчтөрүнүн желеги]].]][[Файл:Soviet navy personnel (1982).JPEG|thumb|250px|Советтик моряктар, 1982 жыл.]]
[[Файл:Novorossijsk Kiev-class 1986.jpg|thumb|250px|[[ТАКР]] «Новоросийск», 1986 жыл.]]

ССРС [[Согуштук-аба күчтөрү]] уюштуруучулук менен : суу астындагы, суу үстүндөгү, деңиз авиациясынан, жээктеги ракета-артериялык аскерлерден, жана деңиз жөө аскерлеринен турган. Анын курамына булардан тышкары, Жардамчы флоттун корабль жана судналарын, атайын аскерлердин бөлүктөрүн жана ар-кандай кызмат түрлөрүн камтыган. Согштук-аба күчтөрүнүн негизги түрлөрүн суу астындагы күчтөр жана деңиз авиациясы түзгөн.

ССРС Согуштук-аба күчтөрүнө:
:* [[Орусия Согуштук-аба күчтөрүнүн Түндүк флоту|Кызыл Туулуу Түндүк Флоту]] (1937 жыл)
:* [[Орусия Согуштук-аба күчтөрүнүн  Тынч океан флоту|Кызыл Туулуу Тынч океан флоту]] (1935 жыл)
:* [[ССРС Согуштук-аба күчтөрүнүн Кара Деңиз флоту |Кызыл Туулуу Кара Деңиз флоту]]
:* [[Орусия Согуштук-аба күчтөрүнүн Балтия флоту|Эки Кызыл Туулуу Балтия флоту]]
:* [[Орусия Согуштук-аба күчтөрүнүн Каспий флотилиясы|Кызыл Туулуу Каспий флотилиясы]]
:* [[Ленинград согуштук-аба базасы|Кызыл Туулуу Ленинградтык согуштук-аба базасы]] кирген. 
ССРСогуштук-аба күчтөрүнүн  Коргоо Министрлигинин орун басарынын кызматын ээлеген Жогорку Башкы Командачы(командачы, Республика Деңиз күчтөрүнүн башчысы, элдик комиссар, министр) башкарган. Ага Башкы штаб жана ССРС Согуштук-аба күчтөрүнүн башкаруучулары баш ийген.

Согуштук-аба күчтөрүнүң башкы штабы - Москва шаары.

ССРС Корго Министри кызматын ээлеген, Согуштук-аба флотунун Жогорку Башкы Командачылары:
* 1917—1918 — [[Иванов, Модест Васильевич]],
* 1918—1918 — [[Дыбенко, Павел Ефимович]],
* 1918—1919 — [[Альтфатер, Василий Михайлович]], Орус Императордук флоттун [[контр-адмирал|контр-адмиралы]],
* 1917—1919 — [[Раскольников, Фёдор Фёдорович]],
* 1919—1920 — [[Беренс, Евгений Андреевич (1876—1928)|Беренс, Евгений Андреевич]],
* 1920—1921 — [[Нёмитц, Александр Васильевич]],
* 1921—1924 — [[Панцержанский, Эдуард Самуилович]],
* 1924—1926 — [[Зоф, Вячеслав Иванович]],
* 1926—1931 — [[Муклевич, Ромуальд Адамович]],
* 1931—1937 — [[Орлов, Владимир Митрофанович]], 1935-жылдан тарта [[Флот Флагманы|1-чи рангтагы флот Флагманы]];
* 1937—1938 — [[Викторов, Михаил Владимирович]], 1-чи рангтагы флот Флагманы;
* 1938—1938 — [[Смирнов, Пётр Александрович]], [[1-чи рангтагы Армия комиссары]];
* 1938—1939 — [[Фриновский, Михаил Петрович]], [[1-чи рангтагы Командарм]];
* 1939—1947 — [[Кузнецов, Николай Герасимович]], [[Советтер Союзунун Флот Адмиралы]];
* 1947—1951 — [[Юмашев, Иван Степанович]], [[адмирал]];
* 1951—1956 — [[Кузнецов, Николай Герасимович]], Советтер Союзунун Флот Адмиралы;
* 1956—1985 — [[Горшков, Сергей Георгиевич]], Советтер Союзунун Флот Адмиралы;
* 1985—1992 — [[Чернавин, Владимир Николаевич]], [[Флот Адмиралы]];
== Калкы ==

{{main|ССРС калкы}}
[[Файл:Ethnic map USSR 1941.jpg|thumb|ССРС улуттары]]
[[ССРСтин 1977-жылдагы Конституциясы]] «жаңы тарыхый жалпылык - [[Совет эли]]» түзүлгөндүгүн жарыялаган. [[Орустар]] эң көп сандуу улут (140 млн. ад.) болгон. Аларга [[украиндер]] (40 млн.), жана [[беларустар]] жакын болгон. Чоң топторду түштүк Азия республикаларында жашаган  түрк элдери - [[Казактар|казактар]], [[Өзбектер|өзбектер]], [[түркмөндөр]], [[Кыргыздар|кыргыздар]] түзүшкөн. Борбордук Азияда [[тажиктер]] жашашкан. Закавказьеде - [[грузиндер]], [[Армяндар|армяндар]], [[Азербайжандар|азербайжандар]].  Жаңы республикаларды кошуу менен,  ССРС элдеринин үй-бүлөсүнө - [[литовдор]], [[латыштар]], [[эстондор]] жана [[молдовандар]] киришкен. ССРСте көп сандуу болгондор:[[татарлар]], [[чуваштар]], [[башкирлер]], [[мордвалар]],  [[немецтер]], [[еврейлер]] жана [[поляктар]].
ССРС калкы — 284 млн ад. ([[1989]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng89_reg1.php Информация о населении СССР в 1989]</ref>)
{|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background:#f0f0f0; border: 1px 0 solid; border-collapse:collapse; text-align:right;" class="sortable"
|+ССРС республикаларынын калк санынын өзгөрүшү (миң адам)
|-style="background:#d0d0d0"
!align=center|республика
![[1913]]!![[1926]]!![[1939]]!![[1950]]!![[1959]]!![[1966]]!![[1970]]!![[1973]]!![[1979]]!![[1987]]!![[1989]]!![[1991]]
|-
!align=left|[[ОССФР]]
|89902||92737||108379||101438||117534||126561||130079||132151||137410||145311||147386||148548
|-
!align=left|[[Украина ССР]]
|35210||29515||40469||36906||41869||45516||47127||48243||49609||51201||51704||51944
|-
!align=left|[[Беларусь CCP|Беларусь ССР]]
|6899||4983||8910||7745||8055||8633||9002||9202||9533||10078||10200||10260
|-
!align=left|[[Өзбек ССР]]
|4366||4660||6440||6314||8261||10581||11960||12902||15389||19026||19906||20708
|-
!align=left|[[Казак ССР]]
|5565||6037||5990||6703||9154||12129||12849||13705||14684||16244||16538||16793
|-
!align=left|[[Грузия ССР]]
|2601||2677||3540||3528||4044||4548||4686||4838||4993||5266||5449||5464
|-
!align=left|[[Азербайжан&nbsp;ССР]]
|2339||2314||3205||2896||3698||4660||5117||5420||6027||6811||7029||7137
|-
!align=left|[[Литва ССР]]
|2028||~||2880||2573||2711||2986||3128||3234||3392||3641||3690||3728
|-
!align=left|[[Молдова ССР]]
|2056||~||2452||2290||2885||3368||3569||3721||3950||4185||4341||4366
|-
!align=left|[[Латвия ССР]]
|2493||1857||1885||1943||2093||2262||2364||2430||2503||2647||2681||2681
|-
!align=left|[[Кыргыз ССР]]
|864||1002||1458||1740||2066||2652||2933||3145||3523||4143||4291||4422
|-
!align=left|[[Тажик ССР]]
|1034||1032||1484||1532||1981||2579||2900||3194||3806||4807||5112||5358
|-
!align=left|[[Армения ССР]]
|1000||881||1282||1354||1763||2194||2492||2672||3037||3412||3283||3376
|-
!align=left|[[Түркмөн ССР]]
|1042||998||1252||1211||1516||1914||2159||2364||2765||3361||3534||3576
|-
!align=left|[[Эстон ССР]]
|954||1117||1052||1101||1197||1285||1356||1405||1465||1556||1573||1582
|-class="sortbottom"
!align=center|СССР
!156297||147028||190678||179274||208827||231868||241720||248626||262085||281689||286717||289943
|}

=== Улуттук курамы ===
[[Файл:Советтер союзунун улуттары.png|thumb|400px|ССРС улуттары]]
[[Файл:Советтер Союзунун Республикасынын калктары.png|thumb|400px|Республикалар калктары]]
* ССРСтин 1989 ж. эл каттоо боюнча улуттук курамы (саны 1 млндон ашык болгон элдер):
* Калктын жалпы саны: 285 млн 742 миң 511 ад.
# [[Орустар]] — 145 млн 155 миң 489 ад. (50,8 %)
# [[Украиндер]] — 44 млн 186 миң 006 ад. (15,46 %)
# [[Өзбектер]] — 16 млн 697 миң 825 ад. (5,84 %)
# [[Беларустар]] — 10 млн 036 миң 251 ад. (3,51 %)
# [[Казактар]] — 8 млн 135 миң 818 ад. (2,85 %)
# [[Азербайжандар]] — 6 млн 770 миң 403 ад. (2,37 %)
# [[Татарлар]] — 6 млн 648 миң 760 ад. (2,33 %)
# [[Армяндар]] — 4 млн 623 миң 232 ад. (1,62 %)
# [[Тажиктер]] — 4 млн 215 миң 372 ад. (1,48 %)
# [[Грузиндер]] — 3 млн 981 миң 045 ад. (1,39 %)
# [[Молдавандар]] — 3 млн 352 миң 352 ад. (1,17 %)
# [[Литовтор]] — 3 млн 067 миң 390 ад. (1,07 %)
# [[Түркмөндө|Түркмөндөр]] — 2 млн 728 миң 965 ад. (0,96 %)
# [[Кыргыздар]] — 2 млн 528 миң 946 ад. (0,89 %)
# [[Немецтер|Немистер]] — 2 млн 038 миң 603 ад. (0,71 %)
# [[Чуваштар]] — 1 млн 842 миң 347 ад. (0,64 %)
# [[Латыштар]] — 1 млн 458 миң 986 ад. (0,51 %)
# [[Башкирлер]] — 1 млн 449 миң 157 ад. (0,51 %)
# [[Еврейлер|Жөөтөр]] — 1 млн 378 миң 344 ад. (0,48 %)
# [[Мордвалар]] — 1 млн 153 тыс. 987 ад. (0,4 %)
# [[Поляктар]] — 1 млн 126 миң 334 ад. (0,39 %)
# [[Эстондор]] — 1 млн 026 миң 649 ад. (0,36 %)

Кошумча кароого:
* [[Орусиядагы эл каттоолор|ССРСтеги эл каттоолор тууралуу]]
* [[Бүткүл союздук ССРС калкынын 1989-жылдагы эл каттоо|ССРС этностук курамы тууралуу (1989-жылга карата)]]
* [[Бүткүл союздук ССРС калкынын 1979-жылдагы эл каттоо|ССРС республикаларындагы чоң этностук топтор тууралуу (1979-жылга карата)]]
* [[Бүткүл союздук ССРС калкынын 1979-жылдагы эл каттоо|Тилдүү уруулар жана тобтор (1979-жылга карата)]]
=== Тилдер ===
{{main|ССРС тилдери}}
ССРС жүз жыйырмадан ашык тилдүү, көп улуттуу мамлекет болгон. Расмий түрдө ССРС тили катары, Советтик Союздун аймагында жашап, анын аймагынан тышкары жакта өзүнчө мамлекеттик түзүлүшүнө ээ эмес, ССРС элдеринин тилдеринин тизмеси болгон.

Формалдуу түрдө 1990-жылга чейин ССРСте расмий же мамлекеттик тилдер (Армения менен Грузиядан тышкары) болгон эмес. ССРСтин бардык тилдери бирдей укукка ээ болушчу. ССРСтин 24.04.1990-жылдагы «ССРС элдеринин тилдери тууралуу» мыйзам, [[Орус тили|орус-тилин]] ССРСтин расмий тили катары белгилеген.  Иш жүзүндө, албетте, орус-тили улут аралык баарлашуу тили болуп, башка тилдер өзүнүн толук түрдө укугунда жана кызматында бирдей укукка ээ болчу эмес.
== География ==
{{main|ССРС географиясы}}
22 400 000 квадраттык километр аянтты ээлеп<ref>[http://www.maps-world.ru/usssr.htm Географическая карта СССР и её краткая характеристика]</ref>, Советтер Союзу дүйнөнүн ири мамлекети болгон<ref name=geo3>[http://www.krugosvet.ru/node/39421 СССР в Рунет-энциклопедии «Кругосвет»]</ref>. Ал кургактын алтынчы бөлүгүн ээлеп турган<ref name=geo3 />, жана анын өлчөмү [[Түндүк Америка]] менен бирдей чоңдукта болгон. [[ССРС Европа бөлүгү|Европа бөлүгү]] өлкөнүн төрттөн бирин түзүп, анын маданияттуу жана экономикалык борбору болуп келген.  [[Азия|Азия бөлүгүндө]] (чыгыштан [[Тынч океан|Тынч океанга]] чейин  жана Ооганстан түштүк чек-арасына чейин)  калк азыраак отурукташкан болчу<ref name=geo3 />. Советтер Союзунун чыгыштан батышка чейинки узундугу (11 саат арлыктан өткөн) 10 000 км жана түндүктөн түштүккө<ref name=geo2>[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+su0006) География СССР. Общие данные]</ref> карай 7200 кмди түзгөн. Өлкөнүн аймагында беш [[климаттык чөлкөм]] жайгашкан.

Советтер Союзу дүйнөдөгү эң узун (60 000 кмден ашык) [[Мамлекеттик чегара тилкеси|чегара тилкесин]] ээлеп, [[Норвегия]], [[Финляндия]], [[Польша]], [[Чехословакия]], [[Венгрия]], [[Румыния]], [[Түркия]], [[Иран]], [[Ооганстан]], [[КЭР|Кытай]], [[Норвегия|Норвегия]], [[Монгол Эл Республикасы|Монголия]], [[КЭДР|Түндүк Корея]], [[Жапония|Жапония]] жана [[АКШ]] өңдүү мамлекеттер менен чектешкен (1945-жылдан 1991-жылга чейин).<ref>[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+su0006) ССРС географиясы. Жалпы маалыматтар.]</ref>

Советтер Союзунун эң узун дарыялары [[Обь]] менен [[Иртыш]] (5410 км) болгон<ref name=geo3 />. Эң бийик тоо — [[Коммунизм чокусу]] (7495 м) Тажикстанда жайгашкан<ref name=geo3 />. Андан тышкары ССРСтин аймагында дүйнөдөгү эң ири деңиз — [[Каспий деңизи|Каспий]] (Иран менен бирге)  жана дүйнөдөгү эң чоң жана эң терең тузсуз суулу көл  — [[Байкал]]<ref name=geo3 /> жайгашкан.
=== Климат ===
=== Урбанизациялоо ===
=== Расширение ===
=== Административдик-аймактык бөлүнүшү ===
{{main|ССРС административдик-аймактык бөлүнүшү}}
Советтер Союзунун жалпы аянты [[1991-жыл|1991-жылга]] карата 22,4 млн км² түзгөн.
[[Файл:Советтер Союзунун Республикаларынын аянттары.png|thumb|370px|Республикалар аянттары (пайыз менен)]]
Алгач, ССРСти түзүү келишимине (1922-жыл 30-декабрь) ылайык ССРСтин курамына төмөнкү мамлекеттер:
* [[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы]]
* [[Украина Советтик Социалисттик Республикасы]]
* [[Белорусь Советтик Социалисттик Республикасы]] (1922-жылга чейин - Социалисттик Советтик Беларуссия Республикасы, ССБР)
* [[Закавказ  Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы]] 
кирген.

1924-жылы 27-октябрьда ССРСтин курамына  [[ОССФР|ОССФРдин]] жана [[Бухара Советтик Социалисттик Республикасы|Бухара Советтик Социалисттик Республикасынын]] курамынан бөлүнүп чыккан [[Түркмөн Советтик Социалисттик Республикасы]] коушлган. 

1925-жылы 13-майда ССРСтин курамына [[ОССФР|ОССФРдин]], [[Бухара Советтик Социалисттик Республикасы|Бухара Советтик Социалисттик Республикасынын]] жана [[Хива хандыгы|Хива хандыгынан]] бөлүнүп чыккан [[Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы]] кирет.

1929-жылы 5-декабрьда ССРСтин курамына 1929-жылы 16-октябрьда [[Өзбек ССР|Өзбек ССРинен]] бөлүнүп чыккан [[Тажик Советтик Социалисттик Республикасы]] кирген.

1936-жылы 5-декабрьда ССРСтин курамына [[Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасынын]] курамынан бөлүнүп чыккан [[Азербайжан Советтик Социалисттик Республикасы]], [[Армения Советтик Социалисттик Республикасы]] жана [[Грузия Советтик Социалисттик Республикасы]] кошулат. Алар менен бирге [[ОССФР|ОССФРдин]] курамынан бөлүнүп чыккан  [[Казак Советтик Социалисттик Республикасы]] жана [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы]] кошулушкан. 

1940-жылы ССРСтин курамына [[Карел-Финдик Советтик Социалисттик Республикасы]], [[Молдова Советтик Социалисттик Республикасы]], [[Литва Советтик Социалисттик Республикасы]], [[Латвия Советтик Социалисттик Республикасы]] жана [[Эстон Советтик Социалисттик Республикасы]] бириктирилген.

1956-жылы [[Карел-Финдик Советтик Социалисттик Республикасы]] [[ОССФР|ОССФРдин]] курамындагы [[Карел Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы]] болуп өзгөртүлөт.

1991-жылы 6-сентябрьда [[ССРС Жогорку Кеңеши]] [[Литва ССР|Литва ССРдин]], [[Латвия ССР|Латвия ССРдин]] жана [[Эстония ССР|Эстония ССРдин]] Советтер Союзунун курамынан чыккандыгын тастыктайт. 

1991-жылы 25-декабрьда [[ССРС президенти]]  [[Горбачёв, Михаил Сергеевич|М. С. Горбачёв]] өз калоосу менен отставкага кетет. ССРС мамлекеттик түзүлүштөрү өзүнөн өзү жоюулуп жок болушат.

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
|- bgcolor="#f0f0f0"
! colspan="9" | [[1956]]—[[1991]] жылдары ССРС 15 советтик социалисттик республикалардан турган:
|-
!
! Желек<ref>1987 жылына</ref>
!    Республика   
! Борбору
![[Аянт|Аянты]],<br />миң км²
![[Калк|Калкы]],<br />миң ад. ([[1966]])
![[Калк|Калкы]],<br />миң ад. ([[1989]])
![[Шаар|Шаарлар]]<br />саны
|width="200px" rowspan="17"|[[Файл:USSR Republics Numbered Alphabetically in russian.png|650px]]
|-
|bgcolor=#63B3FF| '''1''' || [[Файл:Flag of Azerbaijan SSR.svg|50px]] || [[Азербайжан Советтик Социалисттик Республикасы|Азербайжан ССР]] ||[[Баку]]||86,6||4660||7029 || 45
|-
|bgcolor=#00F000| '''2''' || [[Файл:Flag of Armenian SSR.svg|50px]] || [[Армения Советтик Социалисттик Республикасы|Армения ССР]] || [[Ереван]] ||29,8||2194||3283||23
|-
|bgcolor=#9EFE8B| '''3''' || [[Файл:Flag of Byelorussian SSR.svg|50px]] || [[Белорусь Советтик Социалисттик Республикасы|Белорусь ССР]] || [[Минск]] ||207,6||8633||10200||74
|-
|bgcolor=#BBB38D| '''4''' || [[Файл:Flag of Georgian SSR.svg|50px]] || [[Грузия Советтик Социалисттик Республикасы|Грузия ССР]] || [[Тбилиси]] ||69,7||4548||5449||45
|-
|bgcolor=#8787BA| '''5''' || [[Файл:Flag of Kazakh SSR.svg|50px]] || [[Казак Советтик Социалисттик Республикасы|Казак ССР]] || [[Алма-Ата]] ||2715,1||12129||16538||62
|-
|bgcolor=#FEBA24| '''6''' || [[Файл:Flag of Kyrgyz SSR.svg|50px]] || [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССР]] || [[Бишкек|Фрунзе]] ||198,5||2652||4291||15
|-
|bgcolor=#E675F2| '''7''' || [[Файл:Flag of Latvian SSR.svg|50px]] || [[Латвия Советтик Социалисттик Республикасы|Латвия ССР]] || [[Рига]] ||63,7||2262||2681||54
|-
|bgcolor=#EAE50D| '''8''' || [[Файл:Flag of Lithuanian SSR.svg|50px]] || [[Литва Советтик Социалисттик Республикасы|Литва ССР]] || [[Вильнюс]] ||65,2||2986||3690||91
|-
|bgcolor=#DBAC3A| '''9''' || [[Файл:Flag of Moldavian SSR.svg|50px]] || [[Молдова Советтик Социалисттик Республикасы|Молдова ССР]] || [[Кишинёв]] ||33,7||3368||4341||20
|-
|bgcolor=#FD7F80| '''10''' || [[Файл:Flag of Russian SFSR.svg|50px]] || [[ОССФР|ОССФР]] || [[Москва]] ||17075,4||126561||147386||932
|-
|bgcolor=#AB2A1C| '''11''' || [[Файл:Flag of Tajik SSR.svg|50px]] || [[Тажик Советтик Социалисттик Республикасы|Тажик ССР]] || [[Душанбе]] ||143,1||2579||5112||17
|-
|bgcolor=#1BBE80| '''12''' || [[Файл:Flag of Turkmen SSR.svg|50px]] || [[Түркмөн Советтик Социалисттик Республикасы|Түркмөн ССР]] || [[Ашхабад]] ||488,1||1914||3534||14
|-
|bgcolor=#FEFD7D| '''13''' || [[Файл:Flag of the Uzbek SSR.svg|50px]] || [[Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы|Өзбек ССР]] || [[Ташкент]] ||449,6||10581||19906||37
|-
|bgcolor=#ADFEFB| '''14''' || [[Файл:Flag of Ukrainian SSR.svg|50px]] || [[Украина Советтик Социалисттик Республикасы|Украина ССР]] || [[Киев]] ||601,0||45516||51704||370
|-
|bgcolor=#E4B511| '''15''' || [[Файл:Flag of Estonian SSR.svg|50px]] || [[Эстон Советтик Социалисттик Республикасы|Эстон ССР]] || [[Таллин]] ||45,1||1285||1573||33
|-
| |   || [[Файл:Flag of the Soviet Union.svg|50px]] || '''[[ССРС]]''' || '''[[Москва]]''' || '''22402,2''' ||'''231868'''|| '''286717'''||'''1832'''
|}


Ири республикалар өз учурда АССРге, АОго жана областтарга бөлүнгөн. Латвия ССРи, Литва ССРи, Эстон ССРи (1952-жылга чейин жана 1953-жылдан кийин); Түркмөн ССРи (1963-жылдан 1970-жылга чейин), Молова ССРи жана Армения ССРи райондорго гана бөлүнгөн.

[[ОССФР аймактык-бөлүнүшү|ОССФРдин курамына]] крайлар, ал эми крайлардын курамына - автономдук областтар кирген. ООСФР областтарынын жана крайларынын курамына ошондой эле улут округтары (кийинчереек АО болуп аталгандар) кирген. Андан сырткары Советтери кээ бир ыйгарым укукка ээ болгон,  1977-жылга чейин конституцияда статусу тууралуу эскерилбеген республикалык баш ийүүдөгү шаарлар болгон.

Кээ бир союздук республикалардын ([[ОССФР]], [[УССР]], [[Грузия Советтик Социалисттик Республикасы]], [[Азербайжан Советтик Социалисттик Республикасы]], [[Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы]], [[Тажик Советтик Социалисттик Республикасы]]) курамына Автономдук Советтик Социалисттик Республикалар (АССР) жана автономдук областтар (АО) кирген. 

Жогоруда айтылган административдик-аймактык бирдиктер областтык, крайдык жана республикалык баш ийүүдөгү райондорго жана шаарларга бөлүнгөн.
{|class="wikitable autocollapse" style="text-align: center; font-size: 85%; width:99%"
!colspan=12 style="background:#CC0000;<!--(red)-->color:#F8B800;<!--(USSR flag's yellow)-->"|{{Флаг|СССР}} {{color|#F8B800|ССРС}}  {{color|#F8B800|Административдик-аймактык бирдиги}}  {{Флаг|СССР}}
|- style="background:#CCCCFF"
|- bgcolor="#f0f0f0"
! colspan="9" style="background:#CC0000;<!--(red)-->color:#FFFFFF;<!--(USSR flag's yellow)-->"| Республикалар<ref>ССРСтин республикалары ариптик тартип менен берилген. Кашаанын ичинде алардын Союздук Советтик Социалисттик Республика катары жашаган жылдары берилген.</ref>
|-
|[[File:Flag of Azerbaijan SSR.svg|25px]] Азербайжан ССР (1920-1991) ||[[File:Flag of Armenian SSR.svg|25px]] Армения ССР (1920-1991) ||[[File:Flag of Byelorussian SSR.svg|25px]] Белорусь ССР (1917-1991) ||[[File:Flag of Georgian SSR.svg|25px]] Грузия ССР (1921-1990) ||[[File:Flag of Kazakh SSR.svg|25px]] Казак ССР (1936-1991)
|-
|[[File:Flag of Kyrgyz SSR.svg|25px]] Кыргыз ССР (1936-1991) ||[[File:Flag of Latvian SSR.svg|25px]] Латвия ССР (1940-1991) ||[[File:Flag of Lithuanian SSR.svg|25px]] Литва ССР (1940-1991) ||[[File:Flag of Moldavian SSR.svg|25px]] Молдова ССР (1940-1991) ||[[File:Flag of Russian SFSR.svg|25px]] ОССФР (1917-1991)
|-
|[[File:Flag of Tajik SSR.svg|25px]] Тажик ССР (1929-1991)||[[File:Flag of Turkmen SSR.svg|25px]] Түркмөн ССР (1924-1991) ||[[File:Flag of the Uzbek SSR.svg|25px]] Өзбек ССР (1924-1991) ||[[File:Flag of Ukrainian SSR.svg|25px]] УССР (1919-1991) ||[[File:Flag of Estonian SSR.svg|25px]] Эстон ССР (1940-1991)
|-
| ||[[File:Flag of the Karelo-Finnish SSR.svg|25px]] Карел-Финдик ССР (1940—1956) || ||[[File:Flag of Transcaucasian SFSR.svg|25px]] ЗССФР (1922—1936) ||
|- style="background:#CCCCFF"
|- bgcolor="#f0f0f0"
! colspan="9" style="background:#CC0000;<!--(red)-->color:#FFFFFF;<!--(USSR flag's yellow)-->"| Автономдук Республикалар<ref>Советтик Союздун Автономдук Республикалары жашаган жылдардагы тартиби менен берилген. Кээ бир автономдук республикалар улам түзүлүп жана жоюлуп тургандыгына байланыштуу бир нече жолу көрсөтүлгөн.</ref>
|-
| [[Түркстан Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан АССР]] (1918-1924) || [[Поволжья Немецтеринин Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Поволжья Немецтеринин АССРи]] (1918-1941) || [[Башкир Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Башкир АССР]] (1919-1990) || [[Кыргыз Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы (1920-1925)|Кыргыз АССР (1920-1925)]]|| [[Татар Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Татар АССР]] (1920-1990) 
|-
| [[Ажар Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Ажар АССР]] (1921-1990) || [[Крым Автономдук Социалисттик Республикасы|Крым АССР]] (1921-1945)|| [[Дагестан Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Дагестан АССР]] (1921-1993) || [[Тоолук Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Тоолук АССР]] (1921-1924) || [[Нахчеван Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Нахчеван АССР]] (1924-1990)
|-
| [[Якут Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Якут АССР]] (1922-1991) || [[Бурят Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Бурят АССР]] (1923-1990) ||[[Автономдук Карел Советтик Социалисттик Республикасы|Автономдук Карел ССР]] (1923-1940) || [[Молдова Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Молдова АССР]] (1924-1940) || [[Тажик Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Тажик АССР]] (1924-1929)
|-
| [[Чуваш Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Чуваш АССР]] (1925-1992) || [[Казак Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Казак АССР]] (1925-1936) ||[[Кыргыз Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы (1926-1936)|Кыргыз АССР (1926-1936)]]|| [[Абхаз Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Абхаз АССР]] (1931-1991) || [[Каракалпак Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Каракалпак АССР]] (1932-1992)
|-
| [[Мордова Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Мордова АССР]] (1934-1993) || [[Удмурт Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Удмурт АССР]] (1934-1990) || [[Калмак Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Калмак АССР]] (1935-1943) || [[Чечен-Ингуш Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Чечен-Ингуш АССР]] (1936-1944) || [[Кабардин-Балкар Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Кабардин-Балкар АССР]] (1936-1944)
|-
| [[Коми Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Коми АССР]] (1936-1990) || [[Мари Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Мари АССР]] (1936-1990) ||[[Түндүк-Осет Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Түндү-Осет АССР]] (1936-1990) || [[Кабардин Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Кабардин АССР]] (1944-1957) || [[Карел Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Карел АССР]] (1956-1991)
|-
| [[Чечен-Ингуш Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Чечен-Ингуш АССР]] (1957-1992) || [[Кабардин-Балкар Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Кабардин-Балкар АССР]] (1957-1992) ||[[Калмак Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Калмак АССР]] (1958-1990) || [[Тыва Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Тыва АССР]] (1961-1992) || [[Тоолу-Алтай Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Тоолууу-Алтай АССР]] (1990-1991)
|-
| || [[Карачай-Черкесия]] (1990-1990) || || [[Крым Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Крым АССР]] (1991-1992) ||
|- style="background:#CCCCFF"
|- bgcolor="#f0f0f0"
! colspan="9" style="background:#CC0000;<!--(red)-->color:#FFFFFF;<!--(USSR flag's yellow)-->"| Автономдук Облусттар
|-
|[[Адыгей (Черкес) Автономдук Областы|Адыгей (Черкес) АО]] (1922-1928)|| [[Адыгей Автономдук Областы|Адыгей АО]](1928-1991) || [[Бурят-Монгол Автономдук Областы|Бурят-Монгол АО]] (1921-1923) || [[Вотск Автономдук Областы|Вотск АО]] (1920-1932) || [[Тоолу-Алтай Автономдук Областы|Тоолу-Алтай АО]] (1948-1991)
|-
|[[Еврей Автономдук Областы|Еврей АО]] (1934-жылдан тарта) || [[Ингуш Автономдук Областы|Ингуш АО]] (1924-1934) || [[Кабардин Автономдук Областы|Кабардин АО]] (1921-1922) || [[Кабардин-Балкар Автономдук Областы|Кабардин-Балкар АО]] (1922-1936) || [[Калмак Автономдук Областы|Калмак АО]] (1920—1935; 1957—1958)
|-
|[[Карачай-Черкесия Автономдук Областы|Карачай-Черкесия АО]] (1922—1926; 1957—1991) || [[Карачай Автономдук Областы|Карачай АО]] (1923-1946) || [[Коми (зырян) Автономдук Областы|Коми (зырян) АО]] (1921-1936) || [[Мари Автономдук Областы|Мари АО]] (1920-1936) || [[Монгол-Бурят Автономдук Областы|Монгол-Бурят АО]] (1921-1923)
|-
|[[Мордова Автономдук Областы|Мордова АО]] (1930-1934) || [[Поволжья Немецтеринин Автономдук Областы|Поволжья Немецтеринин АОсу]] (1918-1924)|| Ойрат АО (1922-1932)/[[Ойрот Автономдук Областы|Ойрот АО]] (1932-1948) || [[Түндүк-Осет Автономдук Областы|Түндүк-Осет АО]] (1924-1936)|| [[Тыва Автономдук Областы|Тыва АО]] (1944-1961)
|-
|[[Удмурт Автономдук Областы|Удмурт АО]] (1934-1936) || [[Чуваш Автономдук Областы|Чуваш АО]] (1920-1925) || [[Түштү-Осет Автономдук Областы|Түштүк-Осет АО]] (1922-1991) || [[Тоолу-Карабак Автономдук Областы|Тоолу-Карабак АО]] (1923-1991) || [[Түркмөн Автономдук Областы (Бухара ЭСР)|Түркмөн АО (Бухара ЭСР)]] (1923-1924)
|-
|[[Чечен-Ингуш Автономдук Областы|Чечен-Ингуш АО]] (1932-1934) || [[Хакас Автономдук Областы|Хакас АО]] (1930-1991) || [[Адыгей (Черкес) Автономдук Областы|Черкес (Адыгей) АО]] (1922) || [[Черкес Автономдук Областы|Черкес АО]] (1928-1957) || [[Чечен Автономдук Областы|Чечен АО]] (1922-1934)
|-
| || || [[Түркмөн Автономдук Областы (Хорезм ЭСР)|Түркмөн АО (Хорезм ЭСР)]] (1924) || ||
|-
| colspan=12 style="background:#CC0000;<!--(red)-->color:#FFFFFF;<!--(USSR flag's yellow)-->"|<sup></sup> 
|}

Кошумча кароого:
* [[ССРС административдик-аймактык бөлүнүшү]]
* [[ССРС жоюлган жана башкача аталган реиондордун тизмеси]]
* [[ОССФР административдик-аймактык бөлүнүшү]]
* [[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы]]
* [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы]]
* [[ССРС республикалар тизмеси]]

== Спорт ==
{{main|ССРС спорту}}
Olympiaraha 1980 olympialaisista
Советские спортсмены, дела шли не очень хорошо во многих видах спорта, и, например, хоккей, lentopallossa, wr, voimistelussa и вес подъемное страна десятилетиями почти полностью подавляющих.[94]
Советский Союз принял участие впервые на Олимпийских играх в 1952 года в Хельсинки, и всего Советского Союза, собрались в olympialaisista 473 золото, 376 серебра и 355 из бронзы.[95] Год 1980 kesäolympialaiset в Москве состоялась, но по большей части современной западной boikotoi соревнований в знак протеста против Советского Союза деятельности Афганистан. Аналогичным образом, Советский Союз liittolaismaineen boikotoi рядом коммерческих Лос-Анджелес рас.
Когда Советский Союз распался, 12 разведенных стран спортсмены соревновались в летних Олимпийских играх 1992 в Барселоне соединенные с командой, которая часто назначается Содружества Независимых Государств joukkueeksi, даже если Грузия в то время не была частью IVYä (земля, однако, был членом 1993-2008. Команда, показавшая в год зимних Олимпийских игр Albertvillessä. Где kesäkisoissa приехали спортсмены из всех 11 тогда IVYn государств-членов и Грузии, так talvikisoissa команда спортсменов пришли только шесть бывших neuvostotasavallasta, которые были в Армении, Казахстана, Узбекистана, Украины, Беларуси и России. Страны Прибалтики-Эстония, Латвия и Литва были не IVYyn и соревновались, как только Олимпийских игр 1992 года в качестве joukkueinaan. Большинство международных пактов падения Советского Союза seuraajavaltioksi России, но и многих других бывших neuvostotasavallat были все еще в сильной lajeissaan, таких как, например, Литва баскетбол. Особенно командные виды спорта, это значит, что конкуренция kiristymistä: например, хоккей в 2006 году чемпионат гонок участие в российских кроме того, целых четыре больше neuvostotasavaltaa.
=== Футбол ===
Хотя Советский Союз не достиг соревнования на Кубок мира по футболу год 1966 четвертое место для лучших результатов, завоевали страну, тем не менее, 1960 Чемпионат Европыи в более поздние годы он завоевал три серебряные два olympiakullan и два olympiapronssin. Seuratasolla Динамо Киев выиграл европейский Кубок обладателей кубков два раза и "Динамо " Тбилиси один раз. Также "Динамо " Москва есть же в финале Кубка игры плей-офф. Киевское " Динамо " успехов и Советского Союза в 1988 году EM завоевал серебряную медаль в фоновом режиме была ukrainalaisvalmentaja Валерий Лобановский и его применимость геймплей.
=== Баскетбол ===
Международный турнир по баскетболу Советского Союза было то, hallinneen США за почти как ясно номер два, который завоевал две золотые медали и заняла должен каждый osallistumiskerrallaan. Баскетбол Мм-конкурсы успех был так хорош, и Советский Союз был трехкратным чемпионом мира. Европейские страны собрали в общей сложности 14.[96]
=== Хоккей ===
Советский Союз управлял международной хоккейной в течение многих лет, безусловно, завоевав восемь золотых медали (с четвертого хотя olympialipun ниже) и 22 чемпионатах мира. Так как Олимпийские игры Мм-kilpailuissakin страны заняла должен каждый osallistumiskerrallaan и получил в общей сложности 10 Олимпия и 34 мм-медали. Сборная красного peliasujen, Финляндии стали называть Советский Союз edustusjoukkuetta ”Punakoneeksi”. Seurajoukkuetasolla часто лучшее время joukkueeksi оценили Московский ЦСКА выиграл Кубок европейских чемпионов в 20 раз и том же городе Крыльями Советов один раз.[97]
=== Волейбол ===
Советский Союз мужчины lentopallomaajoukkue по-прежнему наиболее успешных в мире lentopallomaajoukkue. Он выиграл три золотые медали, шесть мм-золото, а двенадцать умножить на EM- " золото " и четыре раза в Кубке мира. Кроме того, команда дошла до одиннадцати других медалей arvokilpailuista. Команда из наиболее известных игроков были, в частности, Viljar Лура, Олег Молибога, и Юрий Сапега. Команды тренировал в частности, Vjatšeslav Платонов, который тренировал позже в его карьере, и в Финляндии.[98]

== Кошумча кароого ==
{{Навигация
|Тема = 
|Портал       = ССРС
|Уикисловарь  =
|Уикиучебник  =
|Уикицитата   = 
|Уикитека     = 
|Уикивиды     =
|Уикиновости  =
|Уикиказына   = 
|Метавики     =
|Проект = СССР
}}

* [[Советтер]]
* [[ССРС ачууларынын мамлекеттик реестри]]
* [[ССРС союздук республикаларынын тизмеси]]
* [[ССРС Конституциясы]]
* [[ССРС дипломаттык карым-катнаштары]]
* [[Совет эли]]
* [[ССРС жаранынын паспорту]]
* [[ССРС унаа номерлери]]
* [[ССРС тилдери]]
* [[Совет мөөрү]]
* [[ССРСдеги цензура]]
* [[ССРСдеги товар тартыштыгы]]
* [[Советология|Советология/Кремленология]]
* [[ССРСдеги адам укутары]]
* [[ССРСдеги укук коргоо кыймылдар]]
* [[ССРСдеги репрессиялар]]

* [[ССРСти сактап калуу жөнүндөгү бүткүл союздук референдуму]]
* [[Көзкарандысыз мамлекеттердин шериктештиги]]
* [[Суверенитеттүү Мамлекеттердин Союзу]]
* [[Постсоветтик аймак]]
* [[ССРСке болгон кусалык]]

== Адабият ==
* [http://www.mining-enc.ru/s/soyuz-sovetskix-socialisticheskix-respublik/ Союз Советских Социалистических Республик] — Горная энциклопедия
* ''[[Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю .И.]]'' [http://scepsis.ru/library/id_128.html Россия: что с ней случилось в XX веке]
* ''[[Боффа, Джузеппе]].'' [http://www.scepsis.ru/library/id_809.html От СССР к России. История неоконченного кризиса. 1964—1994]
* ''[[Грэхэм, Лорен]].'' [http://scepsis.ru/library/id_666.html Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе]
* Подборка статей и книг на сайте журнала «[http://scepsis.ru/tags/id_112.html Скепсис]»
** [http://scepsis.ru/tags/id_112.html История СССР (1917—1991)]
** [http://scepsis.ru/tags/id_154.html История Советской России 20-х гг.]
* [[Фицпатрик, Шейла|Шейла Фицпатрик]] «Повседневный сталинизм. Социальная история Советской России в 30-е годы»; пер. с англ.; 2-е изд.— М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН); 2008. — 336 с. — ISBN 978-5-8243-1009-2
* [[Барсенков, Александр Сергеевич|Александр Барсенков]] «Введение в современную историю России. 1985—1991 годы»
* [[Пихоя, Рудольф Германович|Рудольф Пихоя]] «Советский Союз: История власти»
{{Commons|Soviet Union}}
*

== Булактар ==
{{эскертүүлөр}}

{{ССРС Республикалары|nocat=1}}
{{Социалисттик өлкөлөр}}
{{ССРС темаларда}}
{|class="wikitable collapsible collapsed" style="text-align: center; font-size: 85%; width:99%"
!colspan=12 style="background:#CC0000;<!--(red)-->color:#F8B800;<!--(USSR flag's yellow)-->"|{{Флаг|СССР}} [[ССРС|{{color|#F8B800|ССРС}}]] [[Орусиянын аймактык-саясий экспансиясы|{{color|#F8B800|Эволюция жана экспансиясы}}]]  {{Флаг|СССР}}
|- style="background:#CCCCFF"
| [[Февраль революциясы|1917 жылга чейин]]
| [[1918 жыл]]
| [[1920 жыл]]-[[ССРСти түзүү жөнүндөгү келишим|1922 жыл]]
| [[1924 жыл]]
| [[1929 жыл]]
| [[1936 жыл]]
| [[Батыш Украинанын жана Батыш Белоруссиянын ССРСке бириктирилиши|1939]] жана [[Бессарабиянын жана Түндүк Буковинанын ССРСке бириктирилиши|1940 жыл]]
| [[1944 жыл]]
| [[1945 жыл|1945]] жана [[1946 жыл]]
| [[1956 жыл]]
| [[ССРСтин кулашы|1991 жылдан кийин]]
|-
| colspan=8 | [[Чыгыш Пруссия]] (''[[Германия]]''), [[Куриль аралдары]] (''[[Жапония]]''), [[Түштүк Сахалин]] (''[[Жапония]]'')
| style="background:#FFDBDB" rowspan=3 | ''[[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|ОССФР]]''
| style="background:#FFDBDB" rowspan=4 | ''[[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|ОССФР]]''
| rowspan=4 | [[Орусия]]
|-
| rowspan=22 | ''[[Орусия республикасы|Орусия<br />республикасы]]''
| colspan=6 | ''[[Тува Эл Республикасы]]''
| style="background:#FFDBDB" rowspan=2 | ''[[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|ОССФР]]''
|-
| style="background:#FFDBDB" colspan=2 rowspan=7 | ''[[Советтик Орусия|ОССФР]]''
| style="background:#FFDBDB" colspan=2 rowspan=4 | ''[[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|ОССФР]]''
| style="background:#FFDBDB" rowspan=2 | ''[[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|ОССФР]]''
| style="background:#FFDBDB" rowspan=1 | ''[[Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|ОССФР]]''
|-
| style="background:#FFDBDB" colspan=3 rowspan=1 | ''[[Карел-Финдик Советтик Социалисттик Республикасы|Карел-Финдик ССР]]''
|-
| style="background:#FFDBDB" colspan=5 | ''[[Казак Советтик Социалисттик Республикасы|Казак ССР]]''
| rowspan=1 | [[Казакстан]]
|-
| style="background:#FFDBDB" colspan=5 | ''[[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССР]]''
| rowspan=1 | [[Кыргызстан]]
|-
| style="background:#FFDBDB" rowspan=2 | ''[[Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы|Өзбек ССР]]''
| style="background:#FFDBDB" colspan=6 | ''[[Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы|Өзбек ССР]]''
| rowspan=1 | [[Өзбекстан]]
|-
| style="background:#FFDBDB" colspan=6 | ''[[Тажик Советтик Социалисттик Республикасы|Тажик ССР]]''
| rowspan=1 | [[Тажикстан]]
|-
| style="background:#FFDBDB" colspan=7 | ''[[Түркмөн Советтик Социалисттик Республикасы|Түркмөн ССР]]''
| rowspan=1 | [[Түркмөнстан]]
|-
| rowspan=3 | ''[[Грузия Демократикалык Республикасы|Грузия ДР]]''
| style="background:#FFDBDB" colspan=3 rowspan=6 | ''[[Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы|Закавказ ССФР]]''
| style="background:#FFDBDB" rowspan=3 colspan=5 | ''[[Грузия Советтик Социалисттик Республикасы |Грузия ССР]]''
| rowspan=1 | [[Грузия]]
|-
| rowspan=1 | ''[[Абхазия]]'' <sup>[[:Калып:ССРС убакыттык тасмасы#2|~ 2]]</sup>
|-
| rowspan=1 | ''[[Түштүк Осетия|Түштүк Осетия]]'' <sup>[[:Калып:ССРС убакыттык тасмасы#2|~ 2]]</sup>
|-
| rowspan=2 | ''[[Азербайжан Демократикалык Республикасы|Азербайжан ДР]]''
| style="background:#FFDBDB" rowspan = 2 colspan=5 | ''[[Азербайжан Советтик Социалисттик Республикасы|Азербайжан ССР]]''
| rowspan=1 | [[Азербайжан]]
|-
| rowspan=1 | ''[[Тоолуу-Карабак Республикасы]]'' <sup>[[:Калып:ССРС убакыттык тасмасы#1|~ 1]]</sup>
|-
| ''[[Армения Республикасы]]''
| style="background:#FFDBDB" colspan=5 | ''[[Армения Советтик Социалисттик Республикасы|Армения ССР]]''
| rowspan=1 | [[Армения]]
|-
| colspan=5 | ''[[Эстония]]''
| style="background:#FFDBDB" colspan=4 | ''[[Эстон Советтик Социалисттик Республикасы|Эстон ССР]]''
| rowspan=1 | [[Эстония]]
|-
|-
| colspan=5 | ''[[Латвия]]''
| style="background:#FFDBDB" colspan=4 | ''[[Латвия Советтик Социалисттик Республикасы|Латвия ССР]]''
| rowspan=1 | [[Латвия]]
|-
| colspan=5 | ''[[Литва]]''
| style="background:#FFDBDB" colspan=4 | ''[[Литва Советтик Социалисттик Республикасы|Литва ССР]]''
| rowspan=1 | [[Литва]]
|-
| rowspan=2 | ''[[Белорусь Эл Республикасы|Белорусь ЭР]]''
| colspan=4 | [[Батыш Белоруссия]] (''[[Польша Республикасы (1918—1939)|Польша]]'')
| style="background:#FFDBDB" rowspan=2 colspan=4 | [[Белорусь Советтик Социалисттик Республикасы|Белорусь ССР]]
| rowspan=2 | [[Белоруссия]]
|-
| style="background:#FFDBDB" colspan=4 | ''[[Белорусь Советтик Социалисттик Республикасы|Белорусь ССР]]''
|-
| colspan=1 rowspan=1 | ''[[Молдова Демократикалык Республикасы|Молдова ДР]]''
| colspan=4 rowspan=1 | [[Бессарабия Румыниянын курамында|Бессарабия]] (''[[Улуу Румыния|Румыния]]'')
| style="background:#FFDBDB" colspan=4 rowspan=2 | ''[[Молдова Советтик Социалисттик Республикасы|Молдова ССР]]''
| rowspan=1 | [[Молдавия]]
|-
| rowspan=2 | ''[[Украина Эл Республикасы|Украина ЭР]]''
| style="background:#FFDBDB" colspan=4 rowspan=2 | <small>([[Молдова Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы|Молдова АССР]])</small> <br />''[[Украина Советтик Социалисттик Республикасы|Украина ССР]]''
| rowspan=1 | ''[[Приднестров Молдова Республикасы|Приднестровье]]'' <sup>[[:Калып:ССРС убакыттык тасмасы#1|~ 1]]</sup>
|-
| style="background:#FFDBDB" rowspan=2 colspan=2 | ''[[Украина Советтик Социалисттик Республикасы|Украина ССР]]''
| style="background:#FFDBDB" rowspan=3 colspan=2 | ''[[Украина Советтик Социалисттик Республикасы|Украина ССР]]''
| rowspan=3 | [[Украина]]
|-
| rowspan=2 | ''[[Австро-Венгрия]]''
| rowspan=2 | ''[[Батыш-Украина эл республикасы|БУНР]]'' ([[1919 жыл]]дан тарта''[[Украина эл республикасы|Украина ЭР]] курамында'')
| colspan=4 | [[Батыш Украина]] (''[[Польша Республикасы (1918—1939)|Польша]]'') жана [[Түндүк Буковина]] (''[[Румыния Падышачылыгы|Румыния]]'')
|-
| colspan=4 | [[Подкарпат Русу]] (''[[Чехословакия]]'')
| colspan=2 | ''[[Карпат Украинасы]]'' жана [[Закарпат Украинаны Венгерия оккупациялоосу (1939)|венгер оккупациясы]]
|-
| colspan=12 style="background:#CC0000;<!--(red)-->color:#FFFFFF;<!--(USSR flag's yellow)-->"|<sup>1</sup> — [[таанылбаган мамлекеттер|{{color|#F8B800|таанылбаган мамлекеттер}}]]<br />² — 1992 жылга  [[таанылбаган мамлекеттер|{{color|#F8B800|таанылбаган}}]] мамлекет , 2008-жылдан азыркы учурга чейин — [[жарым жартылай таанылган мамлекет|{{color|#F8B800|жарым жартылай таанылган мамлекет}}]]
|}
{{СЭВ}}
{{ОВД}}
{{Славянские страны|nocat=1}}

{{рецензия}}

[[Категория:ССРС| ]]
[[Категория:Советтик республикалар]]
[[Категория:1922-жылы пайда болгон]]
[[Категория:1991-жылы жоюлган]]
[[Категория:Социалисттик өлкөлөр]]