Лотфи Заде

Лотфи Заде (фарсча жазылышы لطفی زاده , англ. Lotfi Askar Zadeh, азерб. Lütfi Zadə же Lütfəli Əsgərzadə, Lütfi Rəhim oğlu Ələsgərzadə) ― 1921-жылы 4-февралда Азербайжан Советтер Союзунун Новханы аймагында жарык дүйнөгө келген жана 2017-жылы 6-сентябрда Берклиде (Калифорния) жарык дүйнөдөн кайткан. Ал америкалык математик, логик, “бөлчөк логика” термининин автору жана “бөлчөк көптүк” термининин авторлорунун бири, Берклидеги Калифорниялык университеттин профессору. Лотфи Заде тарабынан сунушталган “бөлчөк логика” математика жана элдин бири бири менен баарлашып, ойлонуп, аалам менен байланышып жаткан интуитивдик ыкма экөөнү бири бирине байланыштыруу аракети.

Өмүр баяны

Лотфи Заде Баку шаарына жакын жайгашкан Новхана айылында жарык дүйнөгө келген. Азан чакырып койгон аты Лотфи Алиаскерзаде (же Аскер Заде). Анын атасы – Раги Алиаскерзаде (1895-1980), адиси боюнча журналист – улуту боюнча Ирандын Ардебилинен чыккан азербайжан болгон, анын апасы – Фейга (Фаня) Моисеевна Кореман (1897-1974) адиси боюнча дарыгер-педиатр – Одессадагы еврейлерден болгон. Ардебилден чыккан Рагим Алиаскерзаденин үй бүлөсү Биринчи дүйнөлүк согуш маалында “Иран” аттуу апталык журналдын чет элдик журналисти катары Бакуга жөнөтүлгөн. Ошентип ал Бакуда еврей төңкөрүшүндө үй бүлөсү менен мекенин таштап Бакуга келип, Жаңы экономикалык саясат (НЭП) жылдары ширенкелерди дүңүнөн соодалоо тармагында эмгектенген үй бүлөнүн кызы, медицина институтунун студенти Фана Моисеевна Кореманга үйлөнгөн. Жаңы курулган үй бүлө Баку шаарында Азиат жана Макси Горький көчөлөрүнүн кесилишинде жашашкан. Лотфи Заде 1-класстан 4-класска чейин №16 Баку орус орто мектебинде окуган жана кичине кезинен китеп окуганды, өзгөчө орусчага которулган орус жана дүйнөлүк классикалык чыгармаларды окуганды абдан жакшы көргөн. 1931-жылы Аскерзаденин үй бүлөсү мамлекеттеги оор экономикалык кырдаалдан улам Иранга көчүп кетүүгө мажбур болушкан. Ошентип, Лотфи Заде сегиз жыл Тегеран шаарындагы фарсы тилдүү Америкалык колледже (аталган колледж кийинчерээк Альборз аты менен белгилүү болгон) билим алган. Андан соң 1942-жылы Тегеран университетинин электроинженерия факультетин ийгиликтүү аяктаган. Ал мектепте окуп жүргөн кезинде эле, Германиядагы улутчулдардын өкүмөтү орногон соң Германиядан Тегеранга качып келген үй бүлөнүн кызы, болочок жубайы Фана Занд (кийинчерээк күйөөгө тигенден кийин фамилиясын Фэй Заде деп өзгөрткөн 1920-2017) менен таанышкан. Фэй Заде көптөгөн жылдар бою өзүнүн жолдошунун “Бөлчөк логика термининин атасы менен болгон жашоом жана саякатым” толук биографиясынын автору болуп келген. Лотфи Заде университетти бүткөн соң атасы менен Ирандагы америкалык аскерлер көчкөндө, алардын турак жай материалдарын ташып иштеген жана 1944-жылы июль айында Америка Кошмо Штаттарына көчүп кеткен. Ал эми 1944-жылдын сентябрь айында Массачусеттик технологиялык институтка тапшырып, 1946-жылы электрдик инженерия адиси боюнча магистрдик дипломуна ээ болгон. Ошол маалда Лотфи Заденин ата энеси Нью-Йоркто жашашчу, Ал Колумбий университетинин аспирантура бөлүмүнө тапшырып, аны 1949-жылы ийгиликтүү аяктагандан кийн ошол эле жерге инженер бөлүмүнө жардамчы болуп иштеп калган, ал эми анын апасы ошол эле университетте дарыгер болуп иштечү. 1959-жылдан баштап Берклидеги Калифорниялык университетте иштеген. 1965 жана 2008-жылдары Баку шаарына саякатка барган. 2008-жылдын декабрь айында тактап айтканда Бакудан Берклиге кайтып келгенден бир ай өтүп, белгилүү даанышман Лотфи Заденин жүрөк оорусу кармап ооругандан кийин ал кайрадан ишке чыккан. Ал 2017-жылы Азербайжандын президенттик администрациясына, аны Азербайжанга жерге берүү өтүнүчү менен кат жазган. Ал 2017-жылдын 6-сентябрь айында жарык дүйнө мене кош айтышкан жана өлөөрдүн алдында аны мусулмандардын салты менен жаназа окуп көмүүсүн суранган. Анын сөөгү 29-сентябрда Баку шааарына алынып келинип, урматтуу инсандар күмбөзү аллеясына жерге берилген.

Илимге болгон салмыдары

Лотфи Заде 1965-жылы так эмес теориянын көптүгүн математикалык аппаратын баяндаган, “Так эмес көптүктүн теориясы” деген негиз салуучу эмгегин жазып чыккан. 1973-жылы “бөлчөк логика” теориясын сунуштаган, кийинчерээк – жумшак эсептөө теориясын (англ. soft computing), жана вербалдуу эсептөө жана элес алуу теориясын (англ. computing with words and perceptions) сунуштаган. 2011-жылдын ноябрь айына карата Google Scholarда Лотфи Заденин теорияларына болгон шилтемелерге жазылгандардын саны 88,7 миңге жеткен жана алардын 26 миңи Information and Control журналына чыккан биринчи “бөлчөк көптүктүн теориясы” макалага жазылышкан. Scopus 2017-жылдын октябра чейин Лотфи Заденин 1950-1956-жылдарында жарыяланган 20 эмгегине шилтеме көрсөткөн 482 академиялык макала жарыяланган, андан тышкары анын 1957-жылы жарыяланган 179 макаласына шилтеме берген 53708 академиялык эмгек жана анын ичинен 36165и 1965-жылы чыккан “бөлчөк көптүк теориясына” 9 шилтеме берген академиялык эмгектерди жарыялаган.

Сыйлыктары

• Хонда сыйлыгы (1989-жыл).
• Ричард Хеммингдин медалы (1992-жыл).
• Камп де Ферье сыйлыгы (1992-жыл).
• Руфус Ольденбургдун сыйлыгы (1993-жыл).
• IEEE ардак медалы (1995-жыл).
• Окава сыйлыгы 1996-жыл).
• Эглестон медалы (2007-жыл).
• Бенжамин Франклин медалы (2009-жыл).
• “Достук” ордени (Азербайжан) (2011-жыл).
• BBVA Foundation Frontiers of Knowledge Awards (2012)
• Низами Гянжави атындагы алтын медал (2016-жыл).
• “Алтын каз” сыйлыгы (2018-жыл).

Үй бүлөсү

• Апасы – Фейга (Фаня) Моисеевна Кореман-Заде (1897-жылы 21-август –1974-жыл 17-январь), 1928-жылы Азербайжан мамлекеттик медициналык университетинин бүтүргөн. 1928-1931-жылдары эне баланы сактоо институтунда ординатурасын өткөн. 1931-жылы үй бүлөсү менен Иранга көчүп барып, “Сүт тамчысы” атуу медициналык кеңеш ачкан. Анын иш аракети менен америка бейтапканасы Тегеран шаарына эң алгачкы балдар бөлүмүн ачкан жана Фейга Моисеевна Кореман-Заде аны он жыл жетектеген. Ал эми Америка Кошмо Штатында педиатр жана мектеп дарыгери болуп эмгектенген.
• Жубайы (1946-жылдан баштап) – Фэй Заде (кыз кезиндеги аты жөнү Фаня Занд 1920-2017жж.)
• Кызы Стелла Заде (27-июль, 1947-жыл Нью-Йорк – 7-июнь 2006-жыл, Санта Барбара (Калифорния)) – журналист болгон. Анын өмүрлүк жары Дэвид Л.Герш – белгилүү жазуучу жана адвокат болгон.
• Уулу – Норман Заде, Норман Зада (англ. Norm Zada) деген ат менен да белгилүү болгон. (1950-жылы төрөлгөн) теоретикалык информация боюнча адис, покер боюнча профессинал оюнчу, покер оюну боюнча окуу китебинин автору, эркектердин «Perfect 10» журналынын түптөөчүсү жана башкы редактору.
• Тайэжеси – Жаннет Аликбековна Селимова (1940-жылы төрөлгөн), Самед Вургун атындагы орус драма театрынын режиссеру, Бакин камердик театрынын көркөм жеткечиси, Ажербайжан элинин ырчысы.
• 1965-жылы басылып чыккан, так топтому теориясы боюнча негизги иш, анда ал так көптүктөр теориясынын математикалык аппаратын белгиленген. 1973-жылы, ал так логиканын теориясын, кийинчерээк - жумшак эсептөө теориясы (English жумшак эсептөө.), Ошондой эле - эсептөө жана оозеки өкүлчүлүктөрүнүн теориясын (англисче сөздөрдү жана элестер менен эсептөө.).

Өмүр баяны

Лотфи Заденин уулунун айтканы боюнча улуу даанышман абдан мыкты ишбилги адам болгон. Ал теннисте мыкты ойногон. Лотфи Заденин жакшы көргөн тамагы палоо (күрүч) жана шишкебек болгон, ал эми анын Берклидеги сүйүктүү рестораны Алборз эле жана даанышман ал ресторанга дайым барып «бадымжан долмасы» бакалажан долмесин дайым буйрутма берээр эле.

Шилтемелер

• Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi
• Lütfi Zadənin “Dostluq” ordeni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
• Ааламга белгилүү азербайжан даанышманы Лютфи Заде дүйнөдөн кайтты
• Pelletier, Francis Jeffry (2000). «Review of Metamathematics of fuzzy logics» (PDF). The Bulletin of Symbolic Logic. 6 (3): 342—346. JSTOR 421060. doi:10.2307/421060
• Vladimir Dimitrov, Victor Korotkich. «Fuzzy Logic: A Framework for the New Millennium» // Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2013, ISBN 978-3-7908-2496-4. «This perspective emerges out of the ideas of the founder of fuzzy logic — Lotfi Zadeh, to develop soft tools for direct computing with human perceptions.»
• Lotfi Zadeh, inventor of ‘fuzzy logic,’ dies at 96 // Berkley News.
• Dash, Sujata, Tripathy, B.K., Rahman, Atta ur. «Handbook of Research on Modeling, Analysis, and Application of Nature-Inspired Metaheuristic Algorithms» // IGI Global, 2017, ISBN 152252858X, 9781522528586. P.302 «Fuzzy Sets Fuzzy set was first introduced in the year 1965 by Lotfi A. Zadeh and Dieter Klaua»
• Kumar S. Ray «Soft Computing and Its Applications, Volume One: A Unified Engineering Concept» // CRC Press, 2014, ISBN 192689538X, 9781926895383. P. 349 «As early as 1965, independent of Zadeh’s approach, the German mathematician Dieter Klaua presents two versions for a cumulative hierarchy of many-valued sets.»
• Lotfi Zadeh, Father of Mathematical ‘Fuzzy Logic,’ Dies at 96 // The New York Times.
• Herisçi H. Lütfi Zadə dünyaya nələr bəxş etdi… (азерб.) // Musavat. — 2017. — 15 avqust.
• Şahbazova Ş. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim (азерб.) // Azərbaycan. — 2011. — 4 fevral. — S. 6.
• Social Security Death Records: Rahim A. Zadeh (20 августа 1895 — 9 августа 1980, Калифорния). Девичья фамилия матери — Бабаян.
• A Phenomenon in Modern Science or Who Are You Lotfi Zadeh?: Lotfi Zadeh with his parents, mother Feyga, father Rahim, 1970 (фото).
• Biography & Genealogy Master Index (BGMI): Бул макалада Лотфи Заденин апасынын кыз кезиндеги аты берилген (Fanny Alesker Korenman Zadeh).
• Fanny Zadeh, Aug 21, 1897 — Jan 1, 1974, New York City
• Fanny Zadeh (1897—1974)
• Jalilov O. Azerbaijani Genius, “Father Of Fuzzy Logic” Dies In U.S. (англ.) // Caspian News. — 2017. — 7 September.
• Анар Унугви «Жанет Селимова» (маалымат — тарых). Текшерилди: 8-июнь 2014-жыл. 14-июль 2014-жылы архивге өткөн.
• World of Computer Science
• Fay Zadeh. My life and travels with the father of fuzzy logic. TSI Press: Альбукерке, 1998-ж.
• Жанет Селимова «Бабалардын мекени» (маалымат— тарыхя). 8-июнь 2014-жылы текшерилген . Архивге 14-июль 2014-жылы өткөн.
• Меджидова Н. Лютфи Заде жөнөкөй гений // Tibb qəzeti. — 2016-жыл, 31-июль.
• Лютфи Заде: «Мне Бакулукмун жана Азербайжанды жакшы көрөм, урматтайм» // 1news.az. — 2011-жыл, 11- январь.
• Лотфи Заде жана Россия
• Fay Zadeh. My Life and Travels with the Father of Fuzzy Logic, 1998
• Fanny Alesker-Zadeh: Medical license #073548 registered in the state of New York
• Лотфи Заде Азербайджанадын президентине кат жөнөттү
• Үй бүлө досу: Лотфи Заденин сөөгү Бакуга жөнөтүлдү
• Лотфи Заденин сөөгү Бакуга жетти
• Ильхам Алиев жана Рамиз Мехтиев Лотфи Заде менен коштошушту
• Лотфи Заденин сөөгү уйлуу урматтуулардын Аллея күмбөзүндө жерге берилди.

Interview with Professor Lotfi A. Zadeh (англ.) // IEEE Computational Intelligence Magazine. — 2011. — November (vol. 6, no. 4). — P. 13—17. — ISSN 1556-603X. — DOI:10.1109/MCI.2011.942578.

• Zadeh, Lotfi A. Publication range: 1949 - 1956 // Scopus.
• Zadeh, Lotfi A. Publication range: 1957 - Present // Scopus.
• ABŞ-da Lütfi Zadəyə Azərbaycan medalı təqdim olundu
• «Жаңы орус сөзүндөгү» некролог (Нью-Йорк)
• Lotfi Zadeh's Obituary (New York Times)
• A Phenomenon in Modern Science or Who Are You Lotfi Zadeh?:
• Лотфи Заденин жубайы Фаина, ата энеси Рахим жана Фейга Заде менен түшкөн сүрөттөрү.
• Siobhan Roberts «Remembering Lotfi Zadeh, the Inventor of Fuzzy Logic» (The New Yorker, September 19, 2017)
• Norm Zada. Winning Poker Systems, 1974, Норман Заде на Amazon.com
• Жанет Селимова «Бабалардын мекени» (Лезги културадин журнал «Алам», январь 2014-жыл).
• Убакыт согушу
• Джаннет Селимова Лотфи Заде менен (сүрөт)
• Lotfi Zadeh «My life and work — a retrospective view»
• Lütfi Zadənin oğlu: "Atam özünün yandırılmasını vəsiyyət etdi, amma…

Булактар

• Lotfi Zadeh: From computing with numbers to computing with words — from manipulation of measurements to manipulation of perceptions in International Journal of Applied Math and Computer Science, pp. 307–324, vol. 12, no. 3, 2002.
• Fay L. Zadeh. My life and travels with the father of fuzzy logic. TSI Press: Альбукерке, 1998. — 310 p. (на русском языке: Жизнь и путешествия с отцом нечёткой логики от Фей Заде. Баку: Чашыоглы, 2001)

Шилтемелер

• Лютфи Заде улуу жана жөнөкөй азербайжандык
• Н. Н. Моисеевдин Лотфи Заденин үй бүлөсү жөнүндө эскерүүсү
• Academic profile — Berkeley, University of California (англ.)
• IEEE: Zadeh (англ.)
• Лотфи Заде жөнүндө барак
• Lotfi Zadeh, Father of Mathematical ‘Fuzzy Logic,’ Dies at 96
• 6-сентябрда – ааламга таанымал азербюайжан окумуштуусу Лотфи Задени эскерүү күнү.