«Самоа» барагынын кодун көрүү

{{Мамлекет
 |Негизделген                = 
 |Макамы                     = 
 |Кыргызча аталышы           = Көз карандысыз Самоа мамлекети
 |Расмий аталышы             = {{lang-sm|Malo Saʻoloto Tutoʻatasi o Sāmoa}}<br>{{lang-en|Independent State of Samoa}}
 |Мамлекеттик дини           = [[Динден тышкары мамлекет]]
 |Герб                       = Coat_of_arms_of_Samoa.svg
 |Желек                      = Flag_of_Samoa.svg
 |Гимн аталышы               = {{lang|sm|O Le Fu'a o Le Sa'olotoga o Samoa»}} —<br><small>«Эркиндиктин желеги</small>
 |Аудио                      = Samoa National Anthem.ogg
 |Урааны                     = Fa'avae i le Atua Samoa (Кудай жараткан Самоа)
 |Башкаруу формасы           = [[Конституциялык монархия]]
 |Картада                    = Samoa_on_the_globe_(Polynesia_centered).svg
| lat_dir                    = 
| lat_deg                    = 
| lat_min                    = 
| lat_sec                    = 
| lon_dir                    = 
| lon_deg                    = 
| lon_min                    = 
| lon_sec                    = 
| region                     = 
| CoordScale                 = 
 |Тили                       = [[самоа тили]], [[англис тили]]
 |Эгемендүүлүк күнү          = [[1-январь]] [[1962-жыл]]
 |Эгемендүүлүгүн алды        = [[Жаңы Зеландия|Жаңы Зеландиядан]]
 |Борбор шаары               = [[Апиа]]
 |Ири шаарлар                = [[Апиа]]
 |Башчыларынын милдеттери    = О ле Ао О ле Мало<br>[[Премьер-министр]]
 |Башчылары                  = Туималеалиифано Ваалетоа Суалауви<br>Фиаме Наоми Матаафа
 |Аянты                      = 2832
 |Суу пайызы                 = 0,3
 |Аянты боюнча орду          = 166-орун
 |Калкы                      = 205,557
 |Калкы боюнча орду          = 191-орун
 |Калкты каттоо жылы         = 2021
 |Калктын жыштыгы            = 70
 |ИДӨ (САМ)                  = 1,188 млрд
| ИДӨнү эсептөө жылы (ППС)   = 2018
| ИДӨ (САМ) боюнча           = 184-орун
| ИДӨнүн ар бир жанга        = 5,962
| ИДӨнүн ар бир жанга боюнча = 132-орун
| ИДӨ (номинал)              = 881 млн
| ИДӨ (номинал) эсептөө жылы = 2018
| ИДӨ (номинал) боюнча       = 176-орун
| ИДӨ (номинал) ар бир жанга = 4,420
|Акча бирдиги                = [[Самоа таласы]] (WST)
| АДӨИ                       = 0.702 {{Төмөндөө}}
| АДӨИ деңгээли              = <span style="color:#00сс33;">'''жогору'''</span>
| АДӨИ боюнча орду           = 116-орун
 |ЭОК                        = SAM
 |Этнохороним                = самоалык, самоалыктар
 |Домени                     = [[.ws]]
 |Телефон коду               = 685
 |Убакыт аралыгы             = [[UTC+13:00|+13:00]]
 |Штрих коду                 = 
}}
'''Самоа''' ({{lang-sm|Sāmoa}}, {{lang-en|Samoa}}), расмий аталышы — '''Көз карандысыз Самоа мамлекети''' ({{lang-sm|Malo Sa’oloto Tuto’atasi o Samoa}}, {{lang-en|Independent State of Samoa}}) жана кээ бир булактарда '''Батыш Самоа''' — [[Тынч океан|Тынч океанынын]] түштүгүндөгү Самоа аралдарынын батыш бөлүгүн ээлеген мамлекет.

Мамлекет [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмуна]] [[1976-жыл|1976-жылдын]] [[15-декабрь|15-декабрында]] кабыл алынган<ref>[https://www.un.org/ru/about-us/member-states#goto%D0%A1 БУУ мүчө мамлекеттер. Самоа.]</ref>, 1970-жылдан тартып Улуттар Шериктештигинин мүчөсү.

Өлкөнүн борбору болгон [[Апиа]] шаары — Самоа мамлекетинин эң ири эки аралынын бири болгон Уполу аралында жайгашкан.

== Этимология ==
Өлкөнүн аталышынын келип чыгышы жөнүндө так маалыматтар жок. Атылышынын келип чыгышына байланыштуу бир нече уламыштар жана версиялар бар.

Версиялардын бирине ылайык, «Самоа» деген сөз, самоа тилинен «Моа үчүн ыйык» дегене маанини берген ''Sa-ia-Moa'' сөзүнүн кыскартылган түрү<ref name=":0">[https://web.archive.org/web/20080413055007/http://www.janesoceania.com/samoa_origin/ Самоа атылышынын келип чыгышы.]</ref>.

Бул версия менен байланышкан уламыштардын бири, аалам кудайы Тагалоанын Моа аттуу уулу жана Лу аттуу кызы болгон. Лу атту кызы турмушка чыккандан кийин уул төрөп, анын атын дагы Лу деп койгон. Бир түнү, Тагалоа уктап жаткан кезинде, небереси Лу «''Moa-Lu, Moa-Lu''» деп ырдап жатканын уккан. Кандайдыр бир убакыт өткөндөн кийин Лу сөздөрдөн тартибин өзгөртүп, «''Lu-Moa, Lu-Moa''» деп ырдай баштаган. Башкача айтканда, Моа агасынын ысымынын алдына өз атын койгон. Өз атын улуу агысынын атынан биринчи коюуу моюн сунбоо жана урматсыздык болуп саналган. Тагалоа мындай ырды укканда абдан ачууланып, небересин өтө текебер деп эсептеп Луну аркасын тырмап коюууну суранган. Тагалоанун жонун тырмап баштаганда, Луну кармап алып каттуу сабай баштаган. Ур-токмоктон коркуп калган Лу жашоо үчүн жерге качып жөнөгөн. Тагалоа ошондой небересине агасы Моаны урматтоону эскерткен. Лу жерге келип, Тагалоанын эскертүүсүн эстеп, жаңы үйүн «''Sa-ia-Moa''» деп атоону чечкен. Бул аталыш кийин «''Samoa»'' атылышына айланган<ref name=":0" />.

Самоа атылышынын келип чыгышынын башка версиясы жергиликтүү тургундар арасында эң популярдуу. Самоалыктар «Moa» сөзү «борбор» же «тоок» деген маанилерди билдирерин белгилешет жана мамлекеттин атылышы самоа тилинен «ааламдын ыйык борбору»<ref name=":8">[https://web.archive.org/web/20080305203807/http://www.thecommonwealth.org/YearbookInternal/139145/geography/ The Commonwealth of Nations. Geography of Samoa.]</ref> же «моанын жери» (моа — тоок сымал жергиликтүү канаттуунун аталышы) деп которулат деп айтып келишет<ref>[http://www.statoids.com/uws.html Districts of Samoa.]</ref>.

«Moa» — падышалык Туимануа даражасынын ээлери алып жүргөн фамилия катары да колдонулат<ref name=":0" />.

== Тарыхы ==

=== Байыркы тарыхы ===
[[Файл:Lapita_culture-ru.svg|left|thumb|Лапита маданиятынын жайылуу аймагы.]]
[[Файл:3 Samoan girls making ava 1909.jpg|thumb|right|220px|1911-жылдагы Самоанын Ава аземине даярданууну чагылдырган студиялык сүрөт]]
[[Файл:Urville-Apia-public.jpg|thumb|right|220px|Самоа үйүнүн ички бөлүгү. Апия, Урвилл. 1842-жыл]]
[[Файл:Robert Louis Stevenson birthday fete, Samoa 1896.jpg|thumb|left|220px|Роберт Луис Стивенсондун туулган күнүнө арналган майрам. Вайлима, 1894-жыл]]
Биринчи тургундар Самоа аралдарына, Фижи жана Тонга аралдары сыяктуу эле, кээ бир окумуштуулардын айтымында V кылымда<ref>[https://web.archive.org/web/20080422081435/http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-BesPoly-t1-body-d1-d5.html Polynesian Voyagers. The Maori as a Deep-sea Navigator, Explorer, and Colonizer. The Occupation of Polynesia.]</ref> Батыш Меланезияда жайгашкан Бисмарк аралдарынан лапита маданиятынын миграциясында келип отурукташкан<ref>John Edward Terrell, The Field Museum, Chicago. [https://web.archive.org/web/20110928034036/http://fm1.fieldmuseum.org/aa/Files/terrell/colonization.pdf Colonization of the pacific islands.]</ref>. 

Башка маалыматтар боюнча, биринчи адамдардын отурукташуусу б.з.ч. II жана I миң жылдыктарында болгон.  

Самоа аралдары Полинезия маданиятын калыптандыруу борборлорунун бири болгон. Борбордук жана Чыгыш Тынч океанынын аралдарын жана атоллдордорун өздөштүрүүнү Самоа тургундары баштаган. 

XVII кылымдын орто ченинде Самоа порттору полинезиянын аймагында да, европалыктар менен да соода жүргүзүп турган. 

=== Аралдарга европалыктардын келиши ===
[[Файл:Samoan young woman 1902.jpg|thumb|325x325px|Самоа кызы. 1902-жыл.]]
[[Файл:Samoan manaia 1896.jpg|thumb|313x313px|Самоа жоокери. 1986-жыл.]]
Аралдардын европалыктар тарабынан ачылышы [[1722-жылы]] Самоага биринчиде болуп келген голландиялык саякатчы Якоб Роггевен тарабынан болгон. [[1768-жылы]], аралдарга француз деңизде саякатчысы Луи Антуан де Бугенвиль келип, аралдарды Деңизде саякатчылар аралдары деп атаган. [[1830-жыл|1830-жылдарга]] чейин, англиялык диний миссионерлер жана соодагерлер аралдарга келе баштаган. [[1830-жылы]] августта Самоада өзүнүн диний миссионерлик ишин Лондон миссионердик коомунун мүчөсү Жон Уильямс баштаган<ref>Watson, R.M. [https://web.archive.org/web/20110503192826/http://www.samoa.co.uk/books/history-of-samoa/history-of-samoa-3.html History of Samoa: THE ADVENT OF THE MISSIONARY. (1830.1839)]</ref>. Самоалыктар жапайы жана согушчан эл катары кабыл алынган. Жергиликтүү тургундар, аралдарды XIX кылымдын аягына чейин кемелерин көмүр менен толтуруу максатында колдонгон француздар, британдыктар, немистер жана америкалыктар менен куралдуу кагылышып турушкан. Бул убакта Самоанын алгачкы коомдук түзүлүшүнүн бузулуушу жана класстык коомдун калыптануу процесси жүрүп жаткан. Аралдыктар дворяндарга жана катардагы жамааттарга бөлүнүшкөн.

=== XIX кылым ===
[[Файл:Escorting Tanumafili I.jpg|thumb|left|220px|Германия, АКШ жана Британиянын биргелешкен комиссиясы [[1899-жылдын]] июнь айында Самоа падышалыгын жойгон.]]
XIX кылымдын орто ченинде [[Германия]], [[Британ империясы|Британия]] жана [[Америка Кошмо Штаттары|АКШнын]] ортосундагы аралдарды көзөмөлдөө үчүн атаандаштык күчөгөн. Бул аралдардын аймагына согуш кемелерин жиберишкен, самоанын бири-бири менен кагылышып жаткан урууларын колдошкон, аларды курал-жарак менен камсыз кылышкан, машыгууларды уюштурушкан жана жада калса өз ара кагылышууларга түздөн-түз катышышкан<ref>Encyclopedia of the Nations. [https://web.archive.org/web/20190306174913/https://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Samoa-HISTORY.html Samoa - History.]</ref>.

XIX кылымдын ортосунан баштап, бул үч мамлекет Самоадагы таасирин күчөтө башташкан. [[1847-жылы]] Британия Апиада консулдугун ачкан, ал эми АКШ [[1853-жылы]], Германия [[1861-жылы]] Британиядай эле консулдуктарын ачышкан<ref>Beautiful Samoa. [https://www.samoa.travel/discover/our-history/ Our History].</ref>.

[[1881-жылы]] атаандаштар самоанын падышасы деп Малиетоа Лаупепаны таанууга макул болушкан. Бирок [[1885-жылы]] Лаупепа падышасы негизги атаандашы Тамасесеге немистер колдоо көрсөтө баштаган байкап, немистерге ачык эле каршы чыккан. Германиянын Самоадагы үстөмдүгүнөн жана англиялыктар менен америкалыктардын биримдигинин жоктугунан пайдаланып, немистер [[1887-жылы]] Лаупепаны кулатып, сүргүнгө айдашкан жана Тамасесени падыша деп жарыялашкан.

Премьер-министр болуп дайындалган немис капитаны Брандейс бардык самоалыктарга чоң салык салган жана Германиянын аскер-деңиз флотуна таянып, кандуу репрессиялар менен аралдардагы абалын бекемдөөгө аракет кылган. Бул аракеттер жергиликтүү калктын нааразычылыгын жаратты. Немистерге каршы чыккандардын башында чоң популярдуулукка ээ болгон Матаафа уруу башчысы турган. Матаафанын жоокерлери Тамасесенин аскерлерин жеңгенден кийин, Германиянын бийлиги Брандейсти артка чакыртып алууга аргасыз болушкан. Бул ийгиликсиз саясаттын негизинде жеңилип калган Германиянын консулу Матаафанын тарапкерлери жашаган айылдарга деңизден чабуул жасоого буйрук берген.

Немистердин агрессивдүү аракеттерине тынчсызданган Британиянын жана АКШ өкмөттөрү аралдарга өз кызыкчылыктарын коргоо үчүн аскер күчтөрүн жиберишкен. Бул чечим сегиз жыл бою созулган жарандык согушка алып келген. Үч өлкө тең Апиага аскер-деңиз флотун жөнөтүшкөн жана бул кырдаал ири масштабдуу согушсуз чечилбейт деген божомолдор да болгон. Бирок [[1889-жылы]] 16-мартта катуу бороон болуп Германиянын, Британиянын жана АКШнын аскер-деңиз флотторун катуу кыйроого дуушар кылган. Катуу бороон чыр-чатактын аякташына алып келген<ref>Stevenson, Robert Louis. A Footnote to History: Eight Years of Trouble in Samoa — BiblioBazaar. — <nowiki>ISBN 1-4264-0754-8</nowiki>.</ref>. Берлин келишимине кол коюлгандан кийин аралдарга үч державанын протектораты орнотулган.

[[1899-жылдын]] аягында Самоа аралдары экиге бөлүнгөн (бөлүү сызыгы 171° б.у. боюнча өткөн): 

* Чыгышы — «[[Америка Самоасы]]» деп аталып, толугу менен АКШнын аймагына айланган<ref>[https://www.globalsecurity.org/military/ops/samoa-1899.htm Annexation of Samoa.]</ref>.
* Батышы — «Германия Самоасы» деген аталышты алган. Британия Фижи жана башка Меланезиядагы аймактарын кайтарып алуу үчүн Германияга койгон дооматтарынан баш тарткан<ref>Josiah Crosby. [[iarchive:sim_international-affairs_1948-01_24_1/page/88/mode/2up|The Future of Western Samoa.]]</ref>.

Самоанын биринчи немис губернатору болуп Вильгельм Зольф дайындалган, ал кийинчерээк Германия империясынын колонияларынын катчысы кызмат ордун алган. Германиянын бийлиги астындагы жылдарда өлкөдө колониялык режимге каршы көтөрулөштөр дайыма болуп турган. Германиянын аскерлери күч колдонуу менен баскан эң ири көтөрүлүш [[1908-жылы]] болгон. Бул көтөрүлүштө аскерлердик күч колдонуу, өз ишин 1960-жылдарга чейин уланткан Мау кыймылынын пайда болушуна негиз болгон.

=== XX кылым ===
[[Файл:Lauaki Namulau'ulu Mamoe (standing 3rd from left with orator's staff) and other chiefs aboard German warship taking them to exile in Saipan, 2909.jpg|thumb|left|220px|Сүргүнгө айдалган Самоанын калкы]]
[[Файл:Funeral of Tamesese.jpg|thumb|left|220px|[[1929-жылы]] Мау кыймылынын лидери Тупуа Тамасезе Леалофи ІІІ өлтүрүлгөндөн кийинки аза күтүү]]
[[Файл:Samoan Paramount chief Mataafa Iosefa, 1896.jpg|thumb|220px|Матаафа Иосефо (1832—1912). Самоанын уруу башчысы]]
[[Файл:Malietoa Tanu 1911 (Samoa).jpg|thumb|right|220px|Малиетоа Танумафили I (1879—1939)]]
[[1914-жылы]] 29-августа Германиянын радиостанциясын басып алуу максатында Жаңы Зеландиянын 1374 жоокерден турган аскер отряды Уполуга келген. Немистер каршылык кылган эмес жана жаңы зеландиялыктар аралдарды тез басып алышкан<ref>[https://web.archive.org/web/20161114222018/http://www.nzhistory.net.nz/war/new-zealand-goes-to-war-first-world-war New Zealand goes to war: The Capture of German Samoa.]</ref>.

Биринчи дүйнөлүк согуш аяктагандан баштап 1962-жылга чейин Улуттар Лигасынын, кийинчерээк БУУнун мандаты астында Жаңы Зеландиянын башкаруусунда болгон<ref>[https://web.archive.org/web/20070825102909/http://www.jamesrmaclean.com/archives/archive_vocational_imperialism.html Imperialism as a Vocation: Class C Mandates.]</ref>.

Жаңы Зеландия бийлиги карантинди камсыз кыла албагандыгынын натыйжасында, Самоа калкынын болжол менен бештен бир бөлүгү 1918-1919-жылдардагы сасык тумоо эпидемиясынан улам каза болушкан<ref>[https://web.archive.org/web/20070927010718/http://www.nzhistory.net.nz/culture/influenza-pandemic The 1918 flu pandemic.]</ref>.

1920-жылдардын башында Батыш Самоалыктар «Мау» («Пикир») патриоттук уюмун негиздешкен. бул уюм Жаңы Зеландиянын администрациясынын Самоа элине жасаган жаман мамилесине зомбулуксуз каршылык көрсөтү максатын көздөгөн жана ураанын «Самоа самоалыктар үчүн» деп тандашкан.

«Мау» кыймылын башында самоалык, жарымы швед болгон Олаф Фредерик Нельсон турган. Нааразычылык акциялары катарына салык төлөбөө, плантациялардагы иштерди токтотуу, колониялык сотко баш ийбөө, өз алдынча башкаруу органдарын түзүү кирген<ref>[https://teara.govt.nz/en/biographies Nelson, Olaf Frederick 1883 - 1944.]</ref>.

Нельсон 1920-жылдардан 1930-жылдардын башына чейинки мөөнөтткө өлкөдөн чыгарылган, бирок уюмд[[у каржылы]]к жана саясий жактан колдоону уланта берген.

[[1929-жылы]] 28-декабрда жаңы шайланган «Мау» кыймылын лидери Тупуа Тамасесе Леалофи Апиа шаарында тынч демонстрация уюштурган<ref>[https://web.archive.org/web/20071127054637/http://www.globaled.org.nz/comm/documents/GlobalBits_Parihaka_000.pdf# The Mau Movement.]</ref>. Жаңы Зеландиянын полициясынын демонстрациянын лидерлеринин бирин камакка алууга аракети кагылышууга алып келген. Полиция «Льюис» пулеметунан элге ок чыгарган<ref>Field, Michael. Black Saturday: New Zealand's tragic blunders in Samoa. — Auckland, N.Z.: Reed Publishing (NZ), 2006. — <nowiki>ISBN 0790011034</nowiki>.</ref>. Демонстранттар арасында тынчтыкты жана тартипти орнотууга аракет кылган «Мау» кыймылын лидери Тупуа Тамасесе Леалофи Жаңы Зеландиянын полициясы тарабынан өлтүрүлгө. Ошол эле күнү дагы 10 адам каза болуп, 50 ашык адам полициянын огунан жаракат жана ден соолугуна ар түрдү кесепеттерди алышкан<ref>[[History and migration: Who are the Samoans?]]</ref>. Бул күн Самоанын тарыхына «Кара ишемби» деген аталыш менен кирген. Тынымсыз репрессияга карабастан, зордук-зомбулуксуз эркиндике жетүүнү максаттаган «Мау» кыймылынын активдүүлүгү өскөн.

Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Батыш Самоа мандаттык аймактан Жаңы Зеландиянын калкаланган аймагына айланган. Бул окуядан кийин саясий реформалар болуп аймак чектелген өзүн-өзү башкарууга жетишкен. [[1961-жылы]] референдум болуп, анда Батыш Самоалыктар көз карандысыздыкты жакташкан. Жаңы Зеландия менен Батыш Самоаны коргоону, ошондой эле анын чет мамлекеттер менен болгон мамилелеринде өкүлчүлүгүн өзүнө алуу милдеттемелери боюнча келишимге кол коюлуп, Батыш Самоа [[1962-жылы]] 1-январда эгемендүүлүккө ээ болгон биринчи Тынч океан арал мамлекети болуп калган<ref>[https://web.archive.org/web/20100722230400/http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/1842.htm Background Note: Samoa.]</ref>.

[[1997-жылы]] июлда өлкөнүн конституциясына өзгөртүүлөр киргизилип, өлкөнүн аталышынан «батыш» деген сөз алынып салынып<ref>[https://www.samoagovt.ws/wp-content/uploads/2014/07/Constitution-of-the-Independent-State-of-Samoa-1960.pdf CONSTITUTION OF THE INDEPENDENT STATE OF SAMOA.]</ref>, мамлекеттин жаңы '''«Көз карандысыз Самоа мамлекети'''» аталышы бекитилип, ушул аталыш менен [[1976-жылы]] БУУга мүчө болуп кирген<ref>[https://web.archive.org/web/20110310113517/http://www.paclii.org/ws/legis/num_act/caa21997295/ Constitution Amendment Act (No 2) 1997]</ref>. Америка Самоасынын администрациясы Батыш Самоанын аталышын өзгөртүүгө каршы чыгып, Америка Самоасынын улуттук өзгөчөлүгүнө шек келтирет деп жарялаган. Америка Самоасы бүгүнкү күнгө чейин Самоага жана анын тургундарына карата «Батыш Самоа», «батыш самоалыктар» деген терминдерди колдонуп келет.

Эки Самоанын тургундары бир улутка таандык болгонуна жана бир тилде сүйлөгөнүнө карабастан ортосунда маданий айырмачылыктар арбын. Чыгыш Самоалыктар (Америка Самоасы) адатта, Гавайиге жана континенталдык АКШга көчүп кетишкендиктен же туугандары ушул аймактарда жашагандыктар «батыш балуулуктарын» сиңиришкен. Батыш Самоалыктардын карым-катнашы, адатта, Жаңы Зеландияга багытталган жана Жаңы Зеландиянын таасирин күнүмдүк турмушунан, маданиятынан байкаса болот.

=== XXI кылым ===
[[2011-жылы]] 17-декабрда Самоа Бүткүл Дүйнөлүк Соода Уюмуна мүчө болуп кирген<ref>[https://www.kp.ru/online/news/1043699/ Черногория и Самоа присоединились к ВТО.]</ref>. 

== География ==
[[Файл:Samoa_waterfall_scenery.jpg|thumb|Шаркыратма|373x373px]]
Өлкө Самоа архипелагынын батыш бөлүгүндө 171°20’, 172°50’ б. у. жана 14°10’, 13°20’ түш. к. ортосунда жайгашкан.

Жалпы кургактыктын аянты 2832 км², курамына эки ири аралды — Савайи (1708 км²),  Уполу (1118,7 км²)  жана 8 кичинекей (5,71 км²) аралдарды камтыйт, кичи аралдарынын ичинен Маноно жана Аполима гана аралдарында калк бар.

Самоанын ээлигинде — 30 000 км² өзгөчө жээк экономикалык аймагы жана 23 100 га рифтер жана [[Лагуна|лагуналар]] (тереңдиги 5 метрден ашпайт)<ref>[https://web.archive.org/web/20051025232359/http://unccd.int/cop/reports/asia/national/2002/samoa-eng.pdf Самоанын чөлгө айланууга каршы конвенциясын ишке ашыруу боюнча биринчи улуттук отчету.]</ref>.

Өлкө түндүгүнөн [[Токелау|Токелаунун]] суулары менен, чыгышынан [[Америка Самоасы]] менен, түштүгүнөн [[Тонга]] менен, түштүк-батышынан [[Уоллис жана Футуна|Уоллис жана Футуна аралдары]] менен, түштүк-батышынан [[Тувалу]] менен чектешет.
{| class="wikitable"
|+
!Аралдар
!Аянты (км²)
!Калкы, адам (2006)
|-
|Савайи
|1708
|43 103
|-
|Уполу
|1118,7
|136 674
|-
|Нуусафее
|0,02
|—
|-
| colspan="3" |'''Аполима кысыгынын аралдары'''
|-
|Маноно
|3
|889
|-
|Аполима
|1
|75
|-
|Нуулопа
|0,01
|—
|-
| colspan="3" |'''Алеипата аралдары'''
|-
|Нуутеле
|1,08
|—
|-
|Нуулуа
|0,25
|—
|-
|Намуа
|0,20
|—
|-
|Фануатапу
|0,15
|—
|-
|Жалпы
|2832,41
|180 741
|}
=== Рельеф ===
[[Файл:Volcano_eruption_Mt_Matavanu_-_Savai'i_-_1905_-_photo_by_Thomas_Andrew.jpg|thumb|Савайи аралындагы Матавану жанар тоосунун атылышы. 1905-жыл.|280x280px]]
Самоанын аймагын түзгөн аралдардын рельефи негизинен тоолуу келет, анткени аралдар жанар тоолордун атылышынын пайда болгон суу астындагы кырка тоонун уландысы болуп саналат.

Эң бийик чекиттери Силисили (1857 метр) жана Фито (1115 метр) чокулары. Эки ири аралдарынын чокулары кең өрөөндөр жайгашкан терең капчыгайлар менен бөлүнгөн. Деңизг жээги тик жана жарлуу келет. Жээк тилкеси кууш, лагуналар жана коралл рифтери менен курчалган. Самоа айылдары тоолуу массивдер менен деңиз жээгинин ортосундагы жапыз аймактарда жайгашышкан.

=== Климат ===
[[Файл:Fale_on_Manono_Island.jpg|thumb|Маноно арылындагы айыл.|280x280px]]
Самоанын климаты нымдуу тропикалык. Жылдык орточо температура — 26,5 °C, жылдык температура амплитудасы 2 °C ашпайт.

Жаан-чачындын саны боюнча жыл эки мезгилге бөлүнөт: нымдуу (ноябрь-апрель) жана кургакчыл (май-октябрь)<ref>[https://web.archive.org/web/20061007173340/http://www.govt.ws/gi_details.cfm?gi_id=013 Geo-physical Features.]</ref>. Түздүкт[[өрдө жылы]]на 2000-3000 мм чейин жаан жаайт, бийик аймактарында жаан 5000-7000 мм чейин жетет<ref>Encyclopædia Britannica. [https://www.britannica.com/place/Samoa-island-nation-Pacific-Ocean#ref54099 Samoa: Climate.]</ref>.

Орточо салыштырмалуу нымдуулук 80% га барабар. Күн ачык убакыттын - орточо жылдык сааты 2500 барабар. Шамалдын орточо ылдамдыгы болжол менен 20 км/саат, кээ бир учурларда 48 км/саатка чейин жетиши мүмкүн.

Самоа мезгил-мезгили менен тропикалык циклондордун соккуусуна дуушар болот. 1990 жана 1991-жылдары аралдарды Уфа жана Вал циклондору болуп, шамалдын ылдамдыгы саатына 180 км чейин жеткен<ref name=":1">[https://web.archive.org/web/20051025232359/http://unccd.int/cop/reports/asia/national/2002/samoa-eng.pdf Самоанын чөлгө айланууга каршы конвенциясын ишке ашыруу боюнча биринчи улуттук отчету.]</ref>. Өлкөгө эң көп кыйратууларды [[1966-жылы]]нын январында Батыш Самоадо катталган «кылымдын бороону» алып келген. Шамалдын ылдамдыгы саатына 200 км чейин жеткен<ref name=":1" />.

=== Геология ===
Апиа шаарындагы обсерваториянын сейсмографтары көп сандагы жер титирөөлөрдү каттап турушат, бирок бул жер титирөөлөр азырынча кыйроолорго алып келген жок. Бардык аралдар жанар тоолордун атылышынын негизинде пайда болгонуна карабастан, жанар тоолук активдүү эмес. Акыркы жанар тоонун ири атылуусу Савайи аралында [[1700-жыл|[[1700-жылы]]]], [[1904]]-[[1906]]-жылдары болгон.

Савайи аралынын лавалар каптаган бөлүгүндө дээрлик өсүмдүктөр жокко эсе. Бирок, башка аймактарда, байыркы жанар тоо тектери суу же шамал аркылуу тарагандыгына байланыштуу топурактары түшүмдүү келет. Айрыкча Уполу аралында түшүмдүү жерлердин аянты көп.

Өлкөнүн аймагында пайдалуу кен байлыктар табылган эмес.

=== Гидрология (суу ресурстары) ===
[[Файл:Child leaning down to take a drink of water at the Mata o le Alelo fresh water pool, Matavai village, Savai'i, Samoa 2009.JPG|thumb|right|280px|Савайи аралындагы Матаваи айылы]]
[[Файл:Samoan water slide upolu.jpg|thumb|right|280px|Уполу аралындагы шаркыратма]]
[[Файл:To Sua Ocean Trench - Lotofaga village - Samoa.jpg|thumb|right|280px|То-Суа көлү]]
Самоа бардык тарабынан Тынч океанынын суулары менен чулганат. Уполу жана Савайи аралдарын кичинекей Маноно жана Аполима аралдары жайгашкан Аполима кысыгы бөлүп турат.

Өлкөнүн калкынын 3/4 бөлүгүнөн ашыгы борборлоштурулган суу камсыздоо системасына кошулган эмес. Инфраструктуранын начардыгынан жана суу түтүктөрүнүн жана суу сактагычтардын сапаттынын начарлыгана байланыштуу көп көлөмдөгү суу жөн гана жерге сиңип кетет.

Самоанын жанар тоолордун атылышынан келип чыгышы, Уполунун батыш бөлүгүнөн жана Саваянын көп бөлүгүнөн башка бардык аймактарында тайыз дарыялардын жана анча бийик эмес шаркыратмалардын көп болуушуна таасирин тийгизген. Бул аймактарда жергиликтүү калк үчүн салттуу таза суу булактары жер астындагы жана жамгыр суулары болуп саналат. Савайи аралында дарыялар океан жээгине жакын жайгашкандыгына карабастан, суулары тиричилик максатта колдонулат. Кургакчыл мезгилдерде суу объектилери көбүнчө кургап калат. Көптөгөн аймактарда берилген суунун көлөмү ичүү жана гигиена муктаждыктарын канааттандыруу үчүн жетишсиз.

=== Топурак ===
Аралдардын тоолуу аймактарындагы топурактар жанар тоо күлүнөн пайда болот. Курамы негизинен оливин базальтына бай жана курамында калий менен фосфор аз. Бирок тез-тез жааган жаан-чачын жана жагымдуу температура шарттары топурактын түшүмдүүлүгүн жогорулатат.

Самоада бийиктиктердин жана тегиз жерлердин топурактарынын ортосунда айырмачылыктар бар. Тоолуу аймактарда топурак катмарынын калыңдыгын жогору, бирок жалпысынан бул аймактарынын топурактары айыл чарбачылыгы үчүн колдонулбайт<ref name=":1" />.

=== Флора жана фауна ===
[[Файл:View from the top, Falealupo Rainforest canopy walkway, Savaii, Samoa 2009.JPG|thumb|Фалеалупо токою.|280x280px]]
Самоа флорасынын ар түрдүүлүгү арбын, өсүмдүктөрдүн 775ке жакын түрү бар, алардын 30% аралдардагы эндемиктер<ref name=":2">Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. [https://www.worldwildlife.org/ecoregions/oc0112 Samoan tropical moist forests.] </ref>.

Аралдардын бетинин үчтөн эки бөлүгүн нымдуу тропикалык токойлор ээлейт, бур жерлерде өтө катуу жыгачтуу баалуу дарактар кездешет. Дарак папоротниктеринин көптүгү мүнөздүү. Ири жалбырактуу мирт жана орхидеялар да көп кездешет. Токойлор негизинен тоо боорлорунда жайгашкан, ал эми аралдардын жээктеринде айдоо аянттары басымдуулук кылат. Эң бийик тоолорунун чокуларын бадалдуу токойлор ээлейт. Самоа өсүмдүктөрүнүн 150гө жакын түрү медициналык максатта колдонулат<ref name=":1" />.

Самоа фаунасы, Полинезиянын башка аралдары сыяктуу эле, салыштырмалуу аз түрдүү. Адамдар келип отурукташканга чейин бул жерде сүт эмүүчүлөрдөн жарганаттар, жээктеги сууларда дельфиндер жашаган. Байыркы полинезиялык деңизчилер бул аралдарга ит жана чочко, ал эми европалыктар бодо малдарды жана жылкыларды алып келишкен. Ошондой эле кемелер менен аралдарга келемиштер кирген.

Канаттуулардын ар түрдүүлүгүн байкаса болот. Жалпысынан аралдарда канаттуулардын 43 түрү туруктуу байырлашат, алардын 8 эндемиктер. Полинезиялыктар тоокторду, европалыктар башка үй канаттууларын алып келишкен<ref name=":2" />.

Сойлоп жүрүүчүлөрдүн ичинен кескелдириктерди (7 түр) жана жыландарды (1 түр) кездештирсе болот. Көптөгөн курт-кумурскалардын, айрыкча көпөлөктөрдү (21 түр) түрлөрүн кездештирүүгө болот<ref name=":2" />. 

Океан жээктеринде таш бакалар жана крабдар кездешет.

Океан суулары балыктарга, анын ичинде баалуу балыктардын турлоруна бай. Жээктен алыс аймактарында [[акула]], тунец, скумбрия, [[селебебалык]], тайыз жерлеринде [[Кефаль түспөлдүүлөр|кефаль]], деңиз жыландары кездешет. Коралл рифтерин көптөгөн [[Моллюск|моллюскалар]] байырлашат.

== Административдик-аймактык түзүлүшү ==
[[Файл:Samoa districts numbered2.png|right|thumb|320px|Самоанун округдары.]]
Самоа, аралдарга европалыктар келгенге чейин түзүлгөн 11 итумалого (округдарга) бөлүнөт. Ар бир округдун фаалупеге (салттуу саламдашуу) салттуу тартибине негизделген өзүнүн конституциялык түзүлүшү (фаавае) бар.

Райондун административдик борбору болгон айыл өз чечимдерин башка округдардын борборлору менен макулдашып, округдун иштерин жүргүзөт. Мисалы, Аана округунун борбору Леулумоега. Аананын башчысы ТуиАана титулуна ээ. Бул наамды ыйгарган Фалеива (Тогузоонун үйү) уруу башчылар кеңеши — Леулумоегада жайгашкан. Башка округдарда да ушундай эле саясий түзүлүштө. 

=== Округдары ===
{| class="wikitable"
!№
!Округ
!Административдик борбору
!Округдун аянты,
км²
!Округдун калкынын саны,
адам (2011)
!Калкынын жыштыгы,
адам/км²
|-
| colspan="6" |'''Уполу''' 
|-
|1
|Туамасага
|Афега
|479
|89 582
|187,02
|-
|2
|Аана
|Леулумоега
|193
|21 769
|112,79
|-
|3
|Аига-и-ле-Таи<ref>Маноно, Аполима жана Нуулопа аралдарын кошкондо.</ref>
|Мулифануа
|27
|5050
|187,04
|-
|4
|Атуа<ref>Нуусафее жана Алеипата аралдарын кошкондо.</ref>
|Луфилуфи
|413
|21 928
|53,09
|-
|5
|Ваа-о-Фоноти
|Самамеа
|38
|1543
|40,61
|-
| colspan="6" |'''Савайи'''
|-
|6
|Фаасалелеага
|Сафотулафаи
|266
|13 736
|51,64
|-
|7
|Гагаэмауга<ref>Округдун бир бөлүгү Уполудо жайгашкан (Саламуму-Уту жана Леауваа айылдарын кошкондо).</ref>
|Салеаула
|223
|7757
|34,78
|-
|8
|Гагаифомауга
|Аопа
|365
|5035
|13,79
|-
|9
|Ваисигано
|Асау
|178
|6759
|37,97
|-
|10
|Сатупаитеа
|Гаутаваи
|127
|5304
|41,76
|-
|11
|Палаули
|Ваилоа и Палаули
|523
|9357
|17,89
|-
|
|Всего
|
|2832
|187 820
|66,32
|}

== Саясий түзүлүшү ==

=== Мамлекеттик түзүлүшү ===
Эгемендүүлүк алгандан кийин [[1960-жыл|[[1960-жылы]]]] күчүнө кирген Конституциясы вестминстерлик парламенттик системасына негизделген башкаруунун монархиялык формасын орнотуп, жергиликтүү каада-салттар жана үрп-адаттар менен айкалышкан<ref>[https://web.archive.org/web/20070708171858/http://www.paclii.org/ws/legis/consol_act/cotisows1960535/# Самоанын Конституциясы.]</ref>.

=== Мыйзам чыгаруу бийлиги ===
[[Файл:Samoa - Apia Govt buildings.jpg|thumb|left|[[Апиа]] шаарында жайгашкан парламенттин имараты.|280x280px]]
Өлкөнүн мыйзам чыгаруу органы болуп бир палаталуу парламент — Улуттук мыйзам чыгаруу жыйыны (Fono Aoao Faitulafono) саналат<ref>Самоанын Конституциясы. 5-бөлүм, 42-берене.</ref>. Анын курамына 41 аймактык шайлоо округунан бирден өкүл, алты кошумча мүчө, ошондой эле теги Самоадан эмес жарандардын атайын шайлоо тизмесине киргизилген адамдар тарабынан шайлануучу 2 депутат кирет<ref>Самоанын Конституциясы. 5-бөлүм, 44-берене.</ref>. Жыйындын депутаттарын шайлоо укугуна Самоанын жарандары гана ээ<ref>Самоанын Конституциясы. 5-бөлүм, 45-берене.</ref>. Депутаттар жалпы шайлоо укугунун негизинде шайланат. Депутаттардын иштөө мөөнөтү — 5 жыл<ref>[https://web.archive.org/web/20080220145731/http://www.mfat.govt.nz/Countries/Pacific/Samoa.php Samoa: Key Facts: Political.]</ref>.

Шайлоодон кийинки биринчи отурумда парламент мүчөлөрү өз курамынан спикерди шайлашат<ref>Самоанын Конституциясы. 5-бөлүм, 49-берене.</ref>. Самоанын мамлекет башчысы парламенттин ишин каалаган убакта токтотуп, ошондой эле өлкөнүн премьер-министри менен кеңешкенден кийин аны таркатуу укугуна ээ<ref>Самоанын Конституциясы. 5-бөлүм, 63-берене.</ref>.

Самоа парламентине мыйзам долбоорлорун кабыл алуу аркылуу мыйзамдарды чыгаруу укугу берилген<ref>Самоанын Конституциясы. 5-бөлүм, 60-берене.</ref>. Мыйзам долбоору парламент тарабынан жактырылгандан кийин, ал премьер-министрдин сунушу боюнча мыйзам долбооруна кол коюуга же четке кагууга тийиш болгон мамлекет башчысына жөнөтүлөт<ref>Самоанын Конституциясы. 5-бөлүм, 59-берене.</ref>.

=== Аткаруу бийлиги ===
Самоа тилинде мамлекет башчысынын кызматы ''О ле Ао о ле Мало'' ({{lang-sm|O le Ao o le Malö}}) деп аталат жана «өкмөт башчысы»деп которсо болот: ''ао'' — башчылардын наамы, ''мало'' «өкмөт» деген маанини билдирет. 

1962-жылы Самоа эгемендүүлүккө ээ болгондо, эки Малиетоа Танумафили II жана Тупуа Тамасесе Меаоле жогорку башчыларына мамлекет башчысы кызматын өмүр бою ээлөө укугу берилген<ref>Hassall, Graham and Saunders, Cheryl. Asia-Pacific Constitutional Systems. — Cambridge University Press, 2002. — С. 41. — <nowiki>ISBN 0521591295</nowiki>.</ref>. Тупуа Тамасесе Меаоле 1963-жылы каза болгон. Малиетоа Танумафили II 2007-жылдын 11-майында 95 жашында каза болгон. Ошол учурда ал бүткүл дүйнөдөгү эң улгайган монарх болгон<ref>The Sydney Morning Herald. [https://www.smh.com.au/world/samoan-king-dies-at-the-age-of-94-20070513-gdq4mq.html Samoan king dies at the age of 94.]</ref>. Анын мураскери Туиатуа Тупуа Тамасесе Эфи (Малиетоа Танумафили II тун уулу), Конституциянын беренелерине ылайык, 2007-жылдын 17-июнунда парламент тарабынан мамлекет башчылыгына 5 жылдык мөөнөткө шайланган<ref>New Zealand Herald. [https://www.nzherald.co.nz/section/2/story.cfm?c_id=2&objectid=10446128 New head of state for Samoa.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130528000923/https://www.nzherald.co.nz/world/news/article.cfm?c_id=2 |date=2013-05-28 }}</ref>.

Конституция боюнча Мамлекет башчысы Мыйзам чыгаруу жыйыны тарабынан, жыйындын өз курамынан тандалган талапкер 5 жылга шайланат жана чексиз санда кайра шайлануу укугуна ээ<ref>Самоанын Конституциясы. 3-бөлүм, 18-берене.</ref><ref>Самоанын Конституциясы. 3-бөлүм, 19-берене.</ref>. Мамлекет башчысы негизинен өкүлчүлүк функцияларга гана ээ, бирок парламенттин чечимдерине вето коюу укугу берилген<ref>Kogan Page, World of information. Asia and Pacific Review 2003/04, 21st edition <small>(англ.)</small>. — Essex, England: Walden Publishing Ltd., 2003. — P. 41. — <nowiki>ISBN 0749440635</nowiki>.</ref>. Иш жүзүндө бул кызматка Малиетоа жана Тупуа үй бүлө мүчөлөрү гана талапкер болушат.

Министрлер кабинети өлкөнүн аткаруу бийлигинин жалпы жетекчилиги жана көзөмөлү менен алектенет, ошондой эле парламенттин алдында жамааттык жоопкерчиликке ээ. Министрлер кабинетин парламенттин сунушу боюнча мамлекет башчысы тарабынан дайындалган премьер-министр жетектейт. Ошондой эле мамлекет башчысы премьер-министрдин кеңеши боюнча мыйзам чыгаруу жыйынынын депутаттарынын ичинен өлкөнүн саны сегизден кем эмес жана он экиден ашпаган министрлерин дайындайт<ref>Самоанын Конституциясы. 4-бөлүм, 32-берене.</ref>.

=== Сот бийлиги ===
Самоа сот системасы апелляциялык соттон, жогорку соттон, магистраттык соттордон, айылдык фонодон ({{lang-en|Village Fono}}) жана жер сотунан ({{lang-en|Land and Titles Court}}) турат.

Самоа Жогорку соту — кылмыштык жана жарандык иштер боюнча биринчи инстанциядагы сот. Ал Жогорку соттун төрагасынан жана бир нече судьялардан турат<ref name=":7">Самоанын Конституциясы. 6-бөлүм, 65-берене.</ref>. Төрагасы премьер-министрдин сунушу боюнча мамлекет башчысы тарабынан дайындалат<ref name=":7" />.

=== Шайлоо округдары ===
Өлкө фаипуле деп аталган 41 шайлоо округуна бөлүнөт. 21 жашка толгон бардык Самоа жарандарына шайлоо укугу берилет. Мурун матаилер (уруу башчысы) гана добуш берген. Жалпы шайлоо укугу 1991-жылы киргизилген, бирок азырынча парламентке матаилер гана талапкер боло алат. Өлкөдө 25 000ден ашык матаилер бар, алардын 5 %га жакыны аялдар.

=== Жергиликтүү башкаруу жана өз алдынча башкаруу системасы ===
Жергиликтүү айылдарды жана округдарды матаилер башкарат. Айылды бир нече аингдин («жаамат») мүчөлөрү мекендейт. Эң белгилүү аингдин башчысы бүт айылдын матаиси болуп саналат. Ал башка жамааттардын башчылары менен бирге айылдык кеңеште (фоно) жыйындарды өткөрүп турат. 10-12 айыл биригип бир округду түзөт. Эң белгилүү айылдын конок үйүндө бардык айылдардын башчылары катышкан округдук фонолор чогулат.

Округдарды (итумало) округдун башчысы башкарат, ар бир итумало өзүнүн наамына ээ:

* Аана — туи Аана;
* Аига-и-ле-Таи — леиатауа;
* Атуа — туи Атуа;
* Ваа-о-Фоноти — таламаивао;
* Палаули — лиломаиава;
* Сатупаитеа — тонумаитеа;
* Туамасага — малиетоа.

=== Саясий партиялары ===
Өлкөнүн негизги саясий партиялары<ref>[https://web.archive.org/web/20080306115518/http://www.thecommonwealth.org/YearbookInternal/139185/politics/ The Commonwealth of Nations. Politics.]</ref>:

* «Демократиялык Бириккен Самоа партиясы»
* «Адам укуктарын коргоо партиясы»
* «Самоа партиясы»
* «Самоа прогрессивдүү саясий партиясы»
* «Христиан-демократиялык партиясы»

=== Тышкы саясат жана эл аралык мамилелери ===
Самоа мамлекети Улуттар Шериктештигинин, Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) жана анын атайын агенттиктеринин, Азия өнүктүрүү банкынын, Тынч океан аралдары форумунун, Эл аралык валюта фондунун, Дүйнөлүк Соода Уюмунун жана башка эл аралык уюмдардын мүчөсү.

=== Куралдуу күчтөрү ===
Самоада расмий коргонуу структурасы же аскер күчтөрү жок. Бейрасмий аскердик байланыштары [[Жаңы Зеландия]]. [[1962-жылы]] кол коюлган достук келишими боюнча Самоанын ар кандай сурануусуна [[Жаңы Зеландия]] аскердик жактан жардам берүүгө милдеттенет.

==Калкы==
{| class="wikitable"
|+Калкынын саны<ref name=":3">World Bank Open Data. [https://data.worldbank.org/country/samoa Самоа.]</ref>
![[1960]]
![[1961]]
![[1962]]
![[1963]]
![[1964]]
![[1965]]
![[1966]]
![[1967]]
![[1968]]
![[1969]]
![[1970]]
![[1971]]
|-
|108 645
|{{Өсүү}}112 121
|{{Өсүү}}115 786
|{{Өсүү}}119 564
|{{Өсүү}}123 354
|{{Өсүү}}127 068
|{{Өсүү}}130 687
|{{Өсүү}}134 194
|{{Өсүү}}137 503
|{{Өсүү}}140 520
|{{Өсүү}}143 175
|{{Өсүү}}145 437
|-
![[1972]]
![[1973]]
![[1974]]
![[1975]]
![[1976]]
![[1977]]
![[1978]]
![[1979]]
![[1980]]
![[1981]]
![[1982]]
![[1983]]
|-
|{{Өсүү}}147 323
|{{Өсүү}}148 889
|{{Өсүү}}150 219
|{{Өсүү}}151 383
|{{Өсүү}}152 390
|{{Өсүү}}153 244
|{{Өсүү}}154 010
|{{Өсүү}}154 763
|{{Өсүү}}155 554
|{{Өсүү}}156 435
|{{Өсүү}}157 401
|{{Өсүү}}158 383
|-
![[1984]]
![[1985]]
![[1986]]
![[1987]]
![[1988]]
![[1989]]
![[1990]]
![[1991]]
![[1992]]
![[1993]]
![[1994]]
![[1995]]
|-
|{{Өсүү}}159 281
|{{Өсүү}}160 030
|{{Өсүү}}160 591
|{{Өсүү}}161 014
|{{Өсүү}}161 424
|{{Өсүү}}162 001
|{{Өсүү}}162 865
|{{Өсүү}}164 073
|{{Өсүү}}165 568
|{{Өсүү}}167 206
|{{Өсүү}}168 786
|{{Өсүү}}170 158
|-
![[1996]]
![[1997]]
![[1998]]
![[1999]]
![[2000]]
![[2001]]
![[2002]]
![[2003]]
![[2004]]
![[2005]]
![[2006]]
![[2007]]
|-
|{{Өсүү}}171 276
|{{Өсүү}}172 191
|{{Өсүү}}172 979
|{{Өсүү}}173 758
|{{Өсүү}}174 614
|{{Өсүү}}175 567
|{{Өсүү}}176 592
|{{Өсүү}}177 677
|{{Өсүү}}178 794
|{{Өсүү}}179 928
|{{Өсүү}}181 073
|{{Өсүү}}182 240
|-
![[2008]]
![[2009]]
![[2010]]
![[2011]]
![[2012]]
![[2013]]
![[2016]]
![[2017]]
![[2020]]
![[2021]]
!
!
|-
|{{Өсүү}}183 444
|{{Өсүү}}184 704
|{{Өсүү}}186 029
|{{Өсүү}}187 429
|{{Өсүү}}188 889
|{{Өсүү}}190 372
|{{Өсүү}}195 979
|{{Өсүү}}196 440
|{{Өсүү}}198 410
|{{Өсүү}}200 010
|
|
|}

=== Демография ===
[[Файл:Samoa_single_age_population_pyramid_2020.png|thumb|300px|2020-жылга карата жыныстык жана курактык түзүм]]
[[Файл:Samoa Familie.JPG|thumb|left|Самоа үй бүлөсү|280x280px]]
[[1986-жыл|1986-жылдагы]] эл каттоодо өлкөдө 157 миң адам жашаган. 2004-жылга карата калктын саны 177,7 миңге чейин өскөн. [[2007-жылдын]] июль айына карата Самоанын калкы 214 265 адамды түзгөн.

[[2011-жыл|2011-жылдагы]] эл каттоодо Самоалуктардын саны 187,820 адамды (96,990 эркек жана 90,830 аял) түзгөн, алардын 96% самоалыктар, 2% европалыктар менен полинезиялыктардын никесинен төрөлгөндөр, 1,3% европалыктар жана 0,6% башка улуттар болгон<ref name=":3" />.

Калкынын 36 735 адамы шаарларда жана 151 085 адамы айылдарда жашайт. Өлкөнүн калкынын 75% дан ашыгы Уполу аралында жашайт, бирок бул арал самоалыктардын 24% жашаган Савайиден бир жарым эсе кичине<ref name=":4">[https://web.archive.org/web/20140408223503/http://www.sbs.gov.ws/index.php?option=com_advlisting&view=download&fileId=275 Калкты каттоо (2011).]</ref>. Маноно жана Аполима аралдарынын тургундары калктын болжол менен 1% түзөт. Калган кичинекей аралдарда адам жашабайт. Тургундардын басымдуу көпчүлүгү жээктерде жайгашкан, эки ири аралдын ички бөлүгүндө жашаган калктын саны өтө аз. Калк эң жыш отурукташкан аймактары болуп Уполу аралынын түндүк-батыш жээги жана Апиа борбор шаары эсептелет.

Калктын 38,3% 15 жашка чейинки курактагылардын тобуна, 56,8% 15 жаштан 65 жашка чейинкилердин тобуна жана 4,9% 65 жаштан жогору жаштагылырдын тобуна кирет. Төрөттүн көрсөткүчү 1000 адамга 30,4 адам, өлүмдүн көрсөткүчү 1000 адамга 4,7 адам, эмиграциянын көрсөткүчү 1000 адамга 11,59 адамды түзөт. Ымыркайлардын өлүмү 1000 жаңы төрөлгөндөргө 15,6 ымыркайды түзөт<ref name=":4" />. Акыркы жылдары Самоа аралдарынын калкынын санынын азайуу тенденциясы сакталууда.

Самоадагы массалык эмиграция жергиликтүү экономиканын начар өнүккөндүгү менен түшүндүрүлөт. Жаштар жумуш издеп же көбүрөөк киреше табуу үчүн өлкөдөн чыгып кетишет, ошондой эле азыркы замандын талабына туура келбеген салттуу буйруктарга нааразы болушкандар да мигранттардын бир бөлүгүн түзүшөт. Миграциянын негизги агымы [[Жаңы Зеландия|Жаңы Зеландияга]] багытталган. Эмигранттардын бир бөлүгү акча топтоп же окуусун аяктап, мекенине кайтып келишет, ал эми бир бөлүгү толугу менен Самоадан биротоло кетишет.

=== Дини ===

==== Христианчылык ====
Самоалыктардын 92 % христиан динин тутушат<ref name=":4" />:

* конгрегационалисттер — 31,8 %
* католиктер — 19,4 %
* методистер — 13,7 %,
* акыркы күндөрдүн ыйыктары чиркөөсүнүн жолдоочулары — 15,1 %
* Кудайдын Ассамблеясынын жолдоочулары — 8 %
* жетинчи күндүн адвентисттери — 3,9 %
* башка агымдары — 7,9 %
* агымын тактабагандар — 0,2 %

==== Бахаичилик ====
2007-жылга чейин мамлекет башчысы болгон Малиетоа Танумафили II бахаи агымынын жолдоочусу болгон. Самоада бахаи динине сыйынган жети үйдүн бири жайгашкан. Ал 1984-жылы негизделген жана Апиа шаарынан 8 км алыстыкта жайгашкан Тиапапатта орун алган.

==== Ислам ====
Батыш Самоадагы ислам тарыхы 1985-жылы башталган, анда бир нече мусулман жумушчулары өлкөдө өкмөттүн келишими же БУУнун программаларынын бири менен иштешкен. Бирок, алардын саны аз болгондугуна байланыштуу жергиликтүү калкка эч кандай диний таасирин тийгизген эмес.

=== Тили ===
Өлкөнүн расмий тилдери — [[самоа тили]] жана [[англис тили]]. Самоа тили австронезия тил бүлөсүнүн океан аймагына кирген полинезия тилдерине кирет.

Самоа жазуусу латын алфавитинин негизинде түзүлгөн. Ал 1834-жылы миссионерлер тарабынан иштелип чыккан. Самоа тилинде негизинен окуу китептери, диний адабияттар, ошондой эле бийликтин мыйзамдары жана буйруктары чыгарылат. Өлкөдө самоа тилинде өкмөттүк маалымат бюллетени жарыяланып турат. Жергиликтүү радио жана телекөрсөтүүлөр өз берүүлөрүндө эки тилди колдонушат.

=== Шаарлары ===
[[Файл:Samoa - Apia Harbour at dawn.jpg|thumb|center|920px|Апиа - Самоанын борбор шаары]]
Самоадагы жалгыз шаар жана негизги порт — бул Уполунун түндүк жээгинде жайгашкан Апиа борбор шаары. Анын калкы 33 миң адам.

==Экономикасы==
[[Файл:Colocasia_esculenta_dsc07801.jpg|right|thumb|Таро]]
Самоа экономикасынын артыкчылыктары болуп жеңил өнөр жайдын бат өсүшү, чет элдик инвестициялардын келиши саналат. Туризм, кызмат көрсөтүү жана оффшордук аймактын түптөлүшү экономикага оң таасирин тийгизүүдө. Тропикалык шарттардагы айыл чарбасы негизинен таро, кокос майын жана сүтүн, какао жана копраны экспорттоого шарт берет.

Циклондордон көз карандылык, эл аралык копра жана какао рынокторунун туруксуздугу, өлкөнүн транспорт системасы начар өрчүүшү экономикага терс таасирин тийгизген факторлор болуп саналат.

=== Өнөр жай жана энергетика ===
[[1967-жылы]] америкалык ири компания Савайи аралында жыгач өнөр жай комплексин куруп, баалуу дарактарды жыйноого киришкен, бирок анын «жырткычтык» аракеттери Самоа Өкмөтүнүн нааразычылыгын жараткан. [[1977-жылы]] ал компания менен болгон келишим жокко чыгарылып, компаниянын бүт мүлкүн сатып алып, Самоа Өкмөтү жыгач өнөр жай комплексин өз көзөмөлүнө алган. Өндүрүлгөн жыгач материалдарынын көпчүлүгү экспортко кетет.

Жыгач өнөр жай комплексинен тышкары, өлкөнүн өнөр жайы бир нече чакан ишканалардан турат. Бул самын жана сыра заводдору, тигүү фабрикасы, эмерек, кокос майы, печенье, балмуздак жана кока-кола ишканалары. Бийлик элдик көркөм кол өнөрчүлүктү өнүктүрүүгө үндөйт. Элдик кол өнөрчүлөрдүн буюмдарын экспорттоону атайын өкмөттүк уюм жүргүзөт.

Керектелүүчү электр энергиясынын 35 % гидроэлектростанциялар тарабынан өндүрүлөт, электр энергиясына болгон калган муктаждыктар импорттолуучу органикалык отундун эсебинен канааттандырылат<ref>[https://books.google.co.uk/books?id=GXOMzDcWH5EC&pg=PA423&lpg=PA423&dq=samoa+electrical+energy+import+35%25&source=web&ots=C8OP9OEOsS&sig=L5fwWpJE34zOOg0cOKbH8yZDLpY&hl=ru The Kingfisher Geography Encyclopedia.]</ref>.

=== Айыл чарбасы жана балык улоо ===
Самоа агрардык өлкө жана анын калкынын 77% айыл жеринде жашайт. Жагымдуу климаттык шарттар көп сандагы тропикалык жана субтропикалык мөмөлөрдү өстүрүүгө мүмкүндүк берет<ref>[https://www.atlapedia.com/online/countries/westsamo.htm Samoa at Atlapedia.]</ref>.

Бүгүнкү күндө Самоанын негизги товарлары копра, какао жана банан. [[2001-жылы]] айыл чарба продукциясынын экспорту 5,1 миллион АКШ долларына бааланган<ref>[https://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Samoa-AGRICULTURE.html Agriculture of Samoa.]</ref>.

Өндүрүлгөн какао — жогорку сапаттагы какао болуп саналат жана Жаңы Зеландиянын шоколад өндүрүчүлөрү тарабынан колдонулат. Кофе өстүрүү үчүн жакшы шарттарга карабастан, туруктуу өндүрүш тутуму түзүлө элек. Каучук өлкөдө көп жылдар бою өндүрүлүп келген, бирок анын экспорту өлкөнүн экономикасына анча деле таасир этпейт.

Самоа ири балык байлыктарына ээ, бирок балык уулоо негизинен керектөө мүнөзүнө ээ жана жергиликтуу калк күнүмдүк жашоосунда тамак-аш даярдоо үчүн гана балык кармашат. Деңиз балык уулоочу кемелердин, заманбап тоңдургуч жабдуулардын жана балык консервациялоочу ишканалардын жоктугунан өлкө балыкты экспорттой албайт, ал тургай чет өлкөдөн балык азыктарын импорттоого аргасыз. ушул себептен Өкмөт өзүнүн балык уулоо тармагын түзүүнү кечиктирилгис милдеттеринин бири деп эсептейт<ref>[http://www.paclii.org/ws/government.html Samoa System of Government Information.]</ref>.

=== Транспорт жана коммуникация ===
Өлкөдө 2100 км жол бар, бул жолдор негизинен айылдык жолдор. Паромдом Уполу жана Савайи аралдарынын ортосунда, ошондой эле Америка Самоасынын Паго-Паго порторунун ортосунда каттап турат. Апиадан 34 чакырым алыстыкта жайгашкан Фалеолодогу эл аралык аэропорт оор учактарды да кабыл алат. Уюлдук телефондор менен камсыз болуусу — калктын миң адамына 130 даана уюлдук телефон (2003-2004 жж.)<ref name=":8" />.

=== Валюта ===
{{Негизги макала|Самоа таласы}}
Тала (белгиси: WS$; коду: 4217 — WST) — Самоанын улуттук валютасы. 1 тала 100 сенеден турат. 10, 20 50 сене 1 жана 2 тала монеталары, 5, 10, 20, 50 жана 100 тала номиналындагы банкноттор жүгүртүүдө.
=== Тышкы экономикалык байланыштары ===
Негизги экспорттоолучу продукциялар балык, кийим-кече, кокос майы, кокос креми, сыра жана копра болуп саналат. Негизги испорттоолучу продукциялар велосипеддер, жабдуулар, курулуш материалдары жана күнүмдүк керектелүүчү товарлар болуп саналат.

Негизги соода өнөктөштөрү — экспорт: Австралия( 63%), АКШ, импорт: Жаңы Зеландия, Фижи, Австралия, АКШ жана Япония<ref>[https://web.archive.org/web/20080306115508/http://www.thecommonwealth.org/YearbookInternal/139164/economy/ The Commonwealth of Nations. Economy of Samoa.]</ref>.

==Маданияты==

=== Жашоо образы ===
[[Файл:Samoan_fale,_Lelepa_village,_Savaii,_Samoa_2009.JPG|right|thumb|180x180px|Савайидеги салттуу жамааттык үй]]
Салттуу Самоа жашоо образы (фаа Самоа деп аталат) Самоалыктардын жашоосунун жана саясатынын маанилүү компоненти бойдон калууда. Кылымдар бою европанын таасирине дуушар болгон самоалыктар тарыхый каада-салттарын, коомдук жана саясий түзүлүшүн, тилин сактап калышкан.

Самоа маданияты валеало принцибине негизделет. Бул приннцип адамдардын ортосундагы мамилелердин конкреттүү тутуму жана адамдар ортосундагы мамилелер бири-бирин урматтоого негизделген (фааало).

Самоалыктардын көбү салттуу сүйрү формадагы, фале деп аталган үйлөрдө жашашат. Бул үйлөрдүн дубалдары жок жана чатыры панданус же пальманын жалбырактары менен жабылган. Суук болгондо же катуу шамал, жаан учурларында дубалдырдын ордуна кездемелер, ар кандай тарлар колдонулат. Акыркы учурда темир чатыр менен жабылган фалелерди кездештирүүгө болот.

Самоа коомунун социалдык-экономикалык негизи болуп, жамаат (аинга) саналат. Ал эркектердин теги боюнча жакын туугандардын үч-төрт муунунан, келин болуп келген аялдардан жана асырап алуунун натыйжасында келген адамдардан турат. Аинганын мүчөлөрүн н(саны рто эсеп менен 40-50 адам) еана жрге эбиргеликте элик кылышат жана бардык жумуштардыр чогуу аткарышат<ref>[https://web.archive.org/web/20080126150504/http://www.janesoceania.com/samoa_village/index.htm Samoa. The traditional village.]</ref>.

=== Искусство ===
[[Файл:Samoan Malu.jpg|thumb|right|Денесине салттуу малу чегилген Самоалык аял.]]

==== Татуировка ====
Көптөгөн Полинезия аралдарынын тургундары сыяктуу эле, самоалыктар да ар кандай  татуировкаларды денесине чегишет. Татуировкалар адамдын жынысына жараша бөлүнөт<ref>[https://web.archive.org/web/20090330024149/http://www.oma-online.org/worn_with_pride_04.html# Oceanside Museum of Art. Worn With Pride > Tatau (Tatoo).] </ref>:

* Татау — эркектер үчүн татуировкалар, тизеден кабыргага чейин түшүрүлгөн татаал геометриялык фигуралардан турат. Мындай татуировкасы бар эркек адамды согаимити деп аташат. 
* Малу — аялдар (теине) үчүн татуировкалар, тизенин ылдый жагынан баштап жамбашка чейин чегилет.

==== Музыка жана бий ====

Композиторлордун (фатупесе), салттуу Самоа ырларынын авторлорунун (песе) чыгаандары — Толиафоа Талимуту, Песета Гатолоаи Сио, Малифа Фалетоэсе Лемалу, Анапу Лавеа Тэо, Калапу Луафатасага Калапу, Маиава Поуоно Ханкин, Комиси Фараимо. 

Сива — Самоанын аялдардын улуттук бийи. Бул бий гавай элинин хула бийине окшош, колдун жана буттун жай кыймылдары менен музыканын ыргагында кандайдыр бир окуяны бий аркылуу сүрөттөйт<ref>[https://web.archive.org/web/20180925092515/http://www.samoa.co.uk/dance.html Dance: Siva.]</ref>.

Саса — Самоанын эркектеринин бийи. 

=== Музейлери ===
[[Файл:Vailima02.jpg|left|thumb|Роберт Льюис Стивенсондун үй музейи]]
Роберт Льюис Стивенсондун музейи — Стивенсон өмүрүнүн акыркы жылдарын (1890-1894) өткөргөн үй. Жазуучунун мүрзөсү үйдүн жанында жайгашкан. Жазуучунун үйүнүн бүт аймагы корук деп жарыяланган. Бул жерде мамлекет башчысынын расмий резиденциясы жайгашкан<ref>[https://www.frommers.com/destinations/samoa/attractions/robert-louis-stevenson-museum--grave Robert Louis Stevenson Museum & Grave.]</ref><ref>[https://www.trussel.com/rls/rlssam3.htm Robert Louis Stevenson on stamps of Samoa.]</ref>.

Апиа шаарында жайгашкан улуттук музейде өлкөнүн тарыхын баяндаган түрдүү экспонаттар бар. Экспонаттардын бир бөлүгү [[Жаңы Зеландия]], [[АКШ]], [[Австралия]] жана [[Германия|Германиянын]] музейлеринде жана жеке коллекцияларында сакталат. Бардык чет элдик музейлер жана галереялар экспонаттарды сактоо үчүн тиешелүү шарттар түзүлгөндөн кийин Самоага кайтарып берүүгө милдеттенишкен. Музейдин бардык экспонаттарын эки категорияга бөлүүгө болот: археологиялык экспонаттар жана кол өнөрчүлүк буюмдары. Эң байыркы буюмдардын курагы 3000 жылдан ашык<ref>Лаура Бердехо, ЮНЕСКО. [https://web.archive.org/web/20070923000313/http://typo38.unesco.org/ru/cour-03-2007/cour-03-2007-4.html Самоа - в ожидании лучших времён музейные экспонаты находятся за границей.]</ref>.

=== ЮНЕСКОнун Дүйнөлүк мурастар тизмесине талапкерчиликке коюлган аймактары ===
[[2001-жылы]] 28-августа Самоа дүйнөлүк маданий жана табигый мурастарды коргоо боюнча Конвенцияны ратификациялаган<ref>[https://whc.unesco.org/en/statesparties/ws The States Parties - Samoa.]</ref>. Микронезия Федеративдик Штаттарынын Өкмөтү тарабынан дүйнөлүк мурастар тизмесине талапкер катары Самоанын 2 объекти сунушталган:
{| class="wikitable" style="text-align: center"
! width="3%" |№
! width="15%" |Сүрөтү
! width="37%" |Атылышы
! width="5%" |Тизмеге киргизи[[лген жылы]]
! width="10%" |Түзүү убактысы
! width="16%" |Местоположение
! width="6%" |№
! width="6%" |Критерийлери
|-
|'''1'''
|[[Файл:ISS012-E-23604_NASA_East_Upolu.jpg|150x150px]]
|«Фагалоа-Бэй жана Уафато-Тиавеа» жаратылышты коргоо аймагы
({{lang-en|Fagaloa Bay - Uafato Tiavea Conservation Zone}})
|[[2006]]
|—
|Яп аралдары. 
Ваа-о-Фоноти округу.
|[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5090/ 5090]
|v, vii, x
|-
|'''2'''
|[[Файл:Nu'ulopa_island_-_Samoa.jpg|150x150px]]
|Маноно, Аполима жана Нуулопа аралдарынын маданий пейзажы
({{lang-en|Manono, Apolima and Nuulopa Cultural Landscape}})
|2006
|—
|Аига-и-ле-Таи округу
|[https://web.archive.org/web/20120131103912/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5091/ 5091]
|iii, v
|}

=== Майрамдары ===
{| class="standard" align="center"
|+
!Датасы
!Атылышы
!Англисче аталышы
|-
|[[1-январь]]
|[[Жаңы жыл]]
|''New Year’s Day''
|-
|[[2-январь]]
|Жаңы жылдын экинчи күнү
|''Day after New Year’s Day''
|-
|[[25-апрель]]
|АНЗАК
|''ANZAC Day''
|-
|[[10-май]]
|Самоанун Энелер күнү
|''Mothers of Samoa Day''
|-
|[[1-июнь]]
|Эгемендүүлүк күнү
|''Independence Day''
|-
|августтун биринчи дүйшөмбүсү
|Эмгек күнү
|''Labour Day''
|-
|октябрдын башталышы
|Лоту-а-Тамаити
|''Lotu-a-Tamaiti'' 
|-
|ноябрдын башталышы
|Дарактарды отургузуу күнү
|''Arbor Day''
|-
|[[25-декабрь]]
|Рождество
|''Christmas Day''
|-
|[[26-декабрь]]
|Белектер күнү
|''Boxing Day''
|+
|}

== Массалык маалымат каражаттары ==
Самоа жана англис тилдеринде мезгилдүү басылмалар жарык көрүп турат<ref name=":5">BBC. C[https://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-67766232 ountry profile: Samoa]</ref>:

* «Samoa Observer» гезити
* «Samoa Times» гезити
* «Savali» гезити
* «Talamua Magazine» журналы

Радио жана телеканалдары дагы иш алып барышат<ref name=":5" />:

* «Magik FM» радиосу
* «K-Lite FM» радиосу
* «Talofa FM» радиосу
* «Samoa Broadcasting Corporation» радиосу
* «Samoa Broadcasting Corporation» телеканалы
* «O Lau TV» телеканалы
* «TV3» телеканалы
* «Vaiala Beach Television» телеканалы

Калктагы үналгылардын саны — 175 миңден ашуун (1997), сыналгылардын саны — 8,5 миң (1999)<ref>Infoplease.com. [https://www.infoplease.com/countries/samoa Samoa: History, Geography, Government, and Culture.]</ref>. Аралдарда эки провайдер 10 миң интернет колдонуучу үчүн өз кызматтарын көрсөтөт (2007)<ref name=":6">[https://web.archive.org/web/20080306115504/http://www.thecommonwealth.org/YearbookInternal/139149/society/ The Commonwealth of Nations. Society of Samoa.]</ref>.

== Спорт ==
[[Файл:Percy Montgomery against Samoa.jpg|thumb|right|Самоа (көк түстө) — Түштүк Африкадагы регби боюнча Дүйнө кубогу-2007.]]
Регби жана самоа крикети — Самоадагы эң популярдуу спорт түрлөрү.

=== Регби ===
Регбини башкарууну Тынч океан аралдары регби альянсынын курамына кирген Самоа регби союзу ишке ашырат, ошондой эле Тынч океан аралдарынын курама командаларынынын ишине көмөктөшөт. Клуб деңгээлинде жергиликтүү Улуттук чемпионат жана Тынч океан кубогу өткөрүлөт. Ману Самоадеп аталган самоанын регби боюнча улуттук командасы дайыма башка өлкөлүк атаандаштары менен беттешип турат. Самоа [[1991-жылдан]] бери регби боюнча бардык дүйнөлүк чемпионаттарга катышып келет. 1991 жана 1995-жылдары Самоанын регби боюча курама командасы Дүйнө кубогунун чейрек финалына, [[1999-жылы]] экинчи раундга чейин жеткен<ref>{{Cite web |title=Rugby in Samoa. |url=https://www.manusamoa.net/lander |accessdate=2024-07-09 |archivedate=2024-07-09 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240709094101/https://www.manusamoa.net/lander }}</ref>.

Мурдагы эң белгилүү самоалык оюнчулар Пэт Лам жана Брайан Лима, азыркы учурда Сеилала Мапусуа, Алесана Туилаги жана Микаэле Песамино белгилүү регби оюнчулары болуп саналышат.

=== Күрөштүн түрлөрү ===
Самоалыктар американын профессионалдык күрөшү, бокс, кикбоксинг жана сумо оюндарында да ийгиликтерге жетишкен.

=== Футбол ===
Самоа футбол федерациясы [[1986-жылдан]] бери ФИФАнын мүчөсү, бирок өлкөнүн курама командасы [[2012-жылы]] гана ОФК улуттар Кубогунда биринчи жолу беттешке чыгып, үч матчта тең утулуп калган. 2016-жылкы футбол боюнча беттешүүдө да ушундай эле көрүнүш кайталанган<ref>[https://web.archive.org/web/20181216120507/https://www.fifa.com/associations/association=sam/index.html FIFA. Football Federation Samoa.]</ref>.

=== Олимпиада оюндарында ===

Өлкө [[1984-жылдан]] бери бардык жайкы Олимпиада оюндарына катышып келет<ref>[https://web.archive.org/web/20080201014809/http://www.olympic.org/uk/organisation/noc/noc_uk.asp?noc_initials=SAM Samoa Association of Sports and National Olympic Committee Inc.]</ref>.

==Социалдык тармагы==

=== Билим берүү ===
2002-2004-жылдары билим берүүгө болгон чыгымдар Самоанын ИДӨнүн 4,3% түзгөн. Мамлекет калкынын жогорку сабаттуулугу менен мүнөздөлөт — 98,6% (2005). 15 жаштан 24 жашка чейинки адамдардын арасындагы сабатсыздардын үлүшү 0,5% гана<ref name=":6" />. Сабаттуулук, өлкөдөгү мамлекеттик башталгыч жана жеке чиркөөлөрдүн карамагындагы мектептеринин кеңири тармагы бар экендигине байланыштуу. 7-12 жаштагы балдардын 3/4 мектептерде билим алышат. 

Милдеттүү билим берүү системасында беш жашында кабыл алынып, он жыл бою билим алган мектептерди камтыйт. Окутуу самоа тилинде жүргүзүлөт, бирок англис тилин терең үйрөтөт. Биринчи мектептер XX кылымдын башында диний миссионерлер тарабынан уюштурулган.

Балдардын бир бөлүгү (66% — [[2004]]) экинчи баскычтагы мектептерде окушат, ошондой эле Тропикалык айыл чарба колледжинде, Соода-сатык колледжинде жана бир нече башка мектептерде атайын билим ала алышат. Самоанын калкынын басымдуу бөлүгү негизинен [[Жаңы Зеландия|Жаңы Зеландияда]] жогорку билимди алышкан.

=== Саламаттык сактоо ===
Саламаттыкты сактоо системасы Апиадагы улуттук госпиталдан, төрт округдук госпиталдан жана медициналык борборлордон турат. Медициналык кызматкерлердин көпчүлүгү Фижи медицина мектебинде жогорку билимди алышкан<ref name=":6" />. Калктын 95% ар кандай ооруларга каршы эмдөө алышкан. Самоалыктардын 85% ичүүчү таза суу менен камсыз болушкан.

Өлкөдөгү жогорку билимди Самоа улуттук университети, Түштүк Тынч океан университети, Самоа политехникалык университети жана Океан медициналык университеттери берет<ref>[https://web.archive.org/web/20080201124004/http://oceaniamed.org/index.html Oceania University of Medicine.]</ref>.

Самоа Түштүк Тынч океан университетинин негиздөөчүлөрүнүн бири, анын башкы корпусу Сувада (Фижи) жана Самоадагы корпусу Алафуада жайгашкан<ref>[https://www.usp.ac.fj/ University of the South Pacific.]</ref>. Улуттук университет [[1984-жылы]] негизделген. 

== Туризм ==
[[Файл:Tourist on Return to Paradise Beach, Upolu Samoa, 2009.jpg|thumb|right|Уполудо эс алып жаткан турист]]
[[Файл:Church 2, Matavai village, Savaii, Samoa.JPG|right|thumb|Савайи аралындагы Матаваи айылындагы чиркөө]]
[[Файл:Catholic church in Samoa-2.jpg|right|thumb|Апиадагы католик чиркөөсү]]
[[Файл: Mu Pagoa.jpg|right|thumb|Савайи аралындагы Му-Пагоа шаркыратмасы]]
Туризм — 2008-жылга карата алынган маалыматтар боюнча өлкөнүн ИДӨнүн 25% түзгөн жана экономиканын өнүгүп келе жаткан тармагы болуп саналат<ref>[https://web.archive.org/web/20080410223651/http://www.pacreip.org/index.php?id=52 Samoa on PACREIP.]</ref>. Туристтердин саны [[1996-жылы]] 70 000 адамдан 2005-жылы 100 000 адамга чейин көбөйгөн<ref>[https://www.theodora.com/wfbcurrent/samoa/samoa_economy.html Samoa Economy 2008.]</ref>. Самоа Өкмөтү каржы секторун жөнгө салууда жана инвестицияларды тартууда мамлекеттин ролун төмөндөткөнүн жарыялаган. Серепчилер эмгек рыногунун ийкемдүүлүгү — экономикалык өсүү мүмкүнчүлүктөрүнүн негизи экенин белгилешет.

Туристтик секторду өнүктүрүүгө мейманкана инфраструктурасынын курулушуна инвестиция салуу, коңшу өлкөлөрдөгү саясий туруксуздук жана өкмөттүн «Virgin Airlines» компаниясы менен үзгүлтүксүз авиа каттамдарын аткарып туруу жөнүндө макулдашуусу абдан чоң ролду ойногон.

Туристтер көп келген негизги объектери:

* Апиа — борбор шаары, Самоанын көрүнүктүү жерлеринин арасында экинчи дүйнөлүк согуштун курмандыктарына арналган мемориалдык мунара, жайма базар жана көптөгөн чиркөөлөр;
* Роберт Льюис Стивенсондун үй музейи — жазуучунун үйү Апиадан төрт чакырым алыстыкта жайгашкан;
* Уполунун түштүк жээгинедеги суужээктери — Матарева, Саламума жана Аганоа. Алеипата коралл рифтери;
* Папасеа аскасы — кичинекей токой көлүнө куйган, бийиктиги беш метрлик шаркыратмасы да бар;
* Савайи — Тафуа жана Фалеалупо коруктары, Олимое шаркыратмасы, Тага [[Гейзер|гейзерлери]]<ref>[https://web.archive.org/web/20071011145933/http://www.pridetour.ru/guide/australia/samoa/samoa.htm Самоа боюнча туристерге колдонмо.]</ref>[[Гейзер|.]]

=== Ажайып жайлары ===

* Апиа:
** Мулинуу — аралдардын эски салтанаттуу борбору жана азыркы учурда шаардын батыш бөлүгүн ээлейт. Бул жерде Фале-Фоно (парламент үйү) жана жергиликтүү аба ырайы станциясынын кеңсеси катары колдонулган обсерватория жайгашкан;
** Апия шаарынын борборундагы саат мунарасы, Экинчи дүйнөлүк согуштун курмандыктарынынын элесине арналган эстелик;
** Флеа-Маркет базары;
** Самоанун улуттук музейи;
** Шаардын айланасында жана шаарда көптөгөн чиркөөлөр жайгашкан, алардын эң чоңу океан жээгинде жайгашкан католик чиркөөсү. Англикандардын чиркөөсү кичинекей болсо да, кооз витраждуу терезелер менен кооздолгон. Аралдардагы биринчи диний миссионер Жон Уильямстын сөөгү христиандардын чиркөөсүнүн бирине коюлган. 1977-1983 жылдары шаардын тарыхый борборунда Апиа-Самоа-Темпл храм комплекси курулган;
** Ваилима — Роберт Льюис Стивенсондун музейи.
* Уполу:
** Аралдын түштүк-чыгыш жээгиндеги Матарева, Саламума жана Аганоа суу жээктери;
** Алеипата коралл рифтери жана рифтердеги коргоого алынган деңиз куштарынын уя салган аймагы;
** Маливейфагатола дарыясындагы Фуиписия шаркыратмасы;
** Аралдын чыгыш бөлүгүндөгү То-Суа жанар тоосунан алыс эмес жайгашкан Сопоага шаркыратмасы;
** Кросс-Айленд автожолундагы Папапапаи-Таи шаркыратмасы;
** Тогитогига жаратылыш паркындагы Тогитогига шаркыратмасы;
** Апиадан 10 чакырым арылыкта орун алган Папасееа-Слайдин-Рок шаркыратмасы жана популярдуу эс алуу жайы.
* Савайи:
** Полинезиядагы эң чоң байыркы курулуш деп эсептелген, бийиктиги 12 метр жеткен байыркы Тиа-Сеу дөбөсү;
** Тафуа жана Фалеалупо коруктары;
** Пулета жана Гаутаваи айылдарынын ортосундагы Му-Пагоа шаркыратмасы;
** Аралдын түштүк-чыгышындагы Афу-Аау шаркыратмасы;
** Пай айылынын жанындагы Пеапеа (Лету) жана Паиа-Дворфс лава үңкүрлөрү (ар бир үңкүрдүн жалпы узундугу 1 кмден ашат);
** Мулинуу тумшугунун жанындагы байыркы жылдыз формасындагы ырым-жырымдардын дөбөсү;
** Силисили тоосу жана анын этегиндеги коргоого алынган Аопо үңкүрү;
** Фалеалуподогу католик чиркөөсүнүн урандылары<ref>[http://posly.ru/australian/samoa/ Послы.ру. Самоа.]</ref>.
== Булактар ==
{{Булактар|2}}

== Тышкы шилтемелер ==

* [https://www.samoa.travel/ Самоанын туризм порталы]
* [https://www.samoagovt.ws/ Самоанын Өкмөтүнүн расмий сайты]

{{Калып:Океания өлкөлөрү}}
[[Категория:Самоа]]