Ак лейлек

Ак лейлек ( лат.Ciconia ciconia ) — лейлек тукумундагы чоң чымчык.

Жалпы мүнөздөмөлөрү

Лейлектердин эң атактуусу ак Лейлек. Канаттарынын учу кара, моюну узун, тумшугу узун, ичке, кызыл, кызыл буттары узун ак канаттуу. Лейлектин канаттарын бүктөгөндө лейлектин арткы бетинин баары кара болуп калгандай таасир калтырат. Демек, анын украин аты - Черногуз. Ургаачылары түсү боюнча эркектерден айырмаланбайт, бирок бир аз кичине. Ак лейлектин узундугу 100-125 см, канаты 155-200 см.Бойго жеткен канаттуунун салмагы 4-5 кг жетет. Ак лейлектин орточо өмүрү 20 жыл. Сыртынан караганда, Ыраакы Чыгыш Лейлек ак лейлекке окшош, бирок жакында эле өзүнчө түр катары каралат. Ак Лейлек Беларусь Республикасынын символдорунун бири болуп саналат.

Жайылуу

Ак лейлек Европа менен Азияда жашайт. Европада анын ареалы түндүгүндө Швециянын түштүгүнө жана Ленинград областына, чыгышта Смоленскке, Брянскке жана Липецкке чейин созулат, ал эми акыркы жылдары ареалы чыгышты карай кеңейүүдө. Индияда, тропикалык Африкада кыш. Африканын түштүгүндө жашаган лейлектердин популяциясы отурукташкан. Ошондой эле, Батыш Европада, кышы салыштырмалуу жылуу жерлерде жашаган кээ бир лейлектер кыштоо үчүн учуп кетпейт. Кыштоо үчүн ак лейлектер эки багытта учат. Эльба дарыясынын батышында жашаган канаттуулар Гибралтар кысыгынан өтүп, Африкада Сахара менен тропикалык тропикалык токойлордун ортосунда кышташат. Эльбанын чыгышына уя салган Лейлектер Кичи Азия жана Израил аркылуу учуп, Түштүк Судан менен Түштүк Африканын ортосундагы Чыгыш Африкада калышат. Лейлектердин кээ бирлери Эфиопия жана Түштүк Аравияда отурукташат. Бардык кыштоолордо ак лейлек-тер мицдеген уй-буледе чогулат. Жаш жетиле элек канаттуулар кээде Африкада жай бою калышат. Лейлектер күндүз кышка учушат. Бийик бийиктикте учушат, көбүнчө абада жүрүшөт. Бул үчүн алар аэродинамикалык жактан эң ыңгайлуу маршруттарды тандашат. Лейлектер деңиз үстүндө учуудан качышат.

Жашоо образы

Ак лейлек - жапыз шалбаалардын жана саздак жерлердин тургундары, көбүнчө адам жашаган жерге жакын уя салышат.

Тамактануу

Бул канаттуулардын негизги азыгы - майда омурткалуулар жана түрдүү омурткасыздар. Европада жашаган лейлектердин сүйүктүү азыгы бакалар, бакалар, жыландар жана жыландар, ошондой эле чоң чегирткелер жана чегирткелер. Лейлек ошондой эле сөөлжан, май коңуздары, коңуздар, оорулуу же өлгөн майда балыктар, кескелдирик, майда сүт эмүүчүлөр (негизинен чычкан, келемиш, мең, коён жана гофер), өтө сейрек майда канаттуулар менен азыктанышат. Тамак издеп, лейлектер жай, жайбаракат басышат, бирок олжосун көргөндө тез эле чуркап келип кармап алышат. Ата-энелер балапандарына сууну тумшугу менен ташып келишет. Балапандары ачык тумшуктарын чыгарып, суу идиштен идишке куюлат дегендей.

Балапандарды балапан чыккандан кийинки биринчи күндөрдө негизинен майда (жана тайгак болгондо) сөөлжандар, тайгалактар, курт-кумурскалар жана алардын личинкалары менен, үчүнчү жумадан баштап чоңураак нерселер, ал эми 5 жумалыгында тамактанышат. сүт эмүүчүлөр жана башка олжолор.

Репродукция

Адегенде лейлек дарактарга уя салып, ал жерде бутактардан чоң уя жасап, бирок адам жашаган жерге жакын болгон. Кийинчерээк алар бул үчүн үйлөрдүн жана башка имараттардын чатырларын, анын ичинде атайын адамдар тарабынан орнотулган чатырларды колдоно башташты. Акыркы убакта жогорку вольттогу линиялардын мамыларына, заводдун трубаларына лейлек уя салып жатышат. Бир уя бир нече жыл лейлектерге кызмат кылат. Уя канчалык чоң болсо, диаметри ошончолук чоң болот, кээ бир лейлек уяларынын салмагы бир нече центнерге жетет. Мындай чоң уяда көбүнчө лейлектер гана эмес, ошондой эле ар кандай майда канаттуулар - таранчылар, куйруктар, жылдыздар да уялышат. Көбүнчө ата-энеси каза болгондон кийин уяны балдары ээлеп алышат. Лейлектердин эң эски уясы 1549-1930-жылдары канаттууларды тейлеген Германиянын чыгышындагы мунара уясы болуп эсептелет.

Эркектер уя салган жерге ургаачыларга караганда бир нече күн эрте келишет, кээде күнүнө 200 километрге чейин учушат. Россияда лейлектердин келиши марттын аягында - апрелдин башында болот. Эркек уяга биринчи келген ургаачысын өзүнүн тукумумун деп эсептейт. Бирок жакын арада башкасы уяга учуп кетсе, алардын ортосунда эне болуу укугу үчүн күрөш башталат, ага эркек катышпайт. Жеңген ургаачы калат, эркеги аны уясына чакырып, башын кайра артка ыргытып, тумшугу менен бат-баттан чыкылдаган үндөрдү чыгарат. Чоң резонанс үчүн эркек тилин кекиртекке чыгарат. Эркеги дал ушундай үндөрдү чыгарат, эгер ак лейлектин башка эркеги уяга жакындап калса, жөн гана туруму башкача болот: денеси менен моюну туурасынан тартылып, канаттары же өйдө же ылдый көтөрүлөт. Бул көбүнчө жаш эркектердин уясын курганга жалкоо болгон кары лейлектин уясына учуп барганда болот. Душман коркутууга кулак салбаса, уянын ээси душманга чуркап, тумшугу менен чаап жиберет.

Ак лейлектин жумурткасы

Эркектин чакырыгын кабыл алган ургаачы уяга учуп кирип, эки чымчык тең баштарын артка ыргытып, тумшуктарын жанаша чапкылашат. Ак түстөгү жумурткаларды (көбүнчө 1ден 7ге чейин, көбүнчө 2-5) жуптары чогуу инкубациялайт. Эреже катары, эркек муну күндүз, аял - түнкүсүн жасайт. Тооктун алмашуусу да ар бир жолу өзгөчө ритуалдык позалар жана тумшуктардын кагышы менен коштолот. Инкубация 33 күнгө созулат. Жаңы чыккан Лейлектин балапандары көрөт, бирок алсыз.

Адегенде жумурткадан чыккан балапандар негизинен сөөлжандар менен азыктанышат, аларды кекиртектен ыргытышат. Жөжөлөр аларды чымында кармап же уяга жыгылгандарын чогултушат. Алар карыган сайын ата-энесинин тумшугунан тике жегенди билишет. Бойго жеткен канаттуулар балапандарын сергек карап, уядан бардык алсыз жана оорулууларды кууп чыгышат. D. Lack (1957) боюнча, жумурткалардын же балапандардын бир бөлүгүн бойдон алдыруу инстинкти – бул үй-бүлөнүн чоңдугун колдо болгон тамак-аштын көлөмүнө ылайыкташтырууга мүмкүндүк берүүчү түзүлүш.Беловежская пущада лейлектердин дээрлик 30%ы балапандарын таштайт, ал тургай кээде балапандардын бардык балапандары жок кылынат. Аларды уядан ыргыткан ата-энелер ак лейлек балапандарынын өлүмүнүн 41,9%га жакынын түзөт.

Биринчи жолу жаш лейлектер ата-энесинин көзөмөлүндө болгондон кийин 54-55 күндөн кийин учуп чыгышат. Ата-энелери дагы 14-18 күн багышат. Балдары уяда түнөшөт, күндүзү учуу жөндөмдөрүн өркүндөтүшөт.

70 күндүк курагында балапандар толугу менен өз алдынча болуп, августтун аягында жаш канаттуулар инстинкттин жетегинде бойго жеткен канаттууларсыз, кыштоо үчүн учуп кетишет. Бойго жеткен лейлектер сентябрда кечирээк кетишет. Жыныстык жетилгендик 3 жашында болот, бирок кээ бир лейлектер уясын бир топ кечирээк - 6 жашында сала башташат.

Үн

Бойго жеткен ак лейлек жубайларга жолукканда тумшугун басып катуу үн чыгарат. Ак лейлектин балапандары мышыктын мияусуна окшош үндөр менен ызылдап, кыйкырышат.

Лейлек тумшугун басып, башын артка ыргытып, тилин артка тартат да, үндү күчөтүү үчүн жакшы резонанстуу ооз көңдөйүн пайда кылат. Анын тумшугунун башка жол менен тыкылдаганы лейлектеги үн байланышын иш жүзүндө алмаштырган.

Адабият

• Бейчек В., Штиасный К. Канаттуулар. Иллюстрацияланган энциклопедия. - М .: Лабиринт-пресс, 2004 .-- 288 б.
• Акимушкин I. Жаныбарлар дүйнөсү. Канаттуулар, балыктар, амфибиялар жана сойлоп жүрүүчүлөр. - М .: Ой, 1995.
• Жаныбарлардын жашоосу. T. 6. Канаттуулар. - М.: Билим берүү, 1986.