«Буркина-Фасо» барагынын кодун көрүү

[[Файл:Burkina Faso (orthographic projection).svg|thumb|Буркина-Фасо.]]
[[Файл:Flag of Burkina Faso.svg|thumb]]
'''Буркина-Фасо''', Буркина Фасо Республикасы (кээде ортосундагы сызыгы жок '''Буркина Фасо''' деп да жазылат; 1984-ж. чейин Жогорку Вольта Республикасы) [[Батыш Африка|Батыш Африкадагы]] мамлекет. Түндүк-батышынан жана түндүгүнөн [[Мали]], Түндүк-чыгышынан [[Нигер]], түштүк-чыгышынан [[Бенин]], түштүгүнөн [[Того]], [[Гана]], түштүк-батышынан Кот-д<sup>,</sup> Ивуар мамлекеттери менен чектешет. Аянты 274,1 миң км<sup>2</sup>. Калкы 18,9 млн (2015). Борбору [[Уагадугу]] шаары. Расмий тили [[француз тили]]. Администрациялык-аймактык жактан 45 провинцияга бөлүнөт. Акча бирдиги Батыш Африка валюта союзунун франкы.<br />

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2005):
{| class="prettytable"
|-
|
Провинция

|
Аянты,

км2

|
Калкы,

миң

|
Администрациялык 

борбору

|-
|
Базега

|
3963

|
242,054

|
Комбисири

|-
|
Бале

|
4595

|
196,991

|
Боромо

|-
|
Бам

|
4084

|
239,060

|
Конгуси

|-
|
Банва

|
5882

|
227,843

|
Солензо

|-
|
Бугуриба

|
2812

|
83,697

|
Диебугу

|-
|
Бульгу

|
6692

|
455,306

|
Тенкодого

|-
|
Булькиемде

|
4269

|
461,158

|
Кудугу

|-
|
Ганзургу

|
4178

|
289,270

|
Зорго

|-
|
Гурма

|
11117

|
258,192

|
Фадан-Гурма

|-
|
Зиро

|
5139

|
119,318

|
Сапуи

|-
|
Зондома

|
1758

|
139,784

|
Гурси

|-
|
Зундвеого

|
3604

|
213,112

|
Манга

|-
|
Иоба

|
3289

|
160,773

|
Дано

|-
|
Йага

|
6468

|
132,964

|
Себба

|-
|
Йатенга

|
6990

|
483,491

|
Вахигуя

|-
|
Кадиого

|
2805

|
1365,958

|
Уагадугу

|-
|
Кенедугу

|
8137

|
221,733

|
Ородара

|-
|
Комонжари

|
5048

|
54,885

|
Гаери

|-
|
Комоэ

|
15277

|
261,738

|
Банфора

|-
|
Комииенга

|
7029

|
122,781

|
Пама

|-
|
Коси

|
7324

|
249,923

|
Нуна

|-
|
Кульпелого

|
2497

|
319,606

|
Варгае

|-
|
Курвеого

|
1588

|
124,554

|
Бусе

|-
|
Куритенга

|
2622

|
280,024

|
Купела

|-
|
Лебара

|
3129

|
105,895

|
Синду

|-
|
Лорум

|
3592

|
125,645

|
Титао

|-
|
Мухун

|
6668

|
273,309

|
Дедугу

|-
|
Найала

|
3919

|
149,002

|
Тома

|-
|
Наментенга

|
6464

|
270,909

|
Бульса

|-
|
Наури

|
3754

|
145,749

|
По

|-
|
Нумбиель

|
2739

|
56,738

|
Батие

|-
|
Ньянья

|
8468

|
338,041

|
Боганде

|-
|
Пасоре

|
3867

|
293,432

|
Яко

|-
|
Пони

|
7365

|
221,200

|
Гава

|-
|
Сангие

|
5178

|
270,924

|
Рео

|-
|
Санматенга

|
9281

|
482,013

|
Кая

|-
|
Сено

|
6863

|
232,425

|
Дори

|-
|
Сисили

|
7136

|
169,834

|
Лео

|-
|
Сум

|
12222

|
285,722

|
Жибо

|-
|
Суру

|
5765

|
217,896

|
Туган

|-
|
Тапоа

|
14594

|
261,117

|
Диапага

|-
|
Тюи

|
5639

|
172,778

|
Хунде

|-
|
Убритенга

|
2778

|
224,640

|
Зиниаре

|-
|
Удалан

|
9797

|
146,017

|
Гором-Гором

|-
|
Уэ

|
11568

|
762,415

|
Бобо-Диуласо

|}

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Буркина-Фасо унитардык мамлекет. Азыркы Конституциясы 2-июнда 1991-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы президенттик республика. Мамлекет жана аткаруу бийлигинин башчысы президент. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы эки палаталуу парламент (Улуттук жыйналыш жана Өкүлдөр палатасы). Саясий партиялары: Демократия жана прогресс Конгресси, Африкалык демократиялык биримдик, Социалисттик партия жана башка.
==Табияты==
Аймагынын басымдуу бөлүгүн плато ээлейт. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги. 200–500 м, эң бийик жери Тена-Куру (749 м) тоосу. Климаты субэкватордук; үч мезгилге бөлүнөт: суук, кургак мезгил ноябрдан майга чейин; ысык, кургак марттан майга чейин; ысык, нымдуу мезгил жылдын калган бөлүгү. Жылдык жаан-чачыны 450 ммден 1100 ммге чейин, ал түштүк-батыштан түндүккө жана Түндүк-чыгышка карай азаят. Марттан майга чейин чөлдөн соккон харматан ысык шамалы кургакчылыкты күчөтөт. Айлык орточо температурасы декабрь–январда 24°–26°С, апрель–майда 30°–35°Сге чейин өзгөрөт. Уагадугу шаарынын марттагы орточо температурасы 41°Сге чейин жетет. Аймагынын басымдуу бөлүгү Вольта дарыясынын алабына кирет. Ири дарыялары: Кара (Мухун), Ак (Накамбе) жана Кызыл (Назинон) Вольта. Кара Вольта дарыясында кеме жүрөт, кышында кургап, жайында жайылып агат. Кен байлыктары: акиташ, мрамор, марганец, жез, никель, фосфорит, боксит, цинк, коргошун, күмүш, алтын. Өлкөнүн аймагынын көп бөлүгүндө бийик тоолуу саванна өсөт. Кээ бир жерлеринде акация жана бадалдардан турган токой кездешет. Токой өлкөнүн 9%ин ээлейт. Жалпы аянты 3,14 млн га (2005) болгон коргоого алынган 13 табигый аймагы бар, анын ичинде Каборе-Тамби жана Дубль-Ве улуттук парктары уюштурулган.
==Калкы==
Эли негизинен нигер-кардофан (гур жана [[манде тилдери|манде]]) тилинде сүйлөшөт. Калкынын орточо жыштыгы 1 км<sup>2</sup> жерге 43,4 киши. Өлкөдөгү элдердин жарымы моси тобундагылар. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники 47, аялдарыныкы 49 жашаары Ислам (50% мусулмандар) жана христиан (10% католиктер) диндерин тутат.

==Тарыхы==
Буркина-Фасонун аймагында алгачкы мамлекеттердин пайда болушу 13–14-кылымдарга таандык. 11-кылымда Түндүк-батыштан моси уруулары көчүп келип, жергиликтүү урууларды багындыруу менен өз мамлекетин негиздешкен. 13–14-кылымдан Уагадугу, Ятенга, Тенкодого жана Фадан-Гурма мамлекеттери өкүм сүргөн. 17-кылымда саясий бытырандылык күч алган. 18-кылымдын башында ислам дини тарай баштаган. 1895-жылы. Буркина-Фасонун аймагына француз аскерлери басып кирип, 1897-жана башка-Ф. Жогорку Вольта деген ат менен француздук Батыш Африканын курамына киргизилген. 1904-жана башка-Ф. Франциянын Жогорку Сенегал-Нигер колониясына кошулган. 1919-ж. Француздук Батыш Африканын курамындагы өзүнчө администрациялык бирдик болуп түзүлгөн, 1932–47-ж. башка француз колонияларынын бир бөлүгү болуп турган. 2-дүйнөлүк согуш жылдарында Буркина-Фасонун аскерлери Франция тарабында фашисттик коалицияга каршы согушкан. 1947-ж. Франциянын «деңиздеги алыскы аймагы» катары статус берилип, азыркы чегарасы белгиленген. 2-дүйнөлүк согуштан кийин Буркина-Фасодо улуттук-боштондук кыймыл күч алган. 1958-жана башка-Ф. Француз Коомдоштугуна мүчө мамлекет статусун (өлкө «автономиялуу республика» аталган) алган, 1960-ж. 5-августта көз карандысыз мамлекет болуп жарыяланган. 1960-ж. жаңы конституциясы кабыл алынып, ага ылайык Буркина-Фасо француз Коомдоштугунан чыккан. 1961-ж. өлкө Африка-Малагаси союзуна (1970-жылдан Жалпы Африка Малагаси-Маврикия уюму) кирген. Өлкөнүн алгачкы президенти М. Ямеого өлкөдөгү саясий партиялардын ишмердүүлүгүнө тыюу салган. Өкмөткө каршы жапырт чыгуулардан кийин, 1966-ж. январда подполковник С. Ламизана мамлекет жана өкмөт башчысы болуп калган. Конституция колдонулбай, саясий партияларга кайрадан тыюу салынган. 1971-жылдын февралынан президенттик посту ээлеген Ламизана 1974-ж. февралда конституцияны жокко чыгарып, парламентти таркатып, жаңы өкмөттү башкарып калган. 1978-ж. жаңы конституция күчүнө кирген. 1979–80-ж. өкмөткө каршы кыймылдардан кийин, 1980-ж. ноябрда полковник Сайе Зербо Ламизананы бийликтен четтетип, Аскердик кеңештин башчысы катары өлкөдөгү жогорку бийликти өз колуна алган. 1982-ж. аскердик төңкөрүштүн жүрүшүндө Зербо бийликтен кетип, майор Уэдраго жетектеген элдик сактап калуу Кеңеши бийликти ээлеген. 1984-ж. 4-августта болуп өткөн кезектеги төңкөрүштөн (Т. Санкара бийликке келген) кийин өлкөнүн аталышы Жогорку Вольта Республикасынан Буркина-Фасо («Адал адамдар эли») деп өзгөртүлдү. 1987-ж. кайрадан төңкөрүш болуп, аны жетектеген Б. Компаоре Буркина-Фасонун жаңы президенти болуп калган. 1991-ж. 11–июнда жаңы конституция кабыл алынган, 1997-ж. ага өзгөртүүлөр киргизилип, анда президентти жаңы мөөнөткө шайлоо укугу берилген. 2005-ж. 13-ноябрдагы шайлоодо Б. Компаоре кайрадан президент болуп шайланган.

==Айыл чарбасы==
Буркина-Фасо агрардык өлкө. ИДПде Айыл чарбасынын үлүшү 39,5%, өнөр жайыныкы 19,3% (2004). ИДини киши башына бөлүштүргөндө 1200 доллардан (АКШ) туура келет. Айыл чарба башкы тармагы мал чарбачылыгы. Пахта, жер жаңгак, май берүүчү пальма, балкамыш, ак жүгөрү өстүрүлөт. Дарыяларынан балык кармалат. Пахта тазалоочу, булгаары-бут кийим, текстиль өнөр жайы бар. Өлкөдө сымап, марганец, алтын, фосфор, никель, мрамор казылып алынат. 2003-ж. 375,6 млн кВт∙с электр энергиясын өндүргөн. Сыртка пахта, жер жаңгак, мал (тирүүлөй) жана мал продукциялары чыгарылат. Сырттан химия жана оор машина куруу өнөр жайына керектүү продукцияларын, транспорт жабдууларын, тазаланган нефть продуктуларын, азык-түлүктөрдү алат. Автомобиль жолунун узундугу 12,5 миң км, темир жолунуку 622 км. Негизги соода шериктештери: Франция, Кот-д’Ивуар, Кытай, Сингапур, Гана, Бангладеш, Того.

==Маданияты==
Бардык окуу жайлары Негизги жана жогорку билим берүү министрлигине карайт. Азыркы билим берүү системасы француз модели менен түзүлгөн. Уагадугу, Бобо-Диуласо шаарында университет, илимий-изилдөө институттары, Улуттук китепкана, Улуттук музей бар. Телекөрсөтүүсү 1963-жылдан иштейт. Күн сайын чыгуучу мезгилдүү 4 гезит, жума сайын 20 жана ай сайын чыгуучу мезгилдүү басылмалар бар. Адабияты 1930-жылдан француз тилинде өнүгө баштаган. 1960-жылдарда драматургия жанры өнүккөн. 1990-жылдарда социалдык-турмуштук романдар пайда болгон. Байыркы искусство эстеликтери аскадагы сүрөттөр сакталып калган. Архитектурада чоподон салынган чатыры жалпак мечиттер жана чоң пирамида сыяктуу жыгач устундар аркылуу бекитилген мунаралар сакталган ([[Уагадугу]], [[Бобо-Диуласо]]).

==Колдонулган адабият==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
* (en) Rupley, Lawrence; Bangali, Lamissa and Diamitani, Boureima (2013). Historical Dictionary of Burkina Faso. The Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6770-3.

==Интернеттеги шилтемелер==
* http://www.gouvernement.gov.bf/
* https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uv.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190906203318/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uv.html |date=2019-09-06 }} <br>
{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мамлекеттер арип боюнча]]
[[Категория:Буркина-Фасо| ]]