Википедия:Сомо/Теңир-Тоодогу кыргыздардын XVII — XVIII кк. калмак баскынчыларына каршы күрөшү

Теңир-Тоодоошгу кыргыздардын XVII — XVIII кылымдарда калмак баскынчыларына каршы күрөшү. Кыргыз-казак согуштук ынтымак-ымаласы

Ойрот-калмак мамлекетинин түзүлүшү. Алардын баскынчылык саясаты. XVII кылымда—XVIII кылымдын биринчи жарымында ойрот-калмак баскынчылары Кыргызстанга кайра-кайра талоончул жортуулдарды уюштуруп, кыргыз айылдарына кол салып турушкан. Адатта түрк элдери калмак деп атап, теги жагынан моңголдордун өз канаты ойротторго барып такалчу калк тарыхый булактарда, илимий эмгектерде ойроттор, калмактар деген аттарды алып жүрөт. Ойроттор жеринен Моңголиянын батыш тарабындагы кенири аймакты жердешчу. Ойрот феодал- дарынын чыгыш моцголиялык феодалдар менен узак жылдарга созулгал жециштүү согуштарынын натыйжасьгнда алардын ички биримдиги XV кылымда ойроттордун өз алдын- ча хандыгы түзүлгөн. XV кылымдын экинчи жарымында бул хандык феодалдык ич ара согуштардын айынан бир нече майда хандыктарга бөлүнүп кеткен. XVI кылымда калмактар кайра биригип, «Цербен ойрот» («Төрт ойрот») союзун түзүшкөн. XVI кылымдын аяк ченинде ойроттор төрт белек уруу бирикмелеринен — торгоут, дэрбет, хошоут, чоростордон турган. Торгоуттар Тарбагатайдан кун чыгыш тарапта, дэрбеттер Ыртыштын баш жагында, хошоуттар азыркы Үрүмчү аймагында, чоростор Иленин төрүнде жашашчу.
Кекум бий.
XVII кылымдын биринчи чейрегинде казак ханы Эшим хандын заманында (1598—1628-жылдар) кыргыздар менен казактардын ортосунда XVI кылымда калыптанган ынтымак ого бетер чыңдалды. Анткени калмактардын жацы чабуулдарына биргелешип каршылык көрсөтүүгө туура келген. Кыргыз санжырасындагы кабарга Караганда Эце- ше бойлуу Эр Эшимди хан тукуму экен деп казак, кыргыз чогулуп ездеруне хан кетерген. Ошондо Эшим хан кецешип иш кылалык деп Ташкенттин темен жагындагы Кек-Дебе деген жерге казак, кыргыздын билермандарын, журт башыларды жыйынга чакырат. Ага солтодон Чаа, сарыбагыштан Сарысеит, саяктан Тугел, Тункатар, багыштан Кекум, саруудан Твнтврук, Боркемик, кушчудан Кайназар, кытайдан Кангелди катышкан. Эшим хан эски салтты козгоп элдик адат, нарктардын негизинде зац-мыйзамды калыбына келтирет. Элдик уламыштарда ал «Эшим хандын эски жол у» деп аталып калган. Хандын сунушу боюнча Кекум бий жалпы кыргыздын атынан ага кецешчи, ордо кишиси бол мок. Кекум бий кеп жылдар бою Эшим ханга ак кызмат етеп ете жакын жардамчысы катары зор урмат-сыйга ээ болгон. Ал баштаган кыргыз колунун колдоосуна таянып Эшим хан ката- гандын акыреттик ыйык достук тууралуу антты бузган хан Турсунун жец- Ген. Кыргыз-казак ынтымагына эстелик катарында ал Ташкентте атайын мУнара курдурган. Мунара кийин «Кекумдун кек кумбозу» аталганы белгилүү. Эшим хан менен Кекум бий эки элдин ынтымагын чыцдап, кез каранды эместигин кездун карегиндей коргоого кеп куч жумшаган. Алар айрыкча калмак баскынчыларына каршы айыгышкан күрөш жургузушкен. Алсак, "26—1627-жылдардагы казак, кыргыздардын калмактарга жортуулу же- циштуу аяктаган болчу. Бирок Эшим хац. дын кезу еткенден кийин (1628-жылы) калмактар кайрадан казактар менен кыр. гыздарга коркунуч туудура баштады. Жуцгар хандыгынын түзүлүшү. Дл. гачкы кагылышуулар. Жарбан баатыр, 1627-жылы ойроттордун ынтымагы ыдыpaп, кийин калмак (халмак) аталып кет¬кен белугу торгоуттар батышты бет алып Волгага (Эдил), хошоуттар Тибетке кечуп, конуш которушат, чорочтор (зюнгарлар) Жунгарияда калат. XVII кылымдын 20—30-жылдарында Хара-Хула башкарган чоростор тукуму куч алганда ойроттордун кебу Ыртыш дарыясынын оң жак жээгинде чоростор- дун айланасында топтоло баштайт. Ошол кезден тартып «эки тизгин, бир чылбыр» чорос тайшыларынын колуна еткен эле. 1635-жылы ойрот-калмак мамлеке¬ти — Жуцгар хандыгы тузулет. Анын ал- гачкы ханы Эрдене-Батур коцтайшы бол¬гон. Буга чейин чачкынды ойрот уруула- ынын биригиши эрегишкен душмандын кучун алда канча арттырып, кыр- ыз, казактын тецтайлашуу мумкунчулугун тарытты, жоонун кол салуу кор- унучун ого бетер кучетту. Ошондой болсо да элет эли эркиндик, өз алдын- алык учун курештен эч качан баш тарткан эмес. Бул кезде Чуй өрөөнүн, Ысык-Көл менен Тецир-Тоонун чордонун жердеген кыргыздарды Деелес улу Манап, ал эми Аксы, Талас жана Чаткалды мекендеген кыргыздарды йтылуу Кекум бий бийлечу. Кекум бийдин көзү өткөндө бийлигин уулу Т^ейиш бий мурастайт. Жунгар хандыгына каршы алгачкы жортуулдардын биринде кыргыз- азактын бириккен колун Арка кыргыздарынын улугу Манап бий жетектеен. Санжыра боюнча калмактар менен Манап бийдин черуусу Иле боюнда еттешет. Айкаш башталаардын алдында жоокерчилик замандын салтына .шайык эки тарап алп баатырларын эреелге чыгарат. Кайра-кайра найзалар ынып, кыйлага созулган ошол эреелде кыргыз алпы Манаптын уулу Жар- бац баатыр калмактын Дененжей деген алпын аттан ыргыта саят. Ушул алгылашуу учурунда колбашчы Манап бий да курман болгон эле делет кыр' ыз санжырасында. Ата-бабалардын баатырдык жолун, элинин намысын кор- гогон Жарбац баатыр кийинки согуштарда да эл керегине жарады. Чон ча- быштардагы чечуучу айкаштарда ал чоц черууге мицбашылык кылган.
Манап бий
Жуңгар феодалдарынын кыргыз жерине баскынчылык жортуулдары XVII кылымдын 40-жылдарында башталды. Алсак, 1643-жылы кышында алмактардын жер жайнаган аскери (50 мин) чон казат баштап, кыргыз-казактын жерине кара таандай каптап кирет. Казактарга алар 1535-жылдан тартып эле кол сала баштаган. Кептеген кыргыз, казак айыл- рын талап-тоногон баскынчылар адеп жетишкен жеништерине шерденип, QpTo Азиянын ичкери жагына кирип барышат. Кийинки 1644-жылдын саратан жайына чейин созулган бул кыргында кыргыз эли жана казак калкы душман менен жан аябай кармашкан. Ошондуктан ойрот-калмак аскерлери анчалык чон жеништерге жетише алган жок. Бир нече жолку о0р салгылашуулардан сон казак султаны Жацгир менен Самарканддын эмири (акими) Жалацтвш баатырдын бириккен колу жоого оор сокку уруп, чөгинүүгө мажбур кылат. Кыргыз, казактардын жунгарлар менен кийинки салгылашуусу 1652-жылга туура келет. Кан суудай аккан ошол айкашта далай эр буле, а тугул Жангир султан өзу кошо мерт болот 1653-жылы Батур контайшы көз жумгандан кийин ойрот-калмак төрөлөрүнүн ич ара ыйкы-тыйкысы, бийлик талашкан күрөштөрү күчөдү. Хан ордосунда тополон башталып, борбордук бийлик бошоцдогон ушундай опурталдуу кырдаалда Орто Азиянын чордонун бийлеген Жанийлер (Аштарханийлер) калмактарды талкалоо, алыска суруп салуу максатында өздөрүнүн аскерин женеткен болчу. 1658-жылы Абдышукур башкарган езбек колу Талас өрөөнүнө келип, Кулан-Жылан деген жерде калмак аскерине каршы ат коёт. Ошондо кыргыздар менен казактар өзбөктөргө колдоо керсетуп, жан аябастан салгылашышат. Бирок кан куйген кармашта Абдышукур кол- башчы набыт болуп, олуттуу жоготууларга учураган өзбөктөр аргасыздан артка чегинишкен. Галдан-Бошокту контайшынын тушунда (1671—1697) калмак тебелдеру кыргыз, казак журттарына бир нече жолу кол салат. Галдан-Бошок¬ту адегенде Кыргызстандын тушту- гуне, Өзбекстандын коншулаш челкемдерүнө талоончул жортуулдарды уюштурат. Кийинчерээк, бул контайшынын сан миндеген аскери Ка- закстандын туштугуне селдей кап¬тап кирип, эки сапар — алгач 1681- жылы, андан сон 1683-жылы Сай- Рамды кеп күн камап турган. Анткени, кирешеси мол орчундуу соода борборлору орун алып, маанилуу соода жолу кесип еткен бул аймак карамагына өтсө, контайшы жана анын жан-жекерлеру эсеп жеткис Жарбан баатыр эреелде. 1683-жылы кеч кузде калмак кощууй_ дары Анжиян тараптагы тоолук кыр. гыздарга кол салат. Душмандын ежер. ленген чабуулуна кыргыздар менен өзбөктөр биргелешип туруштук берищкен. Кыргызстандын туштугуне чет жерлик баскынчылар кийинки жылдары дагы (1684, 1685) жортуулдарды уюштурушат. Ошентсе да, XVII кылымдын аягына карата калмак төрөлөрү көп куч жумшаса да, кыргыз жеринде өз бийлигин орното алган жок. Тек, Талас, Анжиян ендуу чакан аймакта гана бир аз жылга (алардын таасири орногон. Ошентип, баскынчылар кыргыз¬дарды Ата Журтунан толук суруп чыга алган эмес. Кыргыз-казак согуштук ынтымак- ымаласы. XVII кылымдын 90-жылда¬рында жунгар-феодалдарынын кыргыз, казактарга кысымы убактылуу басац- дайт. Анткени, бул жылдарда Жуцгар хандыгына каршы кыргыз-казак саясий .штымагы ого бетер бекемдеп, аларга кара-калпактардын бир белугу ко- нулган. Ошондой эле Тауке хандын тушунда (1680—1718) Казак ханды- ы кыйла чыцдалат. Эшим хандын небереси, Жацгир хандын уулу Тауке ан менен кыргыз Тиеш бийдин достугу далай жыл кыргыз-казак ынты- «агына ылаажы болгон. Мындан тышкары, ез кез каранды эместигин коргоп калуу учун чы- ыштагы манчжурларга каршы куреште калмактар алсырай тушкен эле. 644-жылдан тартып Кытайды бийлеп турган манчжурлар менен Жуцгар сандыгынын ортосундагы согуштардын алгачкыларынын бири 1690-жылдан 1697-жылга чейин созулуп, таймашкан эки тарапты тец зор жогоууларга дуушар кылган. Кыргыз, казактар менен жуцгарлардын ортосундагы мамилелер Цеан-Рабдандын (1697—1727), айрыкча Галдан-Церендин (1727—1745) ту- пунда кайрадан кескин курчуп кетет. XVII кылымдын башында манчжурлар менен согуштарда Жуцгар хан- (ыгынын алсырап баратканын баамдаган кыргыз, казактар калмактарга тарттырып ийген Жуцгарияга чектеш аймактардагы конуштарын кайтарып ипууга аракет жасашкан. Бирок 1723-жылы алар жуцгар баскынчыларынын 60 миц аскер) жацы жортуулуна дуушар болуп, жецилип калышат да, теңиртоолук кыргыздардын бир белугу 20—40-жылдарда Ферганага, сазактардын кыйласы Бухара ээлигине, Кожент, Самаркандга кире качат.
Булак: Кыргызстан тарыхы китебинен алынган