Кыргыздарда психология түшүнүгүнүн жаралышы

«Психология» деген сөз 16-кылымда эле немец жана француз тексттеринде пайда болгон. Бул сөздy байыркы грекчеден которгондо (psyche) –жан, жана (logia)- түшүнүү, билүү дегенди түшүндүрөт. Азыркы күндө психология түптүү тамыр алган илимдердин бири экенин тануу мүмкүн эмес. Анын кылган кызматы коомдо чоң мааниге ээ. Теориялык жагынан алганда илимде, практикалык жагынан алганда күнүмдүк турмушубузда психологиянын ойногон ролу чоң. Мисалы, кичинекей бөбөктөрдүн эле жашоосунда, тарбиясында анын кылган кызматын алалычы. Дүйнөнү тааный элек жаш баланын сезим-туюмун ойготуу, кабыл алуу жөндөмүн чоң кишиден кандай гана эркти, сезимталдыкты, мееримдүүлүктү талап кылбайт.Ал эми мындай чоң ишке ушундай даярдык менен барууга психология гана жардам бере алат деп ойлойм. Анткени психолог болуу менен гана жаш баланын ички дүйнөсүн көрө билүү, анын каалоолорун түшүнүү, жана ага ошого жараша мамиле кылууга мүмкүнчүлүк түзүлөт. өзүнүн ички дүйнөсү көңдөй адам эч качан психолог да боло албайт, андай болгон соң эч кимди түшүнө да албасы дайын.

Психологиянын ошондой эле кичине балдар эмес, чоң кишилердин ортосундагы мамилелерге тийгизген таасири жөнүндө да айта кетели. Мисалы, медиктер организмдин кайсы жерин дарылабасын, эң биринчи менимче психолог болушу керек, болгондо да өтө чебер. Себеби сыркоо адамдын ооруган жеринен мурун анын көүүлүн сакайтуу ишти оңунан чыгарат. Көңүл тазармайын, ооруган жер айыкпашы да мүмкүн. Психолог врач оорулуунун ички түкшүмөлүн сезиши керек. Анын кооптонуусун, коркуусун четке каккыдай ишеничтүү тирек болуп берүүгө жараганда гана врач оорууну жеңе алат. Ооруулууга врач менен сүйлөшкөндөн кийин жеңилдик сезилбесе, ал начар врач деген таамай айтылган кеп бар.

Психологиянын коомдогу маани-маңызына баа берүүгө кыскача гана кайрыла кетүү бери болгондо коомайыраак болуп калар. Бирок, ошентсе да анын эмне экенин, коомдо зарылчылыгы канчалык экенин жогорудагыдай мисалдардан эле айкын боло түштү. Деги эле психология кайсы тармакта болбосун адамзаттын ийгиликке жетиши үчүн колдоно турган эң күчтүү алмаштыргыс куралы болуп эсептелинет.

Кыргыздар психологияны совет бийлиги келгенден кийин гана билген деген да сөз болушу мүмкүн. Бул туура эмес. «Психология» деген терминди кыргыздар билмек турсун, укпашы да чын, бирок анын нукура өзү бул элде болгон эмес деп айтуу мүмкүн эмес. Кыргыз эли «психолог» кишини «кыраакы» деп эң сонун атаган. Ошондо «психология» «кыраакылык» болуп эсептелип калат эмеспи. Бирок, албетте «психология» деген сөздүн мааниси «кыраакылыктан» терең да, кеңири да. Менин айтайын дегеним, кыргыз элинин илгертен эле күчтүү психолог болуп келгенин анын оозеки чыгармачылык өнөрү, ыр -күүлөрү тастыктап келет. Демек, терминдин өзү гана бизге кийинчерээк белгилүү болбосо,анын мааниси небак эле элибиздин канында жашап келген. Толубай сынчы, Кет Бука, Жайсаң ырчы, Санчы сынчы деген тарыхтагы даанышмандарыбызды психологиядан (анын маанисинен) кабары болгон эмес деп ким айта алат.

Демек, психология мурун да, азыр да, кийин да жашаган, жана жашай бере турган илим катары биздин коомдо ойногон ролу ченемсиз.