Кыргыздардын түрлөрү

Этногенез Негизги макала: Кыргызстандын тарыхы § Кыргыз элинин этногенези Азыркы кыргыздар — азыркы Кыргызстандын аймагында төмөнкү шарттуу компоненттердин аралашмасынын негизинде өнүккөн татаал, бир тектүү этникалык топ [20] [21]:

Азыркы кыргыздар азыркы Кыргыз аймагында төмөнкү шарттуу компоненттерди аралаштыруунун негизинде түзүлгөн татаал курамдуу, гетерогендүү этностук жамаат [20][21]:

байыркы кыргыз — Чыгыш Пряньшань жана Минусин ойдуңундагы Енисей кыргыздары;

Огуз-карлук-азыркы Кыргызстандын аймагындагы монголго чейинки түрк-мусулман калкы, орто кылымдардагы токуз-Огуз, Огуз жана карлук уруулук союздарына таандык;

Кыпчак-Кыпчак жана канглия уруулук бирикмелери буга азыркы кыргыз тилинин өнүгүү тарыхы жана кыргыздардын казактар, каракалпактар жана ногайлар менен этно-маданий жакындыгы күбө.

Могол-Борбордук Азияга Монгол бийлиги доорунда келген же калыптанган Моголстандын Монгол жана түрк уруулары.

"Кыргыз" Түрк этноними кеңири Түрк дүйнөсүнүн ар кайсы жерлеринде көп кездешет. Байыркы кытай тарыхчысы Сыма Цянь "Тарыхый жазмаларда" б.з. ч. 201-жылы байыркы кыргыздардын (енж, гэкун, Екун) ээлигинин бар экендиги жөнүндө эскерген. [22] 49-жылы кыргыздардын (Ен, цзянькун, обод) вассалдык хунндардын ээлиги жөнүндө маалыматтар усун Чыгыш чек араларынын түндүгүндө, хуннунун батышында жана чэши (Турфан) шаарынын түндүгүндө "Хань династиясынын алгачкы тарыхында"[23]. Советтик чыгыш таануучу жана тарыхый география боюнча адис л. а. Боровкова аны Чыгыш Тянь-Шанда Боро-Хоро кырка тоосунун түндүгүнө жана Дзосотун-Элисун чөлүнүн батышына локалдаштырган [24].

Енисей дарыясынын өрөөнүндө жашаган "кыргыз" деп аталган эл жөнүндө орто кылымдагы кытай, араб-перс жана байыркы түрк булактары жазышкан. Енисей кыргыздары түрк жана уйгур каганаттарынын бийлиги астында болгон. Тогуз кылымда Түрк Каганаты ыдырап, узакка созулган тирешүүдөн кийин Кыргыз каганаты 840-жылы Уйгур каганатын талкалап, өз бийлигин Иртыштан амурга чейинки аймакка жайган.

В. в.Радлов, в. в. Бартольд жана А. Н. Бернштам жана О. Караев Енисей кыргыздарын Тянь-Шанга көчүрүү процесси көп этаптуу болгон деп эсептешкен[25] жана, сыягы, Хаш кылымда башталган жана Хаш кылымда аяктаган.

1960-жылдардын башында кыргыздардын этногенези боюнча бир катар эмгектер менен кыргыз тарыхы боюнча адис К.и. Петров чыгып сүйлөгөн. Петровдун гипотезасына ылайык, Алтайда енисей кыргыздарынын бир бутагы[26], кимак жана Чыгыш кыпчактар менен биригип, көз карандысыз үлүш түзгөн. Алтайда жана Приртышьеде Енисей кыргыздары, кимак жана Чыгыш кыпчактар аралашкан. Бул аралашуунун негизинде "Алтай кыргыздары" пайда болуп, кыргыз тили калыптанган[27].

Енисейлик кыргыздар жөнүндө биринчи жолу эскерүү Сыма Цяндын «Тарых жазууларында» алардын хунндарга баш ийишине байланыштуу (б. з. ч. 201-жылга чейин) жазылган жазуу деп эсептелет.

1980-жылдардын аягында О.Караев, Ю. с. Худяков, в. Я. Бутанаев, т. к. Чоротегин Кыргыз этносунун Алтай баскычынын концепциясына каршы чыгышкан. Бул изилдөөчүлөрдүн пикири боюнча, Кыргыз элинин Борбордук Азия протоядросунун калыптануу процесси 840-жылга чейин Минусин ойдуңунда аяктаган. Уруулардын бир бөлүгү 843-жылы Бешбалык жана Аньси шаарларындагы аскердик жортуулдун натыйжасында Чыгыш Түркстанга көчүп келишкен (ал аркылуу Улуу Жибек Жолу өткөн). Келечекте дал ушул топ кыргыз элинин калыптанышында негизги ролду ойногон[28].

Көптөгөн орто кылымдардагы араб-перс булактарында "кыргыз" этноними белгилеген этникалык топтордун, в.э. сов. поселогунда, байыркы уйгурлар, карлуктар, чигилдер, ягма жана кимактар менен коңшулаш жайгашкан жерлери жөнүндө маалыматтар бар. Бул маалыматтар Чыгыш Тянь-Шанда енисей кыргыздарынын монголго чейинки доордо жашагандыгын айгинелейт[29]. Кыргыздар Араб географы Акустун эмгегинде эскерилет. ал-Истахри" Китаб масалик ал-мамалик "деп жазат:"Бул тоолор мавераннахрдан обочолонуп, түркүттөрдүн терең аймагына чейин кыргыздарга жана шашка (Ташкентке) жакын Илак (Ангрен) жерлерине чейин созулуп турат".

Монгол баскынчылыгына чейин Манастын башында азыркы Кыргызстандын аймагында түрк тилинде сүйлөгөн, жалпы түрк-перс маданиятын бөлүшкөн жана Исламды тутунган бирдиктүү этно-маданий жамаат калыптанган. Көрүнүктүү этнограф С.М. Абрамзон тарыхый жашоосу азыркы Кыргызстандын аймагына жакын жайгашкан Борбордук Азиянын мейкиндиктеринде өткөн Түрк тилдүү уруулар эң оболу кыргыз элинин этникалык өзөгү боло алат деп эсептеген[30].

Нарын доорунда азыркы Кыргызстандын бардык аймагы Монгол мамлекеттеринин курамына кирген — Чагатай Улусу, андан кийин Хайду, ал эми акыркы парке в.тарагандан кийин — Моголстан. Бул аймакта көчмөн турмуш сакталып, бул жерлерге Монгол империясынын башка аймактарына салыштырмалуу түрк-монгол көчмөндөрүнүн саны көбүрөөк көчүп келген. Жалпы көчмөн маданияты боюнча жакын түрк элдеринин саны көп болгондуктан, монгол тилдүү уруулар тез арада түрктөшүүгө дуушар болушкан[31].

Тянь-Шанда енисей кыргыздарынын пайда болушунун ар кандай концепциялары болгонуна карабастан, изилдөөчүлөрдүн басымдуу бөлүгү Кыргыз элинин этногенезинин акыркы баскычтары Моголстан мамлекетинде өткөн деген пикирде. Моголстан аймагы өзүнө азыркы Кыргызстандын бөлүгүн гана эмес, Чыгыш тартылуусунун жана Жети Суунун Олуттуу мейкиндигин, башкача айтканда, кыргыз элинин келечектеги компоненттери калыптанган туруктуу этникалык аймакты камтыган[30]. Ак—Суу вв. кыргыз уруулары Могол уруулары менен биригип, бирдиктүү кыргыз этносун түзүшкөн[30].

Генетика Генетика

Кыргызстан Республикасы Борбордук Азияда, анын түндүк-чыгышында жайгашкан. Мамлекеттин аймагы Өзбекстан, Тажикстан, Кытай жана Казакстан сыяктуу мамлекеттер менен чектешет. Кыргызстандын борбору Бишкек шаары. Аймактын аянты болжол менен 200 чарчы метрди түзөт. км.

Генетикалык жактан кыргыздар Түштүк Сибирдин Алтай-Саян аймагы менен Орто Азиянын талаа аймактарынын ортосунда ортолук орунду ээлейт – R1a1a-Z93 (42,1%), C-M130 (33,1%), N1a2b-P43 (12,1%). , O-M175 (3,7%), R1b1b1-M73 (3,3%), Q-M242 (1,2%), G-M201 (1,2%).

Кыргыздарда У-хромосомалык С гаплогруппасынын жогорку жыштыгы кыргыз этникалык тобунун болжолдонгон калыптануу борбору болгон аймактарга Борбордук Азиянын талаа элдеринин интенсивдүү миграциясы менен түшүндүрүлөт. Тянь-Шандын кыргыз популяциясында У-хромосомалык С гаплогруппасынын Орто Азия варианттары 44% түзөт. Памирдеги кыргыздарда N1b (N1a2b) “сибирдик” Y-хромосомалык гаплогруппасынын жыштыгы 24%ке жетет[32].