Кыргызстан терреториядагы шаардык цивилизациялар

Байыркы конуштар. Натыйжада археологдор табылган. изилдөөлөр, байыркы конуштардын калдыктары, тиричилик идиштери, дан чуңкурлары, керамикалык идиштер, темир иштетүүчү цех жана башка эстеликтер Фергана^[1] өрөөнүндө байыртадан отурукташуу менен алектенген адамдар жашашкан. дыйканчылыктан улам бул жерде көп конуштар болгон. Алардын ичинен эң көп изилденгени Сулайман-Тоонун^[2] түштүк тик капталында террассалар түрүндө жайгашкан Ош^[3] конушу. Дээрлик бардык сайттарда жердин көп кылымдык катмарларынын астында катылган көптөгөн тешиктердин издерин көрө аласыз. Ош конушунун геррас пландоосу аны уникалдуу кылат.Мындай конуштар Борбордук Азияда азыр жок.

Ош конушу коло доорундагы Чуст маданиятынын көрүнүктүү эстелиги болуп саналат. Ош облусунун аймагындагы калкы ушул жерге отурукташып, дыйканчылык менен алектене баштаган алгачкы конуш мындан 3 миң жыл мурда түптөлгөндүгү бүгүнкү күндө ачык көрүнүп турат.

Мындай тыянак конуштун террасасындагы чуңкурлардын биринде табылган көмүр күлүн радиокарбондук анализдин негизинде жасалган. 2000-жылы Ош шаарынын 3000 жылдыгы Кыргызстанда эл аралык деңгээлде салтанаттуу белгиленди.

Бул доордун отурукташкан дыйканчылык маданиятынын дагы бир көзгө басар эстелиги Дальверзин конушу болуп саналат (Далверзин – Тажикстан^[4]да ачылган Дальверзин-Тепе^[5] кыштагынан өз атын алган байыркы отурукташуу маданиятынын жалпыланган шарттуу аталышы). Мындай типтеги конуштар Борбордук Азияда кыйла көп кездешет. Далверзин конушу Кара-Дарыя^[6]нын сол жээгинде, Ош шаарынан 40 км түштүктө жайгашкан. Бул жерден тиричиликке керектелүүчү чуңкурлар, керамикалык идиш-аяктар, металл иштетүүчү цех, металл калдыктары, шаймандарды жасоо үчүн 8 калып, тегирмен ташы, ава, ийнелер ж.б. жез, жогорку металл өндүрүү өнүккөн.

Кыргызстандын аймагындагы шаардык цивилизация. Биздин заманга чейинки V-I кылымдарда. д. Фергана өрөөнүндө көптөгөн шаарлардын жана калктуу конуштардын пайда болушуна жана гүлдөшүнө байланыштуу. Бул эски шаарлардын калдыктары дөбөлөр түрүндө бүгүнкү күнгө чейин сакталып калган. Жазма булактарда биздин заманга чейин 2-кылымда болгон деген маалыматтар бар. д. 70 чоң жана кичине шаарлар болгон. 1-миң жылдыктын 2-жарымындагы көптөгөн байыркы конуштар Фергана өрөөнүнүн чыгыш бөлүгүндө, өзгөчө Кыргызстандын түштүгүндө –

Кара-Кулжа^[7], Ясы^[8], Кара-Дарыя жана Куршаб^[9] өрөөндөрүндө кездешет. Бул аймакта 4 байыркы шаардын – Кара-Дарыя, Дөң-Булак^[10], Өзгөн^[11], Шоро-Башат^[12]тын ири урандыларынын калдыктары сакталып калган.

Алардын ичинен Шоро-Башат шаарынын калдыктары өзгөчөлөнүп турат. Шаарларды казуу учурунда дувал дубалдарынын калдыктары, ылай кирпичтер, керектөөчү чуңкурлар, чоң кумуралар табылган. Көптөгөн таш тегирмен таштары табылган. Жаныбарлардын сөөктөрүнөн жасалган буюмдар да бар.

Кыштак^[13] деп аталган чакан конуштар ар бир чоң шаардын айланасына топтолгон. Мындай конуштардын көптөгөн калдыктары Кара-Дарыя шаарынын четинде жана Шоро-Башат шаарынын айланасында аныкталган.

Эл жыш жайгашкан Ош жана Кара-Суу шаарларынын айланасында чоң аянттарды эбегейсиз чоң дөңсөөлөр, Кыштак конуштарынын жана шаарларынын урандылары ээлейт. Кара-Суудан эң чоң шаардын урандыларынын калдыктары табылды.

Кыргызстандын түштүгүнүн башка аймактарында – Араван^[14], Сузак^[15], Базар-Коргондо^[16] байыркы конуштар болгон. Бул мезгилдеги алгачкы конуштар Чаткал^[17] менен Алайдын^[18] бийик тоолуу өрөөндөрүндө да пайда болгон. Аларды Фергананын отурукташкан дыйканчылык маданиятынын таасиринин натыйжасы катары кароого болот.Байыркы шаарлардын бири Кыргызстандын аймагында - Чигучен^[19] (Кызыл шаар) болгон. Усун^[20] мамлекетинин борбору болгон. Археологиялык изилдөөлөрдүн жыйынтыгында бул шаар азыркы Ысык-Көл облусунун чыгышында, болжол менен Түп ^[21]дарыясы Ысык-Көлгө куя турган аймакта жайгашканы аныкталган. Бул шаардын калдыктары Ысык-Көлдүн түштүк тарабындагы көлдүн астында, болжол менен Жети-Өгүз^[22] районунун борбору Кызыл-Суу^[23] айылына жакын жерде жайгашканы тууралуу маалымат бар. Ысык-Көлдүн эки жээгинен байыркы конуштардын калдыктары табылган. Алардын тургундары дыйканчылык жана кол өнөрчүлүк менен алектенишкен. Биздин доордун башында Ысык-Көл^[24]дүн суунун деңгээли көтөрүлүп, шаарды каптап кеткен.

Ошентип, Орто Азиянын башка аймактарындагыдай эле Кыргызстанда да шаарлар жана калктуу конуштар болгон, бул бул аймакта отурукташкан цивилизациянын калыптангандыгын жана өнүккөндүгүн айгинелейт.

[1] Калып:Статья

[2] Калып:Статья

[3] Калып:Статья

[4] Калып:Статья

[5] Калып:Статья

[6] Калып:Статья

[7] Калып:Статья

[8] Калып:Статья

[9] Калып:Статья

[10] Айыл Окмоту Дон-булак - Ош 715520, Узгенский Р-н, С. Бахмал.

[11] Калып:Статья

[12] Калып:Статья

[13] Калып:Статья

[14] Калып:Статья

[15] Калып:Статья

[16] Калып:Статья

[17] Калып:Статья

[18] Калып:Статья

[19] Калып:Статья

[20] Калып:Статья

[21] Калып:Статья

[22] Калып:Статья

[23] Калып:Статья

[24] Калып:Статья

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]