Кыргыз элдик музыкалык аспаптары

Кыргыз элдик музыкалык аспаптары
Тематикалык жактан байланышат	Кыргыз элдик музыкасы
Indigenous to	Кыргыздар

Кыргыз элдик музыкалык аспаптары — Кыргыз элинин музыка маданиятында байыртан келе жаткан музыкалык үн, аткаруу ыкамалары бар белгилүү ыргактагы жана туруктуу бийиктиктеги добуштарды чыгаруучу аспаптар. Муундан-муунга мурас болуп келе жаткан түрдүү музыкалык аспаптарда кыргыз элинин жашоо-турмушун, кубанычын, кайгы-капасын, махабатын, эрдиктерин ж. б. күүгө салуу, ырга кошуу менен өздөрүнүн кулк-мүнөздөрүнө айкалышкан улуттук ладдарын, ритмдерин, обондорун, күүлөрүн иштеп чыгышкан. Кыргыз элдик музыкалык аспаптарынын ар биринин өзүнө таандык үнү, аткаруу ыкмалары, кайталангыс өзгөчөлүктөрү бар. Алар жөнүндө маалыматтар оозеки элдик ырларда, уламыштарда жана дастандарда айтылат, биздин заманга чейинки. 3—8-кылымдагы жана 11—12-кылымдардагы орус жана чет элдик саякатчылар менен илимпоздордун эмгектеринен да кездештирүүгө болот. Алгачкы аспаптар жыгачтан, түрдүү өсүмдүктөрдөн, малдын териси менен сөөгүнөн, мүйүзү менен кылынан жасалган. музыкалык аспаптарга чыгарылган обондор жар чакырууда, жоокерлерди чогултууда, жоого аттанууда, улуу жеңиштерди даңктоодо, кабарлоодо, белги берүүдө, аңды үркүткөндө, куш салууда ж. б. пайдаланылган. Кыргыз элдик музыкалык аспаптары үйлөмө [чоор түрлөрү: чопо чоор, ышкырык чоор, чогойно чоор, балтыркан чоор, сыбызгы, сурнай, керней, жалбырак, чыңырткы, зуулдак, барылдак, ышкырык, чымылдак]; какма (темир ооз комуз, жыгач ооз комуз), дирилдек, асатаяк, шалдырак, коңгуроо, жылаажын, жекесан; кылдуу чертме (комуз); тартма (кыл кыяк); урма (добулбас, добулбаш, доол) болуп бөлүнөт. Кыргыз элдик музыкалык аспаптарын өркүндөтүү 1930-жылдан башталган. Комуздун алгачкы жаңы түрлөрү (комуз-прима, комуз-секунда, комуз-альт, комуз-тенор, комуз-бас) Москвадагы Сокольники музыкалык фабрикасында усталар В. Лазарев, А. Токмаков, П. Шошин жана П. Гренев биргелешип иштөөсү менен өркүндөтүлгөн (1935). Кыл кыяктын жаңы түрлөрүн П. Шошин (1938—40), Ташкент илим-изилдөө институтунун профессор А. Петросянц менен С. Дидеренко (1952—53) модернизациялашкан. Акыркы 15 жылда Кыргыз эл аспаптар оркестринде, «Камбаркан» этнографиялык-фольклордук, «Ордо сахна» ансамблдеринде улуттук музыкалык аспаптар кеңири пайдаланылат. Ошондой эле көркөмдүктөгү көрүнүктүү чыгармаларды, спектаклдерди кинотасмаларды, адабият жана өнөр боюнча илимий эмгектерди жараткан өнөр тануучуларга, адабиятчыларга, өнөр менен адабиятты өнүктүрүүгө, адистерди даярдоого, тарбиялоого айрыкча салым кошкон композиторлорго, сүрөтчүлөргө, театр жана кино режиссерлорго, дирижёрлорго, драматургдарга, сценаристтерге, кинооператорлорго ж. б. адистерге берилет. Бул наамды алгачкылардан болуп П. Ф. Шубин, В. Я. Васильев, В. А. Власов, А. Куттубаев, А. Самарин-Волжский, В. Г. Фере, С. А Чуйков, III. Орозов ж. б. алышкан.

Комуз

Комуз-кыргыздын эң популярдуу жана белгилүү музыкалык аспаптарынын бири. Бул бир Жыгачтан, адатта өрүк же жаңгактан жасалган үч кылдуу кылдуу аспап. Комуз терең жана обондуу үнү менен айырмаланат. Аспап жеке аткаруу үчүн да, ыр жана бий менен коштоо үчүн да колдонулат.

Комуз салттуу музыкада маанилүү роль ойнойт жана элдик ырларды жана эпосторду аткаруу үчүн колдонулат. Комузда салттуу чеберчилик муундан муунга өтүп келе жатат жана көптөгөн заманбап музыканттар бул аспапты өнүктүрүүнү жана жайылтууну улантууда.

Чопо-чоор

Чоп-чоор-чоподон жасалган байыркы кыргыздын үйлөмө аспабы. Бул мелодиялык үндөрдү чыгарууга мүмкүндүк берген көп тешиктүү флейта. Чопо-чоордун жумшак жана чын жүрөктөн чыккан обону бар, ал көбүнчө элдик музыкада өзгөчө атмосфералык үн чыгаруу үчүн колдонулат.

Салт боюнча, чоорду койчулар чоң аралыкта көңүл ачуу жана баарлашуу үчүн колдонушкан. Азыркы заманда бул аспап популярдуу бойдон калууда жана көбүнчө салттуу музыканы аткарган ансамблдерде жана оркестрлерде колдонулат.

Кыл-Кыяк

Кыл кыяк-аттын жүнүнөн жасалган эки кылдуу кылдуу жаа аспап. Кыл кыяктын корпусу, адатта, жыгачтан жасалат, ал эми жиптер жыгач же металл рамкага тартылат. Кыл кыякта ойноо жогорку чеберчиликти талап кылат, анткени таза үн чыгаруу үчүн жаа кылдарга белгилүү бир бурч менен тийиши керек.

Кыл кыяк көбүнчө эпикалык чыгармаларды жана лирикалык ырларды аткаруу үчүн колдонулат. Аспаптын үнү тереңдиги жана экспрессивдүүлүгү менен айырмаланып, сезимдердин кеңири спектрин жеткирүүгө мүмкүндүк берет.

Темир ооз комуз

Темир-комуз: камыштын термелүүсүнөн үн чыгарган металл варган. Темир комуз көбүнчө ыр-бийдин коштоосунда колдонулат.

Сыбызгы: жумшак жана обондуу үн менен жыгач флейта. Элдик обондорду жана малчылык ырларды аткаруу үчүн колдонулат.

Жетиген: ар бири өзүнчө стендге сунулган жети кылдуу кылдуу аспап. Аспап эпикалык чыгармаларды жана лирикалык ырларды аткаруу үчүн колдонулат.

Колдонулган адабияттар

• “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 20
• Балбай Алагушов. Кыргыз музыкасы: Энциклопедиялык окуу куралы / Башкы редактору Үсөн Асанов. – Бишкек: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2004. – 400 бет. -ISBN 9967-14-016-X.12. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9

• О.Каратаев, С.Эралиев. Кыргыз этнографиясы боюнча сөздүк. Бишкек. "Бийиктик" - 2005-ж. ISBN 9967-13-159-4