Адам укуктарын коргоочу

Шилтемелерди кошуу
Википедия дан
(«Укук коргоочу‎»‎ барагынан багытталды)
Адам укуктарынын логотиби. Логотип кол менен куштун элестерин айкалыштырат.

Адам укуктарын коргоочу же адам укуктары боюнча активист - бул адам укуктарын жекече же башкалар менен биргеликте жайылтуу же коргоо үчүн иш алып барган адам. Алар журналисттер, экологдор, маалымат берүүчүлөр, профсоюзчулар, юристтер, мугалимдер, турак жай кампаниясынын катышуучулары, түздөн-түз иш-аракеттердин катышуучулары же жөн гана жеке адамдар болушу мүмкүн. Алар укуктарын өз жумуштарынын бир бөлүгү катары же ыктыярдуу түрдө коргой алышат. Алардын ишмердүүлүгүнүн натыйжасында адам укуктарын коргоочулар (АУК) көбүнчө каралоо, көзөмөлдөө, куугунтуктоо, жалган айыптар, өз эрки менен камакка алуу, биригүү эркиндигине чектөөлөр, физикалык кол салуу жана ал тургай киши өлтүрүү сыяктуу өч алууларга дуушар болушат[1]. 2020-жылы 25 өлкөдө кеминде АУК өлтүрүлгөн. Эл аралык коомчулук жана айрым улуттук өкмөттөр бул зордук-зомбулукка ар кандай коргоо чаралары аркылуу жооп берүүгө аракет кылышкан, бирок адам укуктары боюнча мыйзамдарга каршы зордук-зомбулук дагы деле күч алууда. Адам укуктарын коргоочу аялдар жана экологиялык укук коргоочулар (алар көбүнчө жергиликтүү калк) башка маселелер боюнча иштеген адам укуктарын коргоочуларга караганда көбүрөөк репрессияга жана тобокелдиктерге туш болушат.

1998-жылы Бириккен Улуттар Уюму Адам укуктарын коргоочулардын ишин мыйзамдаштыруу жана адам укуктарын коргоо боюнча ишмердүүлүгүн кеңейтүү боюнча Адам укуктарын коргоочулар жөнүндө декларациясын жарыялаган. Бул декларациядан кийин саны көбөйүп келе жаткан активисттер АУК ярлыгын колдонуп келишет, бул  адам укуктары боюнча кесипкөй адистерге тиешелүү сөз.

Аныктама[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Адам укуктарын коргоочу (АУК) деген термин эл аралык адам укуктары коомчулугунда БУУнун Башкы Ассамблеясы Адам укуктарын коргоочулар жөнүндө декларация деп белгилүү болгон Жалпы таанылган адам укуктарын жана негизги эркиндиктерди (А/RES/53/144, 1998),  коомдун жеке адамдарынын, топторунун жана органдарынын укуктары жана жоопкерчилиги жөнүндө декларацияны жарыялагандан кийин кеңири колдонула баштаган. Бул декларацияга чейин активист, жумушчу же көзөмөлдөөчү адам укуктарын коргоо жаатында иштеген адамдарга карата колдонгон терминдер болгон.[2] Адам укуктарын коргоочулар жөнүндө декларация адам укуктарын коргоочулардын кеңири аныктамасын түзүп, ага адам укуктарын жактаган же коргогон ар бир адам кирет.[3][4] Бул кеңири аныктама АУКтарды коргоо программаларын колдоого умтулган кызыкдар тараптарга жана донорлорго кыйынчылыктарды жаратат да, артыкчылыктарды да берет, анткени өтө так берилген аныктамалар АУКтарды коргоо программаларынын айрым категорияларын камтыбай калат, бирок мындай кеңири аныктама, ошондой эле, аны чечмелөөгө көп орун калтырат да тобокелге туш болгон айрым адамдар үчүн АУК статусун орнотууну кыйындатышы мүмкүн.[3]

2004-жылы Бириккен Улуттар Уюмунун Адам укуктары боюнча Жогорку Комиссарынын кеңсеси адам укуктарын коргоочуларды аныктоо жана колдоо үчүн №29 маалыматтык бюллетенин чыгарган. Бул документте "адам укуктарын коргоочу болуу үчүн" квалификация "талап кылынбайт" деп айтылат, бирок АУКтарга болгон минималдуу стандарттар адам укуктарынын универсалдуулугун жана зордук-зомбулуксуз аракеттерди кабыл алуу болуп саналат.[5]

Айрым изилдөөчүлөр АУК тобокелдеринин үлгүлөрүн жакшыраак түшүнүү максатында адам укуктарын коргоочулардын категорияларын бөлүп-жарууга аракет кылышкан. Мындай категорияга бөлүү кесиптик жана кесиптик эмес ишмердүүлүктү,[3] аялдардын укуктары же жергиликтүү калктын жер укуктары сыяктуу корголуп жаткан конкреттүү укуктардын негизинде айырмалай алат.[6]

Өзүн-өзү аныктоо[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Адам укуктарын коргоочу катары өзүн-өзү идентификациялоо отурукташкан мекемелерде, өкмөттө же бейөкмөт уюмдарда иштеген профессионал укук коргоочулардын арасында таралган. Бул системалардан тышкары иштеген адамдар, адатта, алардын ишмердүүлүгү БУУнун Адам укуктарын коргоочулар жөнүндө декларациясында ачык көрсөтүлгөн чөйрөгө кирсе дагы адам укуктарын коргоочулардын ордуна "активисттер", "лидерлер" же башка терминдер менен өзүн таанышат.[3] АУК иденттүүлүгүн колдонуу алардын ишин мыйзамдаштыруу жана коргоо чараларына жетүүнү жеңилдетүү менен пайда алып келиши мүмкүн. АУК иденттүүлүгүн колдонуу, ошондой эле, алардын ишинин коллективдүү мүнөзүнө көңүл буруунун ордуна, белгилүү бир адамдарга көңүл буруу менен терс натыйжа бериши мүмкүн, бул дагы бул адамдарга коркунуч туудурушу мүмкүн.[7]

Укук коргоочуларга карата коркутуулар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Кыздардын билим алуу укугу үчүн күрөшкөн Малала Юсуфзайга 2012-жылы мектеп автобсунун ичинде талиптер кол салган.

Адам укуктарын коргоочулар (АУК) өкмөттүн жана жеке адамдардын, анын ичинде милиция, аскер, жергиликтүү элитанын, жеке коопсуздук күчтөрүнүн, оңчул топтордун жана көп улуттуу корпорациялардын катуу репрессиясына жана өч алуусуна дуушар болушат. Зордук-зомбулукка коркутуу, өз эрки менен камакка алуу, куугунтуктоо, жалаа жабуу, жумуштан бошотуу, үйүнөн чыгаруу, жоголуу жана киши өлтүрүү кирет.[8]

Аял  укук коргоочулардын (АяУК) же маданий гендердик нормаларга каршы чыккан  АУКтардын башка АУКтарга салыштырмалуу тобокелдиктерди жогору, ошондой эле алыскы аймактарда анча көрүнүктүү эмес укук коргоочулар да буга туш болушат.[8] Айлана чөйрө боюнча укуктар, жер укуктары жана жергиликтүү калктын укуктары маселелери боюнча иштеген адамдын экологиялык укуктарын коргоочулар (АЭУК) башка АУКтарга караганда көбүрөөк коркунучтарга туш болушат[9]; 2020-жылы дүйнө жүзү боюнча өлтүрүлгөн АУКтардын 69% ушул маселелер боюнча иштеп жаткан.[10]

2020-жылы Front Line Defenders тарабынан жарыяланган отчетто ошол жылы 25 өлкөдө кеминде 331 адам өлтүрүлгөнү аныкталган. Түпкүлүктүү калк дүйнө калкынын 6% гана түзсө да, өлтүрүлгөндөрдүн АУКтардын болжол менен 1/3 бөлүгү түпкүлүктүү калктын арасынан болгон. 2019-жылы 31 өлкөдө 304 АУК өлтүрүлгөн.[10] Global Witness’тин айтымында, 2002-2019-жылдар аралыгында 52 өлкөдө 1922 АЭУК өлтүрүлгөн. Бул өлүмдөрдүн 80% Латын Америкасында болгон. 2015-2019-жылдар аралыгында өлтүрүлгөндөрдүн болжол менен 1/3 түпкүлүктүү жарандар болгон. Мындай зордук-зомбулук фактылары толугу менен документтештирилген эмес, жана ар бир катталган өлүмгө жүздөгөн катталбаган репрессия фактылары болушу мүмкүн, мисалы, камакка алуу, үйүнөн чыгаруу, жалаа жабуу ж.б.[9]

Бизнес жана адам укуктары боюнча ресурстар борбору[11] жүргүзгөн изилдөөлөр 2017-жылы адам укуктары боюнча активисттерге каршы чабуулдардын дүйнө жүзү боюнча 34 пайызга көбөйгөнүн көрсөттү. Алардын арасында 120 киши өлтүрүүгө шектелип, кол салуу, кодулоо жана коркутуу сыяктуу жүздөгөн окуялар катталган. 2017-жылы 388 кол салуу фактысы катталган, ал эми 2016-жылы 290 гана кол салуу болгон. Ошол эле изилдөөдө агробизнес, тоо-кен жана кайра жаралуучу энергия тармактарына байланышкан адам укуктарын коргоочулар эң чоң коркунуч алдында тургандар катары аныкталган. Ошондой эле юристтер менен экологиялык топтордун мүчөлөрү да коркунучта болушкан.[12]

Адам укуктарын коргоочулар жөнүндө БУУ декларациясы[түзөтүү | булагын түзөтүү]

1998-жылдын 9-декабрында Бириккен Улуттар Уюмунун Адам укуктарын жана негизги эркиндиктерин жайылтуу жана коргоо боюнча жеке адамдардын, топтордун жана коомдун органдарынын укугу жана жоопкерчилиги жөнүндө декларациясы (А/RES/53/144), адатта Адам укуктарын коргоочулар жөнүндө декларация[13] деп аталат, адам укуктарын коргоочуларды легитимдештирген жана аныктаган БУУнун алгачкы куралы, ошондой эле адам укуктарын коргоо боюнча ар бир адам үчүн укук жана жоопкерчилик.

Бириккен Улуттар Уюмунун 1998-жылдын 9-декабрында жалпы таанылган адам укуктарын жана негизги эркиндиктерин илгерилетүү жана коргоо боюнча жеке адамдардын, топтордун жана коомдун органдарынын укуктары жана милдеттери жөнүндө Декларация (A/RES/53/144), адатта Адам жөнүндө Декларация катары белгилүү Укук коргоочулар [14] БУУнун биринчи инструменти болуп саналат, бул укук коргоочуларды мыйзамдаштыруу жана аныктоо, ошондой эле ар бир адамдын адам укуктарын коргоо укугун жана жоопкерчилигин аныктайт.

Декларация мыйзамдуу түрдө милдеттүү эмес, бирок ал адам укуктары боюнча келишимдер менен түзүлгөн укуктарды аныктайт жана, алардын ишин мыйзамдаштыруу жана АУКтарды коргоону кеңейтүү максатында аларды адам укуктарын коргоочуларга карата колдонот. Декларацияга ылайык, адам укуктарын коргоочу - бул адам укуктарын жайылтуу же коргоо үчүн иштеген адам: кесипкөй же кесипкө эмес; өз алдынча же топтун же мекеменин мүчөсү болот.

Декларациядагы учурдагы укуктар адам укуктарын коргоочуларга аларды колдонууга жеңилдетилген жол менен көрсөтүлгөн. Декларациянын алкагында корголгон укуктарга, башкалардын арасында, адам укуктарынын жаңы идеяларын иштеп чыгуу жана талкуулоо жана аларды кабыл алууну жактоо укугу; мамлекеттик органдарды жана агенттиктерди сындоо укугу жана алардын ишин жакшыртуу боюнча сунуштарды берүү укугу; адам укуктарын коргоодо юридикалык жардам көрсөтүү же башка кеңештерди жана жардамдарды берүү укугу; адилеттүү соттук териштирүүлөрдү жүргүзүү укугу; өкмөттүк эмес жана өкмөттөр аралык уюмдар менен тоскоолдуксуз байланышуу жана байланышуу укугу; адам укуктарын коргоо максатында ресурстарга жетүү укугу, анын ичинде чет өлкөдөн каражаттарды алуу; жана сөз эркиндиги, ассоциация жана чогулуу укуктары кирет.

Декларацияда мамлекеттер декларациянын жоболорун ишке ашыруу жана урматтоо жоопкерчилигине ээ экендиги жана адам укуктары боюнча иш-аракеттеринин натыйжасында адам укуктарын коргоочуларды зордук-зомбулуктан, өч алуудан жана коркутуудан коргоо милдети баса белгиленет. Декларация, ошондой эле, адам укуктарын жеке деңгээлде коргоо жоопкерчилигин, айрыкча укук коргоо органдары, соттор ж.б. сыяктуу адам укуктарына таасир эте турган кесиптердеги адамдарга жүктөйт.[15]

Аял укуктарын коргоочулар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Аял укуктарын коргоочулар (АяУК) - бул адам укуктарын коргогон аялдар жана аялдардын укуктарын, гендердик жана сексуалдык мамилелерге байланыштуу укуктарды коргогон бардык жыныстагы коргоочулар.[16][17] Алардын иши жана алар туш болгон кыйынчылыктар 2013-жылы Бириккен Улуттар Уюмунун резолюциясы менен таанылган, анда аял укуктарын коргоочуларды өзгөчө коргоого чакырылган.[18]

Адам укуктарын коргоочулар сыяктуу эле, аял укуктарын коргоочулар да кол салуулардын мишени болушу мүмкүн, анткени алар адам укуктарын ишке ашырууну талап кылышат. Алар өз жамааттарында дискриминация, кол салуу, коркутуу жана зордук-зомбулук сыяктуу кол салууларга дуушар болушат. Аял укуктарын коргоочулар өздөрүнүн ким экендигине жана коргогон конкреттүү укуктарына жараша кошумча тоскоолдуктарга туш болушат. Бул, алар аял же лгбт өкүлү болгондугу үчүн гана же алардын күрөшүн колдогондугу үчүн гана бутага алынат дегенди билдирет. Алар, ошондой эле, патриархалдык бийликке жана социалдык нормаларга каршы чыккандыгы үчүн ошондой көрүнгөндүгү үчүн институционалдык дискриминация жана теңсиздик менен байланышкан кошумча тоскоолдуктарга туш болушат. Алар үйдө жана коомдо гендердик зомбулукка, сексисттик, аялзатына карата жек көрүүчүлүккө, гомофобияга, транс-фобиялык коркутууларга, каралоого жана стигматизацияга, ошондой эле ресурстардан жана бийликтен четтетилүүгө көбүрөөк дуушар болушат.[19][20]

Аял укуктарын коргоочулардын эл аралык күнү 2006-жылдан бери ар бир 29-ноябрда белгиленип келет.[20]

2017-жылы адам укуктарын коргоо боюнча иш-аракеттери үчүн өлтүрүлгөн аял активисттер эл аралык Аял укуктарын коргоочулар күнүндө сыйланышкан. Өлтүрүлгөндөр коррупцияны жана башка адилетсиздикти сындашкан, өз жерлерин өкмөттөрдөн жана эл аралык корпорациялардан коргошкон, ошондой эле лесбиянкалардын, гейлердин жана трансгендерлердин укуктарын коргошкон.[21]

Адамдын экологиялык укук коргоочулар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Грета Тунберг 2018-жылдын августунда, Швеция парламентинин имаратынын алдында климат үчүн мектеп окуучуларынын иш таштоосун баштаган.

Адамдын экологиялык укуктарын коргоочулар же жөн гана экологиялык активисттер, БУУнун экологиялык программасы тарабынан “жер жана экологиялык укуктарга байланыштуу иш-аракеттердин кеңири спектрин жүргүзгөн коргоочулар, анын ичинде казып алуучу тармактарга, курулуш жана өнүктүрүү долбоорлоруна байланыштуу маселелер боюнча иштегендер” деп аныкталган.[22] Алар ошондой эле экологиялык коргоочулар “өздөрүн адам укуктарын коргоочулар катары эсептеп эсептебегендигине карабастан экологиялык укуктарды, анын ичинде таза жана ден-соолукка пайдалуу айлана-чөйрөгө конституциялык укуктарды, ошол укуктардын колдонулушуна коркунуч туулуп жаткан кезде коргоп жатышканын белгилешет. Көптөгөн экологдор өздөрүнүн ишмердүүлүгүн зарыл болгон учурда гана жүргүзүшөт."

Адам укуктарын коргоочу уюмдар, маалымат каражаттары жана академиялык чөйрөлөр тарабынан Экологиялык коргоочу (же Адамдардын экологиялык укуктарын коргоочу) деген терминди колдонуу жакында эле пайда болгон жана БУУнун Адам укуктарын коргоочулар жөнүндө декларациясына байланыштуу.[23] Бирок, экологиялык коргоочулардын мамилеси жана ролу 1980-жылдары эле иштелип чыккан экологиялык адилеттүүлүк жана кедейлердин экологиялык көз карашы сыяктуу мурунку түшүнүктөр менен тыгыз байланышта.[23] Айтылган терминдердин келип чыгышы ар башка болсо да, алар жер иштетүүгө негизделген маданияттарды калыбына келтирүү, маргиналдаштырылган адамдар үчүн жерди калыбына келтирүү, жерди жана адамдардын жашоо тиричилигин ресурстарды казып алуу, уулуу таштандыларды төгүү жана жерди менчиктештирүү сыяктуу иш-аракеттерден коргоодо биригишет.[24] 1998-жылдагы БУУнун декларациясы жарык көргөндөн бери экологиялык коргоочулар деген термин глобалдык уюмдар жана маалымат каражаттары тарабынан максаттардын жана анализдердин айкалышуусун көрсөтүү үчүн колдонулуп келет.

Булактар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

  1. ↑ Amnesty International. Human rights defenders under threat – A shrinking space for civil society (англ.) (2017). Текшерилген күнү 26 -март (жалган куран) 2023.
  2. ↑ ohchr.org. About human rights defenders. Special Rapporteur on human rights defenders (англ.). Текшерилген күнү Чын Курандын 11, 2023.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 "Exploring the Term ‘Human Rights Defender’ through the Lens of Professionalisation in Human Rights Practice: A Case-Study of Russia" (in англ.). Human Rights Defender Hub Working Paper Series 3. Үчтүн айы, 2018. https://static1.squarespace.com/static/58a1a2bb9f745664e6b41612/t/5a8e8bb1ec212d49de3ccc50/1519291317684/Working+Paper+3.pdf. Retrieved Чын Курандын 11, 2023. 
  4. ↑ ohchr.org. Declaration on human rights defenders. Special Rapporteur on human rights defenders (англ.). Текшерилген күнү Чын Курандын 11, 2023.
  5. ↑ ohchr.org. Human Rights Defenders: Protecting the Right to Defend Human Rights (англ.). United Nations, Geneva (2004). Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  6. ↑ Bille Larsen P, Le Billon P, Menton M, et al. Understanding and responding to the environmental human rights defenders crisis: The case for conservation action. Conservation Letters. 2021;14:e12777. https://doi.org/10.1111/conl.12777 Текшерилген күн: 23.04.2023.
  7. ↑ Verweijen, Judith (2021). Menton, Mary, ed. Environmental and Land Defenders: Deadly Struggles for Life and Territory. “Environmental defenders”: the power / disempowerment of a loaded term. New York: Routledge. pp. 37–49. 
  8. ↑ 8.0 8.1 Nah, A; Bennett, K; Ingleton, D; Savage, J (Жетнин айынын 4, 2013) (in англ.). A Research Agenda for the Protection of Human Rights Defenders. https://www.researchgate.net/publication/278737896. Retrieved Чын курандын 11, 2023. 
  9. ↑ 9.0 9.1 Bille Larsen P, Le Billon P, Menton M, et al. Understanding and responding to the environmental human rights defenders crisis: The case for conservation action. Conservation Letters. 2021;14:e12777. https://doi.org/10.1111/conl.12777
  10. ↑ 10.0 10.1 Hodal, Kate. At least 331 human rights defenders were murdered in 2020, report finds (англ.), The Guardian (Бирдин айынын 11, 2021). Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  11. ↑ Business and Human Rights Resource Centre. Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  12. ↑ 'Attacks and killings': human rights activists at growing risk, study claims.
  13. ↑ ohchr.org. The Declaration on human rights defenders in different languages. Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  14. ↑ UN Human Rights Defenders. Ishr.ch (20 -ноябрь (жетинин айы) 2013). Текшерилген күнү 11 Апрель 2023. Түп булактан архивделген күнү 1 -октябрь (тогуздун айы) 2013.
  15. ↑ ohchr.org. Declaration on human rights defenders. Special Rapporteur on human rights defenders (англ.). Текшерилген күнү Чын Курандын 11, 2023.
  16. ↑ ohchr.org. Who are women human rights defenders? (англ.). Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  17. ↑ defendingwomen-defendingrights.org. About WHRDIC. Defending the defenders (англ.). Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  18. ↑ ISHR. "UN adopts landmark resolution on Protecting Women Human Rights Defenders". (англ.). Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  19. ↑ Amnesty International. Human rights defenders under threat – A shrinking space for civil society (англ.) (2017). Текшерилген күнү 26 -март (жалган куран) 2023.
  20. ↑ 20.0 20.1 ohchr.org. International Women Human Rights Defenders Day –29 November 2016. Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  21. ↑ theguardian.com. Remembering women killed fighting for human rights in 2017  (англ.). Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  22. ↑ UN Environment Programme (2018). Promoting Greater Protection for Environmental Defenders Policy. (англ.). Текшерилген күнү Чын курандын 11, 2023.
  23. ↑ 23.0 23.1 Amnesty International. Human rights defenders under threat – A shrinking space for civil society (англ.) (2017). Текшерилген күнү 26 -март (жалган куран) 2023.
  24. ↑ Anguelovski, Isabelle (June 2014). "The 'Environmentalism of the Poor' revisited: Territory and place in disconnected glocal struggles" (in англ.). Ecological Economics 102. doi:10.1016/j.ecolecon.2014.04.005. 
"https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Адам_укуктарын_коргоочу&oldid=454563" булагынан алынды