Хүсейин Нихал Атсыз
Хүсейин Нихал Атсыз (түркчө: Hüseyin Nihal Atsız) (12 январь 1905 ж., Кадыкөй - 11 декабрь 1975 ж., Стамбул), Истанбулда туулган. Акыкы аты Хүсейн Нихал Чифтчиоглу. Атсыз фамилиясын кийинчерээк алган. Ата-энеси: атасы Мехмет Нейл бей, апасы Фатма Зехра ханым. Атасы жагынан Гүмүшханенин Торул району, апасы жагынан Трабзондуку Кадоогуллары айылынын тукуму. Хүсейн Нихал башталгыч мектепке Стамбулда баштаган. Кадыкөйдөгү Француз жана Немис мектептеринде бир аз убакыт окуган. Атасы Суэйшке дайындалган. Ал жакта бир аз убакыт Француз мектебине барып окуган. Стамбулга кайтып келгенде туруктуу окуу жашоосу болбогон. Көптөгөн мектептерди алмаштырган. Биринчиден, Жезайирли Газизи Гази Хасан Паша мектеби, Кадыкөй Османлы Иттихат мектеби жана Кадыкөй Султани мектебинде билим алган. Нөхөн 1922-жылы Стамбул султани мектебин бүтүрдү. Ошол эле жылы Медицина факультетине кирип, андан кийин Аскердик Тиббиеде билим алган. Бирок үчүнчү класста Зия Гөкалптин жерге коюлган күнүндө аты катышкан мушташтан улам ошол жерден чыкты. Бир аз убакыт башка иштерде иштеди. Стамбул Дарулфунунунун адабият факультетине жана интернаттык Жогорку мугалимдер мектебине 1926-жылы катталган. Бул арада аскердик милдетин өтөө үчүн Стамбулда эр катары аскердик кызматын аткарган. 1930-жылы адабият факультетин бүтүрүп, билим алууну жыйынтыктаган. 1931-жылы Мехпарэ ханым менен үйлөнгөн Хүсейн Нихал Атсыз, 1935-жылы аялы менен ажырашкан. 1936-жылы университеттен досу болгон Бедриэ ханым менен үйлөнгөн. Бул үй-бүлөдөн эки уулу төрөлгөн. Хүсейн Нихал Атсыздын иш жашоосу да студенттик сыяктуу туруктуу болгон эмес. Бул анын мүнөзүнө байланыштуу болгону менен анын жазган макалаларынан жана сүйлөгөн сөздөрүнөн жаман кабарды угуп тургандарга да байланыштуу. Мамандык жолуна, Фуат Көпрүлүнүн өтүнүчү боюнча адабият факультетинин Түркология институтунда ассистент катары иштеген Хүсейн Нихал Атсыз, 1933-жылы ошол учурдагы Улуттук билим берүү министри Доктор Решат Галип менен профессор Зеки Велиди Тоган ортосундагы бир талашта окутуучусу Зеки Велиди Тоганды колдогон телеграмманы министрликке жибергенден кийин университеттеги кызматынан алынган жана Түрк тилинин мугалими болуп Малаяга жөнөтүлгөн. Мында өтө кыска убакыт калган Хүсейн Нихал Атсыз, адабият мугалими болуп Эдирне Лицейине дайындалган. Эдирнеде "Орхон" журналы менен Түрк тарыхы боюнча даярдалган китептерде катачылыктарды катуу сынга алганынан кийин ошол эле жылы вәкалат эмирине алынган жана Стамбулга жөнөтүлгөн. 1934-1938-жылдары Деңиз Гедикли мектебинде иштеген. Башкаруу менен пикир келишпестиктен улам бул жерде кызматынан четтетилген. 1938-жылдан 1944-жылга чейин Стамбулда ар кандай жеке мектептерде адабият мугалими болуп иштеген. Андан кийин "Иркичлик-Туранчылык" айыптоосу менен 9-май 1944-жылы камакка алынган. Бир жылдан кийин бул айыптоодон акталды. Башка айыптар менен туш болгон жана алардын баарынан акталган Хүсейн Нихал Атсызга 1949-жылга чейин расмий кызмат берилген жок. 1949-жылы мугалимдердин катарында Сулейманийе китепканасына жөнөтүлгөн. 1950-1952-жылдары Хайдарпаша Лицейинде иштеди. Бир сүйлөгөн сөзүнөн улам оорукчандык көргөндүктөн кайрадан мугалимдердин катарында Сулейманийе китепканасына жөнөтүлгөн. 1969-жылы эң узак убакыт ушул кызматта иштеген жана пенсияга чыккан. Пенсияга чыккандан кийин бардык убактысын ишенген ишине арнаган. "Миллийетчи-Түркчү-Туранчы" көз карашында иштер жүргүзгөн. Түрдүү гезиттерде жана журналдарда макалалар жазган. Ошондой эле ушул сыяктуу уюмдардын негиздөөчүлөрүнүн катарында болуп, лекциялар окуду. Бул үчүн көптөгөн кыйынчылыктарга туш болгон. Өтүкенде жазган макалаларынан улам аны камакка алуу чечими күчүнө кирип, кайрадан камакка алынган. Анын эмгектерине таянган жаштар көп болуп, ошол себептен 1974-жылы президент Фахри Корутүрк тарабынан кечирилген. Бардык ушул кыйын жолдоруна карабай, эч качан өзүнүн тарых изилдөөлөрүнөн баш тарткан эмес. "Рух Адамдын" уландысы болууга тийиш болгон "Ялгыз Адам" аттуу романын жазуунун даярдыгы учурунда жүрөгү кармап, Стамбулда каза болгон.
Атсыз Мецмуасы, Орхон, Милли Мецмуа, Өтүкен, Эргенекон, Чынар Алты, Танрыдаг, Копуз сыяктуу журналдарда өлең, аңгемелер жана башка жазуулар жарыяланган Хүсейн Нихал Атсыздын, Үлкөдөгү чоң чыгармаларынан бири болуп, "Бүйүк Догу" журналында "З витами" деген кичинекей роман түрүндө жарыяланган. Өзгөчө Орхон, Атсыз Мецмуа жана Өтүкен журналдары анын күрөшүндө маанилүү орунду ээлейт. Окуучуларга биринчи жолу ушул журналдар аркылуу жеткен Хүсейн Нихал Атсыз, ушул журналдарда жазган макалаларында "Атсыз, Х. Нихал, Нихал Атсыз, Чифтчиоглу, Чифтчиоглу Х. Нихал, Х. Чифтчиоглу" сыяктуу кол коюулар менен "Y. D, T. Байындырлы, Селим Пусат, Сурури Ермете, Бозкурт, Атсыз Дерги" сыяктуу псевдонимдерди да колдонгон.
Ал эми анын чыгарган китептери арасында "Йоллордун Сону-Шиирлер" (1946) деген поэзия китеби, "Далкавуклар Гечеси" (1941), "Бозкурттардын Өлүмү" (1946), "Бозкурттар Дирилиш" (1946) – бул эки чыгарма, 1973-жылы "Бозкурттар" деген ат менен кайрадан чыгарылган, "Дели Курт" (1958), "З витами" (1959) жана "Рух Адам" (1974) аттуу алты романы калды. Анын адабий эмгектеринин арасында "Диван-ы Түркий-и Басит" (1930), "Чанаккале ’ге Жүрүш" (1933), "XVI Асыр Шаирлеринен Эдирнели Назмиднин Эсери жана Бу Эсерин Түрк Тили жана Маданият Жактан Мухимети" (1934), "Түрк Тарыхы Үстүнөн Жыйынтык" (1935), "XVI Асыр Тарыхчысы Сүкруллах", "Докуз Бой Түрклер жана Османлы Султандарын Тарыхы, Стамбул" (1939), "Мүнецчимбашы Шейх Ахмет Деде Эфенди, Тууралу Жашоосу жана Эсери" (1940), "900-үнчү Жыл Дөнөмү (1040-1940)" (1940), "Ичимиздеги Шейтандар" (1940), "Эн Синси Тахле" (1943), "Түрк Эдебиаты Тарыхы" (1943), "Хесап Бойле Верилер" (1943), "Түрк Үкүсү" (1956), "Теварих-и Цедид-и Мир'ат-и Циан" (1961), "Османлы Тарихына Аит Таквимдер I" (1961), "Түрк Тарыхында Меселелер" (1966), "Биргили Мехмет Эфенди Библиографиясы" (1966), "Стамбул Кутупханаларына Көрө Эбюсууд Библиографиясы" (1967), "Али Библиографиясы" (1968), "Ашыпкашаоглу Тарыхы" (1970), "Эвлия Челеби Саякатнаменесинен Сечмелер I" (1971), "Эвлия Челеби Саякатнаменесинен Сечмелер II" (1972) жана "Орук Бей Тарыхы" (1973) аттуу адабий, саясий жана тарыхый изилдөөлөрдү жүргүзгөн. Ал ошондой эле башка көптөгөн журналдарда жазылган макалаларга ээ.
Французча, Персияча жана Арабча жакшы билген Атсыз, ошол эле учурда мыкты ырчы болгон. Жазган ырларында негизинен бешик ырында жазган, арабузусун да колдонгон. Тематика жагынан Түрк улуттук концепциясына жана Түрк каармандыгына артыкчылык берген. Анын кээ бир ырларында жалгыздыкты жана ар кандай кыйынчылыктарды сөз кылат.Атсыз ошондой эле 20-кылымдагы түрк адабиятынын жана саясатынын маанилүү фигураларынан болуп саналат. Ал өзүнүн чыгармаларында түрк улуттук биримдигин жана түркүн муктаждыктарын көтөрүп, түрк элінің тарыхый жана маданий мурастарын сактап калууга болгон иш-аракеттерди алга сүрөгөн. Атсыздын жазган адабий, саясий жана тарыхый эмгектери түрк элинин аң-сезимин өнүктүрүүдө чоң роль ойногон.
Ошондой эле, анын саясий көз караштары жана негизги темалары Түрк улутунун эркиндиги, улуттук өзүн-өзү таануусу жана түрк каармандыгын даңазалоо болду. Хүсейн Нихал Атсыз өзүнүн чыгармалары менен өткөндү терең түшүнүүгө жана түрк коомунун келечегине ишеним менен көз чаптырууга жардам берди. Ал ошондой эле түрктөрдүн коомдук, маданий жана саясий жашоосунун өнүгүшүнө чоң таасир тийгизген.
Анын чыгармачылыгынын негизги темаларынын арасында улуттук аң-сезим, түрк тарыхы жана түрк тил жана маданиятынын сакталуусу жатат. Атсыздын романдары жана поэзиясы, анын тарыхый жана философиялык макалалары бул багыттагы терең түшүнүктөрдү камтып, түрк элінің келечегин ачык көрүүгө чакырган.
Хүсейн Нихал Атсыздын чыгармачылыгы жана саясий таасири бүгүнкү күндө да өз актуалдыгын жоготпой, анын максаттары жана көз караштары түрдүү тармактарда талкууланууда. Анын өнөрүн жана көз караштарын туюнткан китептери, макалалары жана лекциялары түрдүү адабий жана философиялык платформада замандаштары жана кийинки муундар үчүн маанилүү булак болуп калган.
Түркиялык Түрктөр тарабынан "Атсыз Ата", "Атсыз Кожо "," Атсыз Бек", "Гөкбилге" сыяктуу исимдер менен атты чакырылган Атсыз, 20-кылымда Түркчүлүк-Туранчылык пикирлерди колдогонуу үчүн коп кыйналды, запкы чекти. Түркия Республакасын курган МИустафа Кемал Ататүрктүн өлүмүнөн кийин жаны президент Исмет Инөнү болгон. Ал Түркчүлүк пикирине каршы чыккан. Бул доордо Хусейин Нихал Атсыз да, Инөндүн ушул аракетине каршы чыккан. Бул пикир согушунун аягында Инөнү тарабынан Сабахаттин Али деген коммунист жазуучу менен болгон соттон кийин Атсыз, түрмөгө күнөөсү жок ак жеринен кирген,ал жерден да көп азап тарткан.
Бул азаптарга жана сүргүндөргө каршы Атсыз Ата пикирлери уланткан, жашаткан. Чөйрөсүндө болгон аз сандагы Түркчү- Туранчылар менен бирге Түрк элдеринин душмандарына каршы согушкан. Көптөгөн академикалык китептерди жана журнал, романдар бул адамдын калемине таандык. Дүйнөдөгү бүтүндөй Түрктөрдүн баш жакадан баш, бир женден кол чыгаруусун, баары биригип бир түндүктүн астында жашоосун энсеген жана ошондой эле өмүрүнүн акыркы дэмине чейин ошентип жашаган Атсыз, 11 Декабрь 1975-жылы бул жарык дуйнө менен кош айтышты.
" Жолдордун аягы " деген ыр түрүндө жазылган,көптөгөн академиялык китептери, ал эми " Карышкырлардын өлүмү "," Карышкырлар Тирилет", " Рух Адам", " Тайманбас Карышкыр ", "З Витамини", " Кошоматчылар Кечееси", деген романдары жаштар жана карапайым адамдардын колунан түшпөгөн китептеринин бири болуп баарынын сүймөнчүлүгүнө ээ болду.
Эрджиласун, Ахмет Б. (1976). "Атсыздын Шиирлериндеги Улуттук Идеал". Атсыз Армаганы. Ыстанбул: Өтүкен Жанында. CXXXI-CXLIV.
Күчүкалкан, Каан Бахадыр (2015). "Ар Бир Доордун Маңкыпи Атсыз". Ыстанбул: Айган Жардамдар.
Өнер, Сакин (1977). "Нихал Атсыз". Ыстанбул: Токер Жардамдары.
Серткая, Осман Ф. (1987). "Нихал Атсыз". Анкара: Маданият жана Туризм Министрлиги Жардамдары.
Сувэр, Аккан (1978). "Нихал Атсыз". Ыстанбул: Суу Жардамдары.
Турал, Садык К. (1976). "Тарыхый Роман жана Атсыздын Тарыхый Романлары Жөнүндөгү Ойлор". Атсыз Армаганы. Ыстанбул: Өтүкен Жанында. XCIII-CXXX.