Үмео
| Шаар | |
| Үмео | |
| швед. Umeå | |
 | |
| Өлкө |
Швеция |
|---|---|
| Тарыхы жана Географиясы | |
| Негизделген күнү |
1622 |
| Биринчи белгиленген |
1314 |
| Калкы | |
| Калкынын саны |
79 594 ([[]]) |
| Жыштыгы |
адам/км2 |
| Сандык идентификаторлор | |
Үмео (швед. Umeå) — түндүк Швециядагы шаар, Вестерботтен ленинин административдик борбору жана ушул эле аталыштагы коммунасы.
Калкы — 115,0 миң тургун (2010)[1], алардын үчтөн бири-студенттер.
Шаарда Швециянын түндүгүндөгү эң ири университет жайгашкан. Университетте оорукана иштейт. Үмео Швециядагы медициналык изилдөө борбору.
Үмео 2014-жылдагы Европанын маданий борборлорунун бири.
Тарыхы[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Шаардын биринчи жазуусу 1314-жылдан башталат. Ток кылым-Швециянын түндүккө Активдүү экспансиясынын мезгили. Шаар алгач чакан чиркөө болгон, анын борбору жыгач чиркөөсү, базары жана порту менен азыркы Баккен аймагында жайгашкан. Ат кылым Швециянын азыркы Вестерботтен жерлерине тийгизген таасири кыйла өсүүдө. 1443-жылы азыр Умеа коммунасынын курамында турган Севара жана Тефтео айылдары биринчи эскерилет.
1501-1508-жылдары жыгач чиркөөнүн ордуна таш курулган. Ал эми 1526-жылы жамаат протестантизмди лютеран Бу Варникссон пастору болгондон кийин кабыл алат.
1588-жылы падыша Юхан III Ордонун көрсөтмөсү боюнча шаардын биринчи уставы түзүлгөн. Юхан өлкөнүн түндүк аймактары менен соодага көзөмөлдү күчөтүүнү каалады, ошондуктан Үмеа, Бүгдео, Лөвонггер жана Шеллефтео жамааттарынан бардык соодагерлерди Үмээлвен дарыясындагы чиркөөнүн айланасында өсө турган жаңы шаарга көчүрүүнү көздөгөн[2]. Бирок, бул аракетке кызыгуу тез эле муздап, шаар 1590-жылдары жок болуп кеткен. Жаңы шаардык устав 1622-жылы гана кабыл алынган. Бул жыл жаңы шаардын негизделген күнү деп эсептелет. 1638-жылы лен Вестерботтен түзүлгөн, ага Лендин борбору болгон Үмеодон тышкары дагы 40ка жакын шаардык конуштар кирген.
1652-жылы шаарда биринчи мектеп пайда болгон. Үмеодо ушул убакка чейин 200гө жакын адам жашаган. Шаарда эки узун, кууш көчө жана бир нече кичинекей аллеялар болгон. Шаарды үч Кире бериш тосмо курчап турган, анда ташылган товарларга салык алынган[3]
Алыс жайгашкандыктан, шаар көбүнчө швед душмандарынын агрессиясына дуушар болгон. 1714-жылы жана 1720-жылы Улуу Түндүк согушун учурунда шаарды эки жолу орусиялык деңизчилер басып алып, өрттөп жиберишкен. 1723-жылы шаарга Карл Линней келип, аны төмөнкүчө сүрөттөгөн:— Душмандын оту толугу менен өрттөлгөндө, ага келтирилген зыяндан дагы деле айыгып келе жаткан кичинекей шаар
en liten stad som ännu eij wähl reparerat sig efter det skadestånd den led af fiendens eld, då den totaliter blef afbränd
1735-жылы шаарда биринчи дарыкана пайда болгон. Ал эми 1764-жылы шаарда биринчи Норрланд ооруканасы курулган.
1740-жылга чейин вестеботтен швед чайырынын экспортунун 10% жана жыгач иштетүүнүн 100% түзөт.
Орус-швед согушунда оорулуулар жана жарадар болгондор Үмеодо айтылган. Шаарда жана анын айланасындагы айылдарда кеминде 3000 жоокер болгон. Шаарда тамак-аш жетишсиз жана эпидемиялар күчөдү. 1809-жылы мартта Кваркен кысыгы аркылуу Ботния булуңундагы муз аркылуу шаарга орус аскерлери келишкен. Шаардын коменданты аскерлердин Ботния булуңунан өтүп баратканына таң калып, шаарды согушсуз эле багынып берүүгө шашты. Барклай де Толли башкарган орус аскерлери шаарга тоскоолдуксуз киришти. Бирок аскерлер тынчтык сүйлөшүүлөрүнүн себебинен шаарды бир нече күн басып алгандан кийин таштап кетишкен. Бирок, тынчтык келишимине кол коюу созулуп, май айында орус армиясы Швециянын түндүгүндө жаңы чабуулун баштаган. 1-июнда аскерлер кайрадан Үмеого киришет. Июлда алар Хернефорстун жанында шведдер менен беттешет. Натыйжада швед аскерлери түштүккө чегинүүгө аргасыз болушат. Август айында генерал Каменский башкарган 7500 орус аскери Үмеодон чыккан. Алар Ратан айылы аркылуу генерал Густав Вахтмейстердин жетекчилиги астында швед армиясынын эң көп сандагы аскерлери жөнөтүлгөн. Эки Армиянын салгылашы 19-августта болгон Севар айылынын аймагы. Анын жыйынтыгы боюнча шведдер артка чегинүүгө аргасыз болушкан, ал эми эртеси күнү Ратан кыштагынын астында орустар кол салышкан. РАТАН жана Севар согушу катары тарыхта калган бул салгылашуулар ошол согушта швед жериндеги акыркысы болгон. Орус аскерлери 23-августта Үмеодон чыгып, азык-түлүк жана курал-жарак алуу көйгөйлөрүн башынан өткөрүшкөн, бирок камактагы орус-швед дүйнөсүнүн шарттары боюнча Россия Финляндияны баары бир көзөмөлгө алган жана Үмео фин Эстерботтен (анын ичинде Вааса) менен соода байланыштарын жоготкон[4].
Белгилер[түзөтүү | булагын түзөтүү]
- ↑ Befolkningsstatistik. Калып:Wayback // Folkmängd i riket, län och kommuner 30 september 2010 och befolkningsförändringar 1 januari — 30 september 2010 (Статистика численности населения по состоянию на 30 сентября 2010 и динамики изменения численности за период с 1 января по 30 сентября 2010)
- ↑ Håkan Göransson. Umeås historia 1300—1652 Archived 2016-04-08 at the Wayback Machine Калып:Wayback // Официальный сайт муниципалитета Умео
- ↑ Håkan Göransson. Umeås historia 1300—1652 Archived 2016-04-08 at the Wayback Machine Калып:Wayback // Официальный сайт муниципалитета Умео
- ↑ Håkan Göransson. Umeås historia 1714—1809 Archived 2011-12-10 at the Wayback Machine Калып:Wayback // Официальный сайт коммуны Умео