«Жаратылыш» барагынын кодун көрүү

{{Жакшы макала}}
'''Жаратылыш''' — [[Аалам|ааламдын]] материалдык дүйнөсү, маңызы боюнча табигый илимдерди изилдөөчү объект. Турмушта "жаратылыш" сөзү көп учурда табигый [[жашоо чөйрө]] деп аталып жүрөт. (адамдын колунан жасалбаган баардык нерселер)

{| align="right"
|[[Файл:ЧолпонАтаШаркыратма.jpg|thumb|[[Шаркыратма]], [[Чолпон-Ата]]]]
|[[Файл:СарыЧелек.jpg|thumb|Сары Челек,[[Жалал-Абад областы]]]]
|-
|[[Файл:Galunggung.jpg|thumb|Чагылган жаркыроосу [[Галунггунг]] жанар тоосу атылганда, [[Батыш Ява]], 1982 жыл]]
|[[Файл:The Earth seen from Apollo 17.jpg|thumb|  [[Аполлон-17]] тарткан Жердин фотосүрөтү, 1972 жыл]]
|}

== Жер ==
[[Файл:995px-Earth-crust-cutaway-ky.png|thumb|right|370px|Жердин түзүлүшү]]
Жер - азыркы убакыттагы [[Жашоо|жашоо]] бар  жалгыз [[Планета|планета]], жана анын [[Табият|табият]] өзгөчөлүктөрү көп [[Илим|илимдердин]] изилдөө темасы. [[Күн|Күндөн]] тартып эсептегенде  [[Күн системасы|Күн системасындагы]] үчүнчү планета жана жер группасындагы планеталардын арасынан диаметри, тыгыздыгы жана [[Масса|массасы]] боюнча эң чоң планета. Жердин негизги [[Климат|климаттык]] өзгөчөлүктөрүнөн анын эки чоң уюлдук аймагы, эки салыштырмалуу мелүүн жана бир кең [[Экватор|экватор]]-[[Тропика|тропикалык]] аймактырынын бардыгы менен шартталган.

Планетада [[Атмосфера|атмосфералык]] [[Жаан|жаан чачындын]] көлөмү жайгашкан жерине байланыштуу жана бир калыпта эмес,бир [[Миллиметр|миллиметрден]] тартып жылына бир нече жаан чачын гана жүргөн жерлер бар. Жер бетинин 71 % [[Океания|океан]] суулары ээлейт. Калган бөлүктөрү кургак[[Континент|континенттерден]] жана [[Арал|аралдардан]] турат, ошондой болсо да [[Кургактык|кургактыкты]] ээлеген элдин басымдуу бөлүгү [[Түндүк жарым шар|түндүк жарым шаарда]] жайгашкан.

Жердин [[Эволюция|эволюциясы]] [[Геология|геологиялык]] жана [[Биология|биологиялык]] [[Процесс|процесстердин]] өнүгүүсү менен шартталат. Планентанын үстү  бир нече тынымсыз кыймылда болуп турган [[Литосфера|литосфералык]] [[Плита|плиталар]] менен бөлүнгөн, алар өз учурунда периодикалык мезгилдерде[[Континент|континеннттерди]]  ажыратып жана  бириктирип турат.  Жердин ички бөлүгү [[Мантия|мантиянын]] эритилген  калың  катмарынан  жана темир [[Өзөк|өзөктөн]],  гененендирлөөчү [[Магниттик талаа|магниттик талаадан]] турат.

Азыркы атмосферанын курамы баштапкы калыбындагы ар кандай [[Жашоо калыптары|жашоо калыптарынын]] тиричилик аракетинен улам бир топ өзгөрүүлөргө дуушар болуп, [[Экология|экологиялык]] тең салмакты сактоо менен, жана үстүндөгү жашоо шарттарын турукташтарып турушкан.<ref>{{URL|http://www.sciencedaily.com/releases/2005/09/050911103921.htm|Calculations favor reducing atmosphere for early Earth}}</ref> Бирок климаттын бир кыйла кеңдик жана [[География|географиялык]] факторлорунун өзгөрүлгөнүнө карабай,орточо глобалдык  климат [[Муз|муз]] доорлорунун<ref>{{URL|www.epa.gov/climatechange/science/pastcc.html|Past Climate Changeссылка}}</ref> арасы убакытында бир топ эле туруктуу,орточо глобалдык [[Температура|температуранын]]  1-2 градус  өзгөрүүсү<ref>{{URL|http://vathena.arc.nasa.gov/curric/land/global/climchng.html|History of Climate Change}}</ref> [[Экология|экологиялык]] тең салмактуулукка жана [[Жер|Жердин]] географиясына бир кыйла залакасын тийгизген<ref>{{URL|http://www.aip.org/history/climate/|he Discovery of Global Warming|publisher}}</ref> <ref>{{URL|http://www.webcitation.org/6179u0ZS4|archivedate=2011-08-22|The Discovery of Global Warming|publisher=American Institute of Physics}}</ref> 

==== Геология ====
:''Негизги макала:'' '''''[[Геология]]''''' 
[[Файл:Tectonic plate boundaries.png|thumb|300px|Тектоникалык плита чектеринин үч тиби]]
Геология - [[Жер кыртышы|жер кыртышы]] жана Жердин андан терең жаткан катмарлары жөнүндөгү илимдердин комплекси. Ууз мааниде, жер кыртышынын курамы, түзүлүшү, кыймылы, өнүгүп-өрчүү тарыхы жана андагы кен байлыктардын пайда болушу, жайгашышы жөнүндөгү илим. Геологиялык изилдөөлөр негизинен тоо тектерге, [[Минерал|минералдарга]], кендерге, геологиялык [[Кубулуш|кубулуштарга]] жер бетинен түздөн-түз байкоо жүргүзүү ыкмалары аркылуу ишке ашат. Белгилүү аймактын геологиялык жактан изилдениши андагы көрүнөө жаткан тоо тектерди аныктоо, салыштыруу, алардын үлгүлөрүн алып, [[Лаборатория|лабораториялык]] изилдөөлөрдү жүргүзүүдөн башталат.

==== Тарыхы ====
[[Файл:Pangea animation 03.gif|thumb|300px|Пангея суперконтинентинин бөлүнүү анимациясы]]
[[Илимпоз|Илимпоздордун]] ою боюнча Жер 4,54 млрд жыл мурун чаңдуу газ булутунан, [[Күн]] жана башка планеталар менен бирге жаралган.[[Ай]] болсо 20 млн жыл кийинчерээк Жердин массалуу зат менен кагылуушуусу аркылуу пайда болгон. Жердин эриген сырткы катмары убакыттын өтүшү менен муздап отуруп катуу кабыкка айланып - кыртыш түзүлгөн. Газдардын бөлүнүп чыгуусу жана [[Жанар Тоо|жанар тоолордун]] күжүрмөндүгү алгачкы [[Атмосфера|атмосферанын]] пайда болушуна өбөлгө түзүшкөн. [[Суу]] буусунун [[Конденсация|конденсациясы]](көбүнчөсү [[Комета|кометанын]] музу аркылуу пайда болушкан) [[Океания|океан]] жана башка суу ресурстарынын пайда болушуна шарт түзгөн. Андан кийин эсептелгендей, жогорку энергетикалык [[Химия|химия]] аркылуу өзүн-өзү жараткан [[Молекула|молекула]] 4 млрд жыл мурун пайда боло баштаган.

[[Жер|Жерди]] үстү жүз жылдар аралыгында улам-улам алмашып турган, маал-маалы менен супер [[Континент|континентке]] биригип, анан кайра бөлөк континентерге бөлүнүп турган. Болжол менен 750 млн жыл мурун эң байыркы,бизге белгилүү болгон [[Родиния]] суперконтиненти бөлүнө баштаган. Бирок бир кыйла убакыттан кийин континенттер кайра биригишип [[Паннотия|Паннотияны]] түзүшкөн, ал кийинчерээк 540 млн жыл мурун кайра бөлүнгөн. Андан кийин акыркы [[Пангея]] суперконтиненти, 180 млн жыл мурун бөлүнгөн.<ref>{{URL|http://www.americanscientist.org/issues/page2/how-do-supercontinents-assemble|How do supercontinents assemble?}}</ref>

Божомолдогондой, [[Неопротерозия доору|Неопротерозия доорунда]] Жер масштабдуу өлчөмдө [[Муз|муздай]] болуп тоңуп калган, өз учурунда муздар [[Эквадор|эквадорго]] чейин жетишкен. Бул [[Гипотеза|гипотеза]] «Жер-кар» аттуу ысым алган жана аябагандай кызыкчылыкты туудурат, анткени бул убакыт 530-540 млн жыл мурун  [[Кембрий жарылуусу|Кембрий жарылуусуна]] туш келген жана ошондон кийин [[Көп клеткалуу жашоо формалары|көпклеткалуу жашоо формалары]] тарай баштаган.<ref>{{URL|http://www.gps.caltech.edu/~jkirschvink/pdfs/firstsnowball.pdf Late Proterozoic Low-Latitude Global Glaciation: The Snowball Earth|The Proterozoic Biosphere}}</ref>

Кембрий жарылуусунан кийин беш даана массалык кырылуу(тукум курут) болгон. Акыркы массалык кырылуу 65 млн жыл мурун, болжолдуу эсепте  Жер менен [[Метеорит]] кагышканда орун алып, [[Динозаврлар|динозаврлардын]] жана башка көлөмдүү [[Рептилия|рептилиялардын]] кырылышына себеп болгон. Кийинки 65 млн жыл, көп түрдүү [[Сүт эмүүчүлөр|сүт менен тамактундыруучулар]] келип чыгуу маалы болгон

Бир нече миллион жылдар мурун [[Африка|Африкадагы]] адам сымал маймылдар түз баскан абалга жетишишкен. Кийинки адамдын жаралуусу, айыл чарбаны жана [[Цивилизация|цивилизацияны]] өнүктүрүү Жерде, башка мурдакы жашоо калыптарынан бат өсүп өнүккөнгө таасир эткен, жана ал жаратылышка жана глобалдуу [[Климат|климатка]] да тиешелүү болгон. 

[[Голоцен кырылуусу]] аталган, азыркы убакыттагы заманбап [[Доор|доор]] массалык кырылуунун бир бөлүгү катары каралат. Ал болсо кырылуулардын эң баты болуп саналып жүрөт. Кээ бир [[Илимпоз|илимпоздор]], мисалы: [[Гарвард Университети|Гарвард Университетинен]] Э.О.Уилсон, [[Биосфера|биосферанын]] адам менен талкаланышы жакынкы 100 жыл арылыгында жандардын жарымы жок болуп кетет дешет. Азыркы мезгилдин кырылуу масштабы изилденип, талкууланып жана [[Биология|биологдор]] тарабынан эсептелинип жатат<ref>{{URL|http://park.org/Canada/Museum/extinction/holmass.html|Canada/Museum/extinction/patterns}}</ref>

== Атмосфера, климат жана аба-ырайы ==
''Негизги макала:''
[[Файл:Top of Atmosphere.jpg|thumb|Көк түс атмосферада газдар менен бат башка толкундардын сызыктарына караганда күчтүү таралат, ошондуктан Жердин түсү көк болуп берилет]]
[[Жер|Жердин]] [[Атмосфера|атмосферасы]] [[Планета|планетардык]] [[Экосистема|экосистеманы]] колдоодо негизги фактор болуп эсептелинет. Жерди кучап турган [[Газ|газдардын]] ичке катмары, планетанын тартылуу күчү менен кармалып турат. Атмосферанын кургак абасы 78% [[Азот |азот]], 21% [[Кычкылтек|кычкылтек]], 1% [[Аргон|аргон]], [[Көмүр кычкылы|көмүр кычкылынан]] жана башка анча чоң эмес кошулмалардан турат. Жана дагы [[Аба|аба]] туруксуз сандагы [[Суу буусу|суу буусун]] камтыйт.<ref>{{URL|http://www.grc.nasa.gov/WWW/K-12/Numbers/Math/Mathematical_Thinking/ideal_gases_under_constant.htm|Ideal Gases under Constant Volume, Constant Pressure, Constant Temperature, & Adiabatic Conditions}}</ref><ref>{{URL|http://www.webcitation.org/6179uUEbb|Proceedings of the National Academy of Sciences}}</ref> Атмосфердик басым бийиктикке көтөрүлгөн сайын төмөндөй баштайт жана 19-20 км бийиктиктен кийин Атмосфералык басымдын биркыйла төмөндөшүнөн улам, суу жана адамдын ткандар аралык суюктугу 
кайнап байштайт. Ошондуктан адамдын [[Физиология|физиологиялык]] көз карашы боюнча "[[Космос|космос]]" 15-19 км бийиктиктен кийин эле башталат. Жердин Атмосферасы 12 ден баштап 50 км ([[Тропика|тропикалык]] кеңдиктерде 25-30км, мелүүн жерлерде 20-25, [[Уюл|уюлдарда]] - 15-20) кийин айтылуу O3 [[Молекула|молекуларынан]] турган [[Озон катмары|озон катмары]] башталат. Ал кооптуу [[Ультрафиолеттик нурлануу|ультрафиолеттик нурланууну]] өзүнө камтып сиңирип,  жердин    үстүндөгү баардык тирүү жандыктарга зыян келтирүүчү нурлануудан сактап абдан Жердин жашоо процесстеринде маанилүү орунду ойнойт. Жана дагы Атмосфера түн убагында да жылуулукту сактап, температуранын бат муздап кетишине жол бербей турат.

Планетардык климат - [[Аба ырайы|аба ырайынын]] көп мезгилдеги тенденциялуу чеги. Планетанын климатына ар кандай факторлор таасир этет, алардын эсебине [[Океания|океан]] агымдары, үстүңкү [[Альбедо|альбедо]], [[Сиңиргич газдар|сиңиргич газдар]], күндүн жарыктыгынан  жана планетанын [[Орбита|орбитасынын]] өзгөрүлүштөрү кирет. [[Окумуштуу|Окумуштуулардын]] корутундусуна ылайык, Жердин климатында көптөгөн кескин өзгөрүүлөр болуп турган, алардын арасында [[Муз доору|муз доору]] дагы бар.

Аймактык климат бир катар факторлорго жана биринчи кезекте кеңдикке көз каранды.
Кеңдиктердин диапазону жогорудагыдай климатикалык шарттар аркылуу аймактын климатын жаратат. Мындай аймактык климаттардын бир нечеси бар, алар [[Экватор|экваториалдык]] климаттан башталып,   түштүк жана түндүк уюлдук аймактык уюлдар менен аяктайт. Климатка жер огунун орбитанын сызыгына карата эңкейишинен улам пайда болгон жыл мезгилдери да өз таасирлерин тийнзишет. Эңкейиштен улам  [[Жай|Жайында]] жана [[Кыш|кышында]] планетанын бир бөлүгү күн энергиясын, башка бөлүктөргө салыштырмалуу абдан көп алат. Бул кырдаал жердин орбитада айланышы аркылуу өзгөрүлүп турат. Кандай гана убакыт болбосун [[Түндүк жарым шары|түндүк]] жана [[Түштүк жарым шары|түштүк жарым шаарарынын]] жыл мезгилдери карама каршы абалда турушат.    
 
[[Файл:Dszpics1.jpg|thumb|Борбордук Оклахомадагы [[Торнадо]]]]

Жердин аба ырайынын [[Кубулуш|кубулуштары]] көбүн эсе артыкча атмосферанын төмөнкү бөлүгүндө ([[Тропосфера|тропосферада]])болуп турат жана жылуулукту бөлүштүрүү боюнча конвективдүү система кызматын аткарат. Океан агымдары климат жаратууда эң маанилүү факторлордун бири болуп саналат. Өзгөчө суу астындагы чоң термохалиндик циркуляциялар жылуулук энергиясын экватордук аймактардан баштап уюлдук аймактарга чейин бөлүштүрүп турушат. Бул агымдар кышытын жана жайдын температууралык айырмасын мелүүн зоналарда жумшартканга жардам берет. Андан сырткары, жылуулук энергиясынын океан агымдары аркылуу бөлүшүүсү  жана атмосфера жок болсо, тропикаларда ысык аябай басымдуу ал эми уюлдук аймактарда өтө [[Суук|суук]] болмок.   

Аба-ырайын жакшы же болбосо терс  жактары болот.[[Торнадо]], [[Ураган]], [[Циклон|циклондор]] сыяктуу   экстремалдык аба-ырайын шарттары, аябай көп энергия бөлүштүрүп жана бара жаткан жолунда катуу кырайуулардын себептери болушу мүмкүн. үстүңкү [[Өсүмдүктөр|өсүмдүктөр]] мезгилдин өзгөрүлүштөрүнө көз каранды болуп калган, жана аба ырайындагы бир нече жылга созулган кескин өзгөрүүлөр өсүмдүктөргө да, жана өсүмдүктөр менен тамактанган [[Жаныбарлар|жаныбарларга]] да аябагандай таасир тийгизиши мүмкүн. 

Аба-ырайы [[Хаос|хаотикалык]] система болуп саналат, айлана чөйрөдөгү кичинекей жеңил өзгөрүүлөрдөн ал бат эле өзгөрүлүшү мүмкүн, ошондуктан азыркы убакытта аба-ыйрайынын болжолу бир нече күн менен эле чектелип атат. Азыркы убакытта дүйнө боюнча эки процесс жүрүп жатат. ортоңку температура көтөрүлүп жана аймактык климаттар кыйла өзгөрүүлөргө дуушар болууда.<ref>{{URL|http://www.sciencedaily.com/releases/2001/04/010406073554.htm|ropical Ocean Warming Drives Recent Northern Hemisphere Climate Change}}</ref>

== Жердеги суу ==
[[Файл:Drops Imapct.JPG|thumb|[[Суу]] тамчысы]]
Суу - [[Химия|химиялык]] зат, суутек жана кычкылтектен турат жана баардык белгилүү болгон жашшоо калыптарынын жашоо тиричилигине керектүү зат.<ref>{{URL|http://www.un.org/waterforlifedecade/background.html|ссылка}}</ref> Жөнөкөй түшүнүктө суу термини суяк абалда же катуу абалга байланыштырылат, бирок ал зат катуу([[Муз|муз]]) абалда да болот жана газсыяктуу - суу буусу. Суу Жер шарынын 71 % ээлейт жана көбүн эсе [[Океания|океандарда]] жана башка көлөмдүү суу көлмөлөрүндө жайгашкан.<ref>{{URL|www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|The world fact book}}</ref> Булардан да сырткары болжол менен суунун 1,6 % жердин астында жайгашкан, суу ташыгыч горизонттордо жана болжол менен 0,001 % абада, буу жана булут кейпинде(суунун катуу жана суюк бөлүчөлөрү аркылуу жаралган), жана ошондой эле атмосфералык [[Жаан|жаан чачындарда]].<ref>{{URL|http://www.unep.org/dewa/assessments/ecosystems/water/vitalwater/|Vital Water}}</ref>
Океандар суунун үстүңкү бөлүгүнүн 97 % түзөт, [[Мөңгү|мөңгүлөр]] жана уюлдук топулар болжол менен 2,4 %, [[Дарыя|дарыялар]], [[Көл|көлдөр]] жана жасалма көлдөр, калган 0,6 % түзөт. Мындан сырткары, Жердеги сууну аябай көп эмес сандагы көлөмү [[Биология|биологиялык]] [[Организм|организмдерде]] жана [[Адамзат|адамзаттын]] чыгарган [[Өндүрүш|өндүрүштөрүндө]] жайгашкан. 

==== Океандар ====
[[Файл:Los Roques from plane.jpg|thumb|Атлантикалык океан]]
Океан өзүнө Жердин туздуу суусунун массалуу көлөмүн камтыйт, жана ошондой эле [[Гидросфера|гидросферанын]] негизги түзүлүш бирдиги болуп саналат. Жердин суу мейкиндиги бир нече өзүнчө океендарга бөлүнгөнүнө карабай, алар баардыгы биригип бир глобалдуу, бири-бири менен байланган туздуу суунун массасын түзөт жана көбүн эсе  учурларда Дүйнөлүк океан же глобалдуу океан деп айтылып жүрөт.<ref>{{URL|http://www.answers.com/Ocean#Encyclopedia Ocean|The Columbia Encyclopedia. 2002. New York}}</ref><ref>{{URL|http://www.oceansatlas.com/unatlas/about/physicalandchemicalproperties/background/seemore1.html|Distribution of land and water on the planet}}</ref> Болжол менен Жер үстүнүн 71% (361 млн км² аянты менен) Дүйнөлүк океан менен камтылган. Дүйнөлүк океандын көп бөлүктөгө аянтынын тереңдиги 3000 м түзөт, а ортоңку туздуулугу болжол менен миңге 35 бөлүктөн(ppt), ошондо 3,5 % түзөт. 

Океандын негизги чектери континеттер, ар кандай архипелагдар жана башка критерийлер менен берилген. Жерде төмөнкү океандарды бөлүшөт(Көлөмүнө жараша азайтылып берилген): [[Тынч океаны|Тынч океан]], [[Атлантикалык океаны|Атлантикалык океан]], [[Индиялык океан]] жана [[Түндүк муз океан]]. Дүйнөлүк океандын бөлүктөрү, [[Кургактык|кургактык]] менен курчалган сулар, же суу астынан көтөрөлүп чыгып калган [[Рельеф|рельефтер]] менен курчалган болсо [[Деңиз|деңиз]], [[Булуң|булуң]], кичи булуң деп аташат. Жерде адагы туздуу көлмөлөр бар, алар кичирээк көлөмдө жана [[Дүйнөлүк океан]] менен байланышы жок. Эки ачык айкын мисал бул - [[Арал деңизи]] жана [[Чоң Туздуу көлү|Чоң Туздуу көлү.]]  

==== Көлдөр ====
[[Файл:Ысык-Көл.jpg|thumb|[[Ысык-Көл]] ]]
[[Көл]] - [[Гидросфера|гидросферанын]] компоненти, табигий же жасалма жол менен жасалган көлмө, көл табагынын чегинде толгон сууда жана белгилүү бир жолдор менен [[Океания|океан]] же [[Деңиз|деңиз]] менен байланышпайт. Жерде көлмө деп, эгерде ал Дүйнөлүк океандын бир бөлүгү болбосо, ошондой эле ал көлөмдүү жана терең, жасалма көлчөгө салыштырмалуу, жана ошондой эле ал [[Дарыя|дарыялардын]] суулары менен толуп турса демек ал көлмө деп аталат. Жалгыз белгилүү болгон, Жер шарынан сырткары көлдөр сырткы булактар менен толуп турган бул [[Сатурн|Сатурндун]] эң чоң жандоочусу [[Титан]] болуп саналат. Титандын үстүндө окумуштуулар аркылуу табылган [[Этан|этан]] көлдөрү, жакынкы болжол менен метан менен аралашылган. Азыркы убакытта Титандын көлдөрүнүн так толукталып турган маалымат жок, бирок анын үстү 
бир топ дарыялардын өзөнү менен кесилип турганы белгилүү. Жердеги жасалма көлдөр, эреже боюнча тоолуу аймактарда жайгашкан, рифтик зоналарда, жана мурдакы же жакынкы муз тоңуу аралыгындагылар. Башка көлдөр агызбас аймактарда же ири дарыялардын жанында жайгашышкан. Муз доору убагынан калган, хаотикалык дренаж структурасынын айынан  жер шарынын кээ бир аймактарында көлдөр аябагандай көп санда жайгашышкан. Баардык көлдөр [[Геология|геологиялык]] масштабдын убакытындагы  өзгөрүүлөрдөн жааралган, анткени алар урандылар аркылуу жай толуп  же аларга толгон бассейндерден төгүлүп турушат.


==== Жасалма көлмөлөр ====
[[Файл:LubotinPerekoshka.JPG|thumb|Слобожанщинадагы Перекошка жасалма көлү]]
Жасалма көлмө - бир жерге, табигый же жазалма жолу менен жаралган, бир жерде токтогон суу топтому, көлдөрдүн көлөмүнө салыштырмалуу аябай кичинекей келет. Жасалма көлдөр деп ар кандай жазалма көлчүктөр айтылат: Суу бактары, [[Эстетика|эстетикалык]] коздоого арналган, [[Балык]] көлчүктөрү, балыктардын [[Коммерция|коммерциялык]] багытта багуу жана жылуулук энергияны сактаганга арналган Суу көлчүктөрү. Жасалма көлдөр жана көлдөр өзөн суулардан агуу ылдамдыгы менен айырмаланышат.

==== Дарыялар ====
[[Файл:View from Cairo Tower 31march2007.jpg|thumb|left|[[Нил]],  [[Каир]], [[Египет]]]]
[[Дарыя]] - жаратылыштын суу агымы,<ref>{{URL|http://www.merriam-webster.com/dictionary/river|River}}</ref> өзү салган жасалган тереңдикте, тынымсыз өзөндө жана үстүңкү жана жерастындагы агымдын бассейни аркылуу толуп жана агып турат. Адатынча дарыя [[Океания|океанга]], [[Көл|көлгө]], [[Деңиз|деңизге]] же башка дарыяга куят, бирок башка кырдаалдарда ал кумга же сазга куюп байып жоголуп кетиши мүмкүн, жана ошондой эле башка суу булагына жетпей бүтүндөй кургап калышы да мүмкүн. Арыкча, эки өзөндү же эки көлдү кошкон суунун айрыгы, булак булардын баары кичи дарыя деп эсептелинет. Дарыядагы суулар  адатта жаан-чачындар аркылуу үстүңкү агымдан, табигый мөңгүнүн жана муздун үстүңкү катмарынын эришинен, жана ошондой эле жер астындагы суулар жан булактар аркылуу толуп турат.

==== Өзөн суулары ====
[[Файл:Arkhangelskaia oblast Plesetskiy Raion.JPG|thumb|left|Архангель облусундагы [[Өзөн]]]]
Өзөн - кичирээк суу агымы, адатынча туурасы бир нече ондой [[Cантиметр|сантиметрден]] бир нече [[Метр|метрге]] чейин. Өзөндөр суу каналынын айланышына, тереңдик дренажына, жана балыктардын жапайы шартта [[Миграция|миграциясына]] маанилүү ролду ойнойт. Сууларга жакын болгон [[Биология|биологиялык]] аймактар жээк зоналары деп аталат.
Голоцендик кырылуунун азыркы абалын эсепке алуу менен, өзөндөр чачыранды бөлүнгөн жашоо аймактарын бириктирүүдө, демек биологиялык көп түркүмдүүлүктү сактоодо зор маанилүү ролду ойнойт. Өзөндөрдүн жана суу жолдорун үстүңкү [[Гидрология|гидрология]] изилдейт жана [[Экология|экологиялык]] [[География|географияынын]] башкы элементи болуп саналат.<ref>{{URL|http://ga.water.usgs.gov/edu/hydrology.html/|http://ga.water.usgs.gov/edu/hydrology.html/}}</ref> 
<br />

== Экосисистемасы ==
[[Файл:View of loch lomond.JPG|thumb|Шотландиядагы [[Лох-Ломонд]] көлү бекилген экосистеманы түзөт]]
[[Экосистема]] -  тирүү жандыктардын([[Биоценоз|биоценоз]]) жааматынан турган биологиялык система, аларды жашоо шарты ([[Биотоп|биотоп]]), жана ошондой эле, байланыш системалары жана заттарды жана бири бири менен кубат алмашуусу. Экосистема ар кандай абиотопикалык жана биотопикалык бири бири менен байланышылган түзүлүш бирдиктерден турат.<ref>{{URL|http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9j.html|Introduction to the Biosphere: Introduction to the Ecosystem Concept}}</ref> Экосистеманын түзүлүшү жана курамы курчап турган айлана чөйрөнүн бири бири менен байланышылган системасы аркылуу ар кандай факторлор менен чечилет, жана ал факторлордун өзгөрүүсү менен экосистема да динамикалык өзгөрүүлөргө дуушар болот. [[Топурак]], [[Атмосфера|атмосфера]], күн нуру, [[Суу|суу]] жана тирүү [[Организм|организмдер]] экосистеманын эң маанилүү бирдиктери болуп саналат.

Экосистема түшүнүгүнүн борбордук [[Концепция|концепциясынын]] идеясы болуп, баардык тирүү организмдер өздөрүнүн жашоо аймагында болгон башка түзүлүштөр менен өз ара мамилерде турат деген көз караш саналат. Экологинын негиздөөчүсү Юджин Одум айткан: "Баардык организмдерди өзүнө камтыган(жаамат) кайсы болбосун элемент, өзүнүн аймагында жана башка физикалык аймак менен байланышып турса, жана энергия агымы так саналган трофикалык структурага алып келсе, биологиялык аркандайлыкка жана материалдык циклге(материалдарды тирүү жана тирүү эмес организмдер арасындагы алмашуу) системанын чегинде болсо анда ал экосистема". Экосистеманын чегинде түрлөр азыктануу айлампасында байланышылган жана алар бири биринен көз каранды, жана ошондой эле алар өз ара жана айлана чөйрө менен кубатты,  материяны алмашып турушат.<ref>{{URL|http://www.webcitation.org/6179wH8lL|archivedate=2011-08-22|Introduction to the Biosphere: Organization of Life}}</ref>

Көлөмү кичи элемент [[Микросистема|микросистема]] деп аталат . Микросистеманын мисалы болуп [[Таш|таш]] жана анын астындагы аркандай жашоо саналат. [[Макросистема]] өзүнө чоң экоаймакты анын бассейни менен камтышы мүмкүн.<ref>{{URL|ttp://www.fs.fed.us/institute/news_info/Identifying_ecoregion_boundaries.pdf|dentifying Ecoregion Boundaries}}</ref> <br />
<br />
 
==== Жапайы чөлкөм====
[[Файл:Biogradska suma.jpg|thumb|Биоград тоосундагы Буктуу улуттук паркы, [[Черногория]]]]
Эреже катары, жапайы аймак деп, адамзаттын иш аракети аркылуу кескин өзгөрүүлөргө дуушар болбогон аймак аталат. WILD Foundation мындайчы так,даана түшүндүрмө берет: "Биздин планетадагы калган, көп тийилбеген жапайы жаратылыш аймактар, - бул акыркы чыныгы жапайы жерлер, алар адамдардын колунда эмес жана жолдор, түтүктөр жана башка өндүрүш инфраструктурасы салынган эмес"<ref>{{URL|http://www.wild.org/main/about/what-is-a-wilderness-area/|The WILD Foundation - What is a Wilderness Area}}</ref> Жапайы жерлер коруктарда, менчиктиктер, ранчо, сактоолордо, корукчаларда, улуттук парктарда жана жада калса шаарлардын дарыя жээктеринде, жар жана башка адам колу тийбеген жерлер болушу мүмкүн. Жаратылыштын жапайы бурчтары жана кайтарылуучу парктар кээбир жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн түрлөрүнө, экологиялык изилдөөлөргө, жашоо аймакты сактоого жана адамдын эс алышына аябагандай керек. Кээ бир жазуучулардын айтуусунда, жапайы жерлер  адамдын жан дүйнөсүнө жана потенциалдык чыгармачылыгана керек,а кээ бир экологдор жапайы жерлерди биосферанын маанилүү өзүн өзү кармаган бөлүгү катары эсептешет. Жапайы жерлер тарыхый генетикалык чектерди сакташы мүмкүн жана жапайы флора жана фаунанын жашоо шарттын таруулайт, аны болсо зоопарктарда, дендрарияда жана лабораторияда жазаганга өтө оор,  
<br />

== Жашоо ==
[[Файл:Malards in Golden Gate Park.jpg|thumb|Жапайы өрдөк жөжөлөрү менен]]
Азыркы убакытта жашоо жөнүндө  кабыл алынган бир көз караш жок, бирок илимпоздор жашоонун биологиялык чагылышы уюшуу, [[Метаболизм|метаболизм]], өнүгүү, өзгөрүү жөндөмдөрү, дүүлүктүрүүчүлөргө болгон реакциясы жана тукум жаратуу менен мүнөздөлө тургандыгы менен баары макул болушат.<ref>{{URL|http://www.webcitation.org/6179x0IZX|archivedate=2011-08-22|California Academy of Sciences}}</ref> Жашоо организмдин абалына мүнөздөмөсү деп айтса болот. 

Жер жандыктарга мүнөздүү болгон мүнөздөмөлөр([[Өсүмдүктөр|өсүмдүктөр]], [[Жаныбарлар|жаныбарлар]] [[Козу карын|козу карындар]], жөнөкөйлөр, [[Архейлер|архейлер]] жана [[Бактерия|бактериялар]]) төмөнкүлөр: алар кычкылтек-суу негиздүү,татаал уюшулган метаболизми бар, өнүгүүгө жөндөмдүү, дүүлүктүрүүчүлөргө реакциясы бар клеткалардан турушат.

Ушундай көрсөткүчтөргө ээ нерсе, адатта жашоо катары саналат. Бирок жашоонун баардык эле аныктамаларында ушул көрсөткүчтөрдүн толугу менен болушу талап кылынбайт. 


Жердин тирүү организмдер менен камтылышы [[Биосфера|биосфера]] деп аталат. Биосфера жерди, үстүңкү породаны, сууну, абаны жана атмосфераны камтыйт, бул аралыкта жашоо бар, жана ошол эле убакытта өзгөртөт же биотикалык прцесстерди трансформациялайт. [[Геофизиология|Геофизиологияынын]] кең көз карашында, биосфера - бул глобалдуу экологиялык система, бул система баардык тирүү жандыктарды жана алардын байланыштарын анын ичинде: литосферанын(породалары), гидросфера(суу) жана атмосфера(аба) элементтери менен бологон өз ара байланыштарын бириктирип турат. Азыркы убакытта Жер жүзүндө  ар кыл чөйрөдө 75 млрд тонна биомасса(жашоо) бар.<ref>{{URL|http://www.idrc.ca/en/ev-30610-201-1-DO_TOPIC.html|How Meat-centred Eating Patterns Affect Food Security and the Environment}}</ref>
  
Жердин 90% жалпы биомассасын жаныбарлардын жашоосуна түздөн түз тийгизген өсүдүктөр ээлейт.
<ref>{{URL|http://www.biologie.uni-hamburg.de/b-online/e54/54c.htm|University of Hamburg Department of Biology}}</ref> Азыркы убакытта илимге белгилүү болгон 2 миллиондон ашык өсүмдүктөр жана жаныбарлар бар
<ref>{{URL|http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9h.html|ntroduction to the Biosphere: Species Diversity and Biodiversity}}</ref>, иш жүзүндө алардын саны нече миллиондон 50 миллионго чейин жетет.
<ref>{{URL|ttp://faculty.plattsburgh.edu/thomas.wolosz/howmanysp.htm|How Many Species are There?}}</ref>
<ref>{{URL|http://www.webcitation.org/6179zfdt5|archivedate=2011-08-22|Just How Many Species Are There, Anyway?}}</ref>. Түрлөрдүн саны дайыма жаңылардын пайда болушу жана башкалардын жоголушу менен өзгөрүлүп турат.<ref>{{URL|http://biology.usgs.gov/luhna/chap4.html|Land Use History of North America}}</ref> Азыркы убакытта жалпы түрлөрдүн саны тез азайып жатат.<ref>{{URL|http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/310/5750/1029|Species Loss and Aboveground Carbon Storage in a Tropical Forest}}</ref>

==== Эволюция ====
[[Файл:Amazon Manaus forest.jpg|thumb|Бразилиядагы тропикалык токойлор.<ref>{{cite web |url=http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/view.php?id=28907 |title=Why the Amazon Rainforest is So Rich in Species : News |publisher=Earthobservatory.nasa.gov |date=2005-12-05 |accessdate=2011-05-14 |archivedate=2011-02-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110225204348/http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/view.php?id=28907 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2005/12/051205163236.htm|title=Why The Amazon Rainforest Is So Rich In Species|publisher=Sciencedaily.com|date=2005-12-05|accessdate=2011-05-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/617A254oY?url=http://www.sciencedaily.com/releases/2005/12/051205163236.htm|archivedate=2011-08-21}}</ref>]]
Азыркы учурда Жердеги жашоонун бар болгондугу гана так белгилүүкара.: [[Астробилогия]]). Жашоонун пайда болушу азыркы күнү деле толук изилденбеген процесс, бирок окумуштуулар эсептегендей, жашоо 3,9-3,5 млрд жыл мурун катархея же архея убагында пайда болгон, бирок жашоо шарт азыркы учурга салыштырмалуу такыр башкача болгон.
<ref>{{URL|http://mic.sgmjournals.org/cgi/content/full/148/1/21?view=long&pmid=11782495|Microbiology}}</ref> Баштапкы жашоо калыртарында тукум аркылуу берилген негизги өзүн-өзү репликациялоо механизми болгон. Жашоо пайда болоору менен, эволюция процесси табигый тандоо менен ар кандай толтура жашоо калыптарын жараткан. Айлана чөйрөнүн кескин өзгөрүлүшүнө ыөгайлаша ала албагандар жана башка жашоо калыптары тарабынан жараткан атаандаштыкка туруштук бере албагандар тукум курут болуп кетишкен. Бирок таш бетине катып калган калдыктардан эң байыркы организмдер туралуу маалымат таба алабыз. 

Өсүмдүкөр жашоосунун жөнөкөй калыптарында[[Фотосинтез|Фотосинтездин]] пайда болушу планетада татаал жашоонун өнүгүшүнө шарт түзүп берди. Фотосинтездин реакциясы менен пайда болгон кычкылтек атмосферада толо берген, ал болсо озон катмарын пайда кылган. Майда клеткалардын өтө чоң курамдарга биригиши, эукариоттер деп аталган башка татаал клеткалардын өнүгүшүнө шарт түзүп берди алып келди. Колониядагы клеткалар адистешип, чыныгы көп клеткалуу организмдер пайда болду. Ультрафиолеттик нурланууну өзүнө сиңирип алуучу Озон катмары Жердеги жашоонун таралышына шар түзүп берген. 
<br />

==== Микроорганизмдер ====
[[Файл:Yellow mite (Tydeidae) Lorryia formosa 2 edit.jpg|thumb|upright|Микроскопикалык кене ''Lorryia formosa'']]

Жерде эң биринчи пайда болгон жандыктар бул - [[Микроорганизмдер|микроорганизмдер]] болгон, жана болжол менен миллиард жыл мурун көп клеткалуу микроорганизмдер пайда болгонго чейин Жердеги жалгыз жашоо калыбы болуп турушкан. Микроорганизмдер бул - бул бир клеткалуу [[Микроскопика|микроскопикалык]] көлөмдөгү, [[Бактерия|бактерия]], козу карын, архей жана протисттерди камтыган организмдер.
 
Бул жашоо формаларын Жердин суу бар жеринде жана тэктердин ичинен тапса болот. Алардын көбөйүшү бат жана интенсивдүү болот. Тез ылдамдыкта [[Мутация|мутация]] жана гендин тикеден тике өтүү жөндөмдүүлүк айкалышы аларды жакшы ыңгайлашкан, алар кандай гана  жаңы шартта болбосун,керек болсо, космос мейкиндигинде да жашап кете алган жөндөмдүү болушат. Алар планетардык экосистеманын кыйла көп бөлүгүн түзүшөт, биро кээ бир микроорганизмдер патогендик болушат жана башка организмдердин ден-соолугуна коркунуч туудурушу мүмкүн.

==== Өсүмдүктөр жана жаныбарлар ====
[[Файл:Diversity of plants image version 5.png|thumb|left|Өсүмдүктөр түрлөрүнүн аркандайлыгы]]
Тээ байыртадан эле адамдар тирүү организмдерди жаныбарларга жана өсүмдүктөргө бөлүшкөн. [[Аристотель]] өзүнүнү "Жаныбарлар тарыхы" эмгегинде жаныбарларды класстарга бөлгөн, анын шакирти Теофраст болсо өзүнчө "Өсүмдүктөрдүн тарыхы" аттуу эмгегин жазган.[56]Кийинчерээк, XVIII кылымда Карл Линней жаратылыш дүйнөсүн үч "падышачылыкка" бөлгөн:  минералдар, өсүмдүктөр (лат. Regnum Vegetabile) жана жаныбарлар (Regnum Animale), ага төрт деңгээл колдонгон:класстар, түркүмдөр, уруу жана түрлөргө. 1969 жылы Роберт Хардинг классифакция системасын беш деңгээл менен тартуулаган, ал азыр абдан популярдуу болуп колдонулуп жүрөт. Ал организмдердин ар кандай тамактанышына карап негиз салган - Өсүмдүктөр падышачылыгын өкүлдөрү көп клеткалуу афтотрофтор, жаныбарлар - көпклеткалуу - гетеротрофтор, козу карындар - көпклеткалуу сапротифтер. Протисттер жана Бактериялардын падышачылыгы өзүнө бирклеткалуу жана жөнөкөй организмдерди камтыйт.Баардык беш падышачылык астыңкы эукариоттор жана прокариоттор падышачылыктарына бөдүнгөн, бул организмдердин клеткаларында өзөктүн бардыгына же жоктугуна алар көз каранды.<br />
[[Файл:Класстар.jpg]] 
== Исскусство жаратылышта ==
[[Исскусто|Исскустодогу]] жаратылыш темасы [[Романтика|романтика]] доорунда аяабагандай көп чагылдырылган. Исскустводо жаратылыш көбүн эсе адамдын мүнөздөрүнө, умтулууларына, эркине окшош. Жаратылыш башында эссиз, инстинктивдүү башталыш, адамдын рухуна каршы турган болуп берилет. Жаратылыш булак болуп, дүйнөнүн биринчи калыбы, тазалык  болуп тракталат. [[Цивилизация|Цивилизациядан]] чарчаган адам жаратылыштан тынчтык издейт . XX кылымда жаратылыш алааматтар аркылуу адамдан өч алып атат деген тема башталган.Жаратылыштын көптүрдүүлүгү, [[Кубулуш|кубулуштары]], [[Курам|курамы]] анын акыл-эстүү жана адамдын устаты болгонго жөндөмдүү экенин көрсөтүп турат.

Жаратылыш [[Антропоморфизация|антропоморфизациясын]] исскуство аймагынан илимий жана окуу текстерине туура эмес түшүрүү жаратылышка [[Мистицизм|мистицизм]] элементерин кошуп, анын түшүндүрмөлөрүн жаратылыштын эрки жана эси деп туура эмес маалыматтар кетип калат

== Жаратылыш жана жыл мезгилдери ==
Жаратылыш, башка органикалык чөйрө катары дайыма өнүгүүдө жана кыймылда болуп турат. Жаратылыштын эң башкы өзгөчөлүгү - бул анын цикликалыгы, улам-улам алмашып туруучу мезгилдер, ойгонуп аткан процесстер жайлагандырды алмаштырат, а өсүү фазасы жана түш өнүгүү фазасы жана процесстердин жайланылышы. Жыл ичинде алмашып туруучу мезгилдерди жыл мезгилдери деп атайт - булар [[Жаз|жаз]], [[Жай|жай]], [[Күз|күз]] жан [[Кыш|кыш]]. Жаратылыштын мезгил алмашуусу, мезгилдердин физикалык кубулуш мезгили гана болбостон, поэт, прозачы, сүрөтчү жана музыканттарды да шыктандырат. Жыл мезгилдерине канча деген ырлар чыгарылбады, адамзатты жыл мезгилдерине суктанып эмненин баарын кылбады, ырдады, сүрөт тартты.

== Дагы караңыздар == 
* [[Космос]]
* [[Болмуш (философия)|Болмуш (философия)]]
* [[Жаратылыш мыйзамдары]]

== Эскертмелер ==
<references/>

== Шилтемелер ==
{{Навигация
 |Тема           = Жаратылыш
 |Портал         = География
 |Уикисөздүк     = жаратылыш
 |Уикиказына     = Special:Search/Nature
}}
* [http://www.wwf.ru/ Жапайы табияттын дүйнөлүк фонду] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060901011623/http://www.wwf.ru/ |date=2006-09-01 }}
* [http://www.unep.org/ БУУнун айлана чөйрө боюнча программасы]
* [http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=184&Itemid=1 Тирүү табияттагы жана коомдогу Гипербологиялык бой]
* [http://edgeslifes.com/category/nature Жашоо чеги - Тирүү табият] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190127050142/http://edgeslifes.com/category/nature |date=2019-01-27 }}

{{которуу|en|Nature}}</br>
{{Жер}}

[[Category:Жаратылыш]]

[[be-x-old:Прырода]]
[[diq:Geme]]
[[new:इयऱ्कै (सन् २००३या संकिपा)]]