«Палау» барагынын кодун көрүү

{{Мамлекет
 |Негизделген                = 
 |Макамы                     = 
 |Кыргызча аталышы           = Палау Республикасы
 |Расмий аталышы             = {{lang-pau|Beluu er a Belau}}<br>{{lang-en|Republic of Palau}}<br>{{lang-ja|パラオ共和国}}
 |Мамлекеттик дини           = 89,7 % [[Христиан дини|христиандар]]<br>5,7 % Модекнгеи<br>3,0 % [[ислам]]<br>2,6 % башка диндер
 |Герб                       = Seal of Palau.svg
 |Желек                      = Flag of Palau.svg
 |Гимн аталышы               = Belau loba klisiich er a kelulul
 |Аудио                      = Belau rekid (instrumental).oga
 |Урааны                     = 
 |Башкаруу формасы           = [[Президенттик башкаруу системасы]]
 |Картада                    = Palau on the globe (Southeast Asia centered) (small islands magnified).svg
| lat_dir                    = 
| lat_deg                    = 
| lat_min                    = 
| lat_sec                    = 
| lon_dir                    = 
| lon_deg                    = 
| lon_min                    = 
| lon_sec                    = 
| region                     = 
| CoordScale                 = 
 |Тили                       = [[англис тили]], [[палау тили]], [[жапон тили]]
 |Эгемендүүлүк күнү          = [[1-октябрь]] [[1994-жыл]]
 |Эгемендүүлүгүн алды        = [[АКШ|Америка Кошмо Штаттарынан]]
 |Борбор шаары               = [[Нгерулмуд]]
 |Ири шаарлар                = [[Корор]]
 |Башчыларынын милдеттери    = [[Президент]]<br>[[Вице-президент]]
 |Башчылары                  = Сурангел Уиппс<br>Удуч Сенгебау
 |Аянты                      = 459
 |Суу пайызы                 = 
 |Аянты боюнча орду          = 180-орун
 |Калкы                      = 18,024
 |Калкы боюнча орду          = 192-орун
 |Калкты каттоо жылы         = 2021
 |Калктын жыштыгы            = 38,375
 |ИДӨ (САМ)                  = 308 млн
| ИДӨнү эсептөө жылы (ППС)   = 2024
| ИДӨ (САМ) боюнча           = 190-орун
| ИДӨнүн ар бир жанга        = 18,209
| ИДӨнүн ар бир жанга боюнча = 81-орун
| ИДӨ (номинал)              = 322 млн
| ИДӨ (номинал) эсептөө жылы = 2024
| ИДӨ (номинал) боюнча       = 182-орун
| ИДӨ (номинал) ар бир жанга = 17,448
|Акча бирдиги                = [[АКШ доллары]] (USD)
| АДӨИ                       = {{Төмөндөө}} 0,797
| АДӨИ деңгээли              = <span style="color:#00сс33;">'''жогору'''</span>
| АДӨИ боюнча орду           = 71-орун
 |ЭОК                        = PLW
 |Этнохороним                = палаулук, палаулуктар
 |Домени                     = [[.pw]]
 |Телефон коду               = 680
 |Убакыт аралыгы             = [[UTC+09:00|+09:00]]
 |Штрих коду                 = 
}}
'''Палау''' ({{lang-pau|Belau}}, {{lang-en|Palau}}, {{lang-ja|パラオ}}), расмий аталышы — '''Палау Республикасы''' ({{lang-pau|Beluu er a Belau}}, {{lang-en|Republic of Palau}}, {{lang-ja|パラオ共和国}}) — [[Америка Кошмо Штаттары|АКШга]] менен ассоциацияланган аралдык мамлекет.

[[Тынч океан|Тынч океанынын]] [[Филиппин деңизи|Филиппин деңизинде]], [[Филиппин|Филиппиндин]] чыгышында жана [[Индонезия|Индонезиядан]] түндүгүндө, эки өлкөдөн 800 чакырым алыстыкта жайгашкан .

== Этимология ==
Палау тилиндеги аралдардын аталышы, ''beluu'' («айыл»)<ref>[https://web.archive.org/web/20181211182257/https://www.everyculture.com/No-Sa/Palau.html Palau Culture Name]</ref> же ''aibebelau'' («кыйыр жооптор») деген жаралуу уламышына байланыштуу сөздөрдөн келип чыккан<ref>[http://underwatercolours.com/travel-tales/the-palauan-bai The Bais of Belau]</ref>.

Англис тилине «Палау» атылышы немис тили аркылуу ({{lang-de|Palau}}) испан тилиндеги {{lang-es|Los Palaos}} аталышынан келген. Англис тилиндеги аралдардын архаикалык аталышы «Пелью аралдары» атылышы болгон<ref>[https://web.archive.org/web/20010419154512/http://www.underwatercolors.com/neco.html Palau - Portrait of Paradise]</ref>. «Палау» аталышын, малай тилиндеги «арал» деп которулган жана бир нече географиялык аталыштарда кездешкен «Пулау» менен чаташтырбоо керек.

== Тарых ==
Алгач аралды 1543-ж. европалыктар тапкан. 1686-ж. Испания аралды өзүнүн менчиги деп жарыялаган, бирок ал 1886-ж. гана ишке ашкан. 1899-ж. Испания АКШ менен болгон согушта жеңилгенден кийин Германияга саткан. 1914-ж. 1-дүйнөлүк согушта Япония басып алып, 1920-ж. гана Улуттар Лигасы башкарууга мандат берген. Ал 1944-жылдын күзүндө АКШнын аскердик башкаруусуна өтүп, 1947-жылдан Микронезиянын курамындагы АКШнын камкордугуна алынган аймак. 1993-жылдын ноябрында өткөрүлгөн референдумдун натыйжасында өлкө «АКШдан эркин ассоциацияланган» деген статуска ээ. Палаунун көз каранды эместиги 1994-ж. жарыяланган.

Улуттук дүң кирешеси 2008-ж. 164 млн долларды түзгөн. Аны киши башына бөлгөндө 8,1миң доллардан туура келген. Ички дүң продукциясындагы (ИДП) тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 81,8, өнөр-жайдыкы 12, айыл-чарбасыныкы 6,2. Копра өндүрүлөт. Белек-бечкек даярдалат. Кийим тигүү өндүрүшү иштейт. Курулуш индустриясы өнүккөн. Палаунун экономикасынын негизин балыкчылык түзөт. Кокос пальмасы, батат жана касава өстүрүлөт. Бодо мал, чочко жана эчки асыралат. Автомобиль жолунун узундугу 60 км (анын <sup>1</sup>/<sub>2</sub>и асфальтталган). Көркөм кол өнөрчүлүк өнүккөн. Микронезиянын аралдары жана Сидней (Австралия) менен дениз, Гуам менен аба катнашы бар. Сыртка моллюска, балык, копра чыгарат. Туризм өнүккөн. Негизги соода шериктери: АКШ, Япония, Сингапур.

== География ==
Пауланын аймагы Тынч океанында жайгашкан архипелагдан турат. Анын эң көп калктуу аралдары — Ангаур, Бабелдаоб, Корор жана Пелелиу. Акыркы үч арал бир тосмо рифтин ичинде жайгашкан, ал эми Ангаур аралы бул аралдардан бир нече чакырым алыстыкта түштүктө жайгашкан. Калктын үчтөн экиси Корордо жашайт. Каянгелдин коралл атолу бул аралдардын түндүгүндө, ал эми эл жашабаган Челбахеб (Аскалуу аралдары) аралдары негизги аралдар тобунун батышында жайгашкан. Алты аралдан турган алыскы аралдар тобу Түштүк-Батыш аралдары деп аталат жана негизги аралдардан 604 чакырым алыстыкта жайгашып, Хатохобей жана Сонсорол штаттарын түзөт.

=== Жаратылышы ===
[[Файл:Ngerukewid-2016-aerial-view-Luka-Peternel.jpg|thumb|220x220px|Нгерукевиддин бийиктиктен көрүнүшү]]
[[Файл:Rock-Islands-Palau-1-2016-aerial-view-Luka-Peternel.jpg|thumb|220x220px|Челбахебдын (Аскалуу аралдары) бийиктиктен көрүнүшү]]
[[Файл:Palau-rock-islands20071222.jpg|thumb|220x220px|Челбахеб (Аскалуу аралдары) аралдары]]
[[Файл:Palau_2008030818_4709_(2347767520).jpg|thumb|220x220px|Акиташ затынан турган аралдардын бийиктиктен көрүнүшү]]
Палауда айлана-чөйрөнү коргоо боюнча узак тарыхы бар. Мисалы, Нгерукевид аралдары жана анын айланасында 1956-жылы түзүлгөн Нгерукевид аралдарынын жапайы жаратылыш коругу<ref>[https://www.researchgate.net/publication/263276605_Terrestrial_vertebrates_of_the_Ngerukewid_Islands_Wildlife_Preserve_Palau_Islands Terrestrial vertebrates of the Ngerukewid Islands Wildlife Preserve, Palau Islands]</ref>.

Палаунун көп бөлүгү айлана-чөйрөнүн бузулушунан алыс болгонуна карабастан мыйзамсыз жардыруу аркылуу балык уулоо, Корор аралындагы таштандыларды жок кылуучу жана кайра иштетүүчү жайлардын жетишсиздиги жана Палау лагунасындагы кум жана кораллдарды казып алып сыяктуу иш-аракеттер экологдордун тынчсыздануусун жаратууда<ref name=":0">[https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/9d09ccd1-e0dd-11e9-9c4e-01aa75ed71a1/language-en Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries]</ref>.

Тынч океанынын башка аралдарындагыдай эле, океан деңгээлинин көтөрүлүшү Палау аралдарынын экологиясына чоң коркунуч туудурууда. 

Глобалдык атмосфералык изилдөөлөрдүн эмиссиялык маалымат базасына ылайык, 2019-жылы Палаунун бир жаранына орточо көмүр кычкыл газын бөлүп чыгаруу 60 тоннаны түзгөн. Бул дүйнөдөгү эң жогорку көрсөткүчтөрдүн бири жана булгануунун негизги булагы болуп автотранспорттон бөлүнүп чыккан газдар болуп саналат<ref name=":0" />.

Төмөн жайгашкан аймактарды суу каптагандыктан, жээктеги өсүмдүктөргө, айыл чарбасына жана таза суунун жетишсиз болушу коркунуч туудурат. Агынды сууларды тазалоо, жер семирткичтерден жана биоциддерден чыккан уулуу калдыктарды кайра иштетүүдө да чоң көйгөйлөр бар.

Туздуу сууда жашаган крокодилдердин бир түрү ''Crocodylus porosus'' Палауну байырлайт. Бул түр адамдарга өтө коркунучтуу деп эсептелгенине карабастан, Палаунун тарыхында 1965-жылдын 28-декабрында адам кол салуусу бир гана жолу катталган<ref>[https://books.google.kg/books?id=DCIWAQAAIAAJ&redir_esc=y Survey of the Crocodile Populations of the Republic of Palau, Caroline Islands, Pacific Ocean, 8-24 June 1991: A Report to the Government of the Republic of Palau, Koror, Palau]</ref>. Бул кол салуудан кийинки крокодилдерге мергенчилик кылуу 1980-жылдарга чейин созулган жана крокодилдердин жок болуп кетүү коркунучуна алып келген. 1990-жылдардан бери иштеп келе жаткан крокодилдерди коргоо программасы Палау крокодилдеринин популяциясын турукташтырууга жетишти<ref>[http://www.iucncsg.org/365_docs/attachments/protarea/18%20--8088e67a.pdf Saltwater Crocodile Crocodylus porosus]</ref>.

2005-жылдын 5-ноябрында Палаунун президенти Томас Эсанг Ременгесау, Микронезиянын чакырыгы деп аталган аймактык экологиялык демилгени жетектеп, 2020-жылга чейин жээктеги суулардын 30% жана токой жерлеринин 20% коргоого алган. Палаудан кийин бул демилгеге [[Микронезия Федеративдик Штаттары]], [[Маршалл Аралдары|Маршалл аралдары]], [[Гуам]] жана [[Түндүк Мариана аралдары]] кошулган. Бул демилгеге кошулган аймактар Тынч океанынын суулу аймагынын дээрлик 5% жана анын жээ тилкелеринин 7% түзөт.

Бул мамлекеттин аймагында Палау тропикалык нымдуу токойлору деп аталган жердеги экоаймак орун алган<ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5451287/ An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm]</ref>. 2019-жылдагы токой ландшафтынын бүтүндүгү индекси боюнча орточо баллы 8.09/10 болуп, токойлуу 172 өлкөнүн ичинен 27-орунду ээлеген<ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7723057/ Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity]</ref>.

Өлкө аймагында жер титирөөлөр, жанар тоолук активдүүлүк жана тропикалык бороон-чапкындар көп катталып турат.[[Файл:Palau_Maritime_Police_vessel.jpg|thumb|220x220px|Euatel кайыгы жээкке жакын сууларда иш алып барат]]
2009-жылдын 25-сентябрында Палау дүйнөдөгү биринчи акулалар коргоочу жайын түзөрүн жарыялаган<ref>[https://archive.ph/20130104125625/http://www.philstar.com/Article.aspx?articleId=508795&publicationSubCategoryId=200#selection-621.1-621.52 Anchor Land ventures into luxury family residences]</ref>. Акулаларды уулоого тыюу салынган Палаунун өзгөчө экономикалык аймагынын аянты 600,000 км² түзөт, салыштырмалуу бул бүткүл Франциянын аянты менен барабар<ref name=":1">[https://web.archive.org/web/20090930054317/http://news.xinhuanet.com/english/2009-09/27/content_12117618.htm Palau's EEZ becomes shark sanctuary]</ref><ref name=":2">[https://web.archive.org/web/20091001201027/http://usproxy.bbc.com/2/hi/science/nature/8272508.stm Palau pioneers shark sanctuary]</ref>. Палаунун президент Жонсон Торибионг бул акулаларды коргоочу аймак жөнүндө Бириккен Улуттар уюмунун жыйынында жарыялаган<ref name=":2" /><ref>[[:en:Palau#cite_note-Palau_to_Ban_Shark_Fishing-79|Palau to Ban Shark Fishing]]</ref> жана акулаларды улоого дүйнө жүзү боюнча тыюу салууну сунуш кылган<ref name=":1" />.

2012-жылы Палау Дүйнө келечеги кеңешинин «Палау деңиз экосистемасын коргоо боюнча дүйнөлүк лидер» сыйлыгына ээ болгон<ref>[https://web.archive.org/web/20121027025150/http://www.thejakartaglobe.com/international/tiny-nation-of-palau-proves-sharks-worth-more-alive-than-dead/551759 Tiny Nation of Palau Proves Sharks Worth More Alive Than Dead]</ref>.

Палаудагы деңизди коргоо органдарынын бөлүмү өлкөнүн 600 000 чарчы километр экономикалык аймагын кайтарышат. Алар фауна карата бүлгүнчүлүк кылгандарга жана лицензиясы жок балыкчыларга каршы Kedam жана the Remeliik II деген атылыштардагы эки узак аралыкка сүзө алган кайыктар менен иш алып барышат<ref>[https://www.pacificnote.com/single-post/2017/12/22/Palau-Gets-New-Patrol-Boat Palau Gets New Patrol Boat]</ref><ref>[https://ghostarchive.org/iarchive/facebook/167766706708770/819715191513915 Operation Kaukledm]</ref><ref>[https://www.postguam.com/news/pacific/palau-s-maritime-surveillance-gets-boost-with-new-patrol-boat/article_2c19ebce-e06f-11e5-8934-c71e0c84b155.html Palau’s maritime surveillance gets boost with new patrol boat]</ref>. Кичинекей жана жай кайыктар жээктеги операцияларга колдонулат, кайыктардын базасы Корордо жайгашкан<ref>[https://www.nytimes.com/2016/02/21/magazine/palau-vs-the-poachers.html Palau vs the Poachers]</ref>.

== Климат ==
Палау тропиктик нымдуу климаттуу, жылдык орточо температурасы 28°C. Жаан-чачын жыл бою көп жаайт, орточо өлчөмү 3800 мм. Орточо нымдуулук 82% түзөт. Июнь-октябрь айларында жаан-чачын көп жааганына карабай, күн ачык күндөрдүн саны көп. Палау тайфундар болуп туруучу тилкенин чет-жакасында жайгашкан. Палауга жакын жерлерде тропикалык бороон-чапкындар көп кездешет, бирок олуттуу тропикалык циклондор сейрек кездешет. Майк, Бофа жана Хайян атылышындагы тайфундар Палауга жеткен сейрек тайфундар болуп саналат<ref>[http://agora.ex.nii.ac.jp/cgi-bin/dt/track_geo.pl?lat=7.4&latrange=1&lon=134.5&lonrange=1&lang=en&basin=wnp&t=0&b=14&type=1&size=128&R=100%2F180%2F0%2F60&M=57%2F557%2F29%2F404%0D%0A&sy=1951&ey=2019&month=0&category=3&category=4&category=5&tnum=1000 Digital Typhoon: Tracking Chart (Geographical Search)]</ref>.

== Саясий түзүлүшү ==
[[Файл:Koror-palau-typical-weather20071219.jpg|thumb|220px|Корор - Палаунун мурунку борбору]]
Палау — демократиялык республика. Палаунун президенти мамлекет башчысы жана өкмөт башчысы болуп саналат. Аткаруу бийлигин өкмөт жүзөгө ашырат, ал эми мыйзам чыгаруу бийлиги өкмөткө да, Палау Улуттук Конгрессине да таандык. Сот бийлиги аткаруу бийлигинен жана мыйзам чыгаруучу органдан көз каранды эмес. Палаунун конституциясы 1981-жылы кабыл алынган.

Америка Кошмо Штаттары менен Палаунун ортосундагы эркин ассоциация келишими алардын өкмөттөрүнүн ортосундагы эркин жана ыктыярдуу мамилелерди түзөт. Келишим негизинен саясий, экономикалык, коопсуздук жана коргоо маселелерине багытталган<ref>[https://web.archive.org/web/20111006012927/http://palau.usembassy.gov/rop_cofa.pdf Compact of Free Association Between the Government of the United States of America and the government of Palau]</ref>.

Палаунун аскердик күчтөрү жок, мамлекет коргонуу маселелеринде Америка Кошмо Штаттарына таянат. Келишимге ылайык, америкалык аскерлерге аралдарга кирүүгө 50 жылга уруксат берилген бирок АКШнын аскер-деңиз флотунун ролу минималдуу.

АКШнын жээк күзөт кызматы Палаунун сууларында патрулдук иш жүргүзөт. Өкмөт Палауда АКШнын аскер-аба күчтөрүнүн жогорку жыштыктагы радар станциясын жайгаштырууга макул болгон<ref>[https://insidedefense.com/insider/air-force-eyes-new-radar-installation-palau Air Force eyes new radar installation in Palau]</ref> жана бул станция 2026-жылы иштей баштайт деп күтүлүүдө<ref>[https://www.twz.com/u-s-building-advanced-over-the-horizon-radar-on-palau U.S. Building Advanced Over-The-Horizon Radar On Palau]</ref>.

2020-жылдын ноябрь айында Сурангел Самуэль Уиппс Палаунун жаңы президенти болуп шайланган<ref>[https://www.rnz.co.nz/international/pacific-news/429990/surangel-whipps-jr-to-be-palau-s-new-president Surangel Whipps Jr to be Palau's new president]</ref>.

== Тышкы саясаты ==
[[Файл:總統接受帛琉共和國總統雷蒙傑索(Tommy E. Remengesau, Jr.) 贈禮 (27163347055).jpg|thumb|220px|Президент Томас Ременгесау Тайвандын президенти Цай Ин Вэн менен 2016-жылкы жолугушуусу]]
[[Файл:Palasia Hotel Palau.JPG|thumb|220px|left|Палау менен мамиледе болгон өлкөлөрдүн желектери, Паласия мейманканасы]]
[[Файл:Palau Pres Thomas Remengesau with PH President Rodrigo Duterte.jpg|thumb|220px|Президент Ременгесау Филиппиндин президенти Родриго Дутерте менен 2018-жылкы жолугушуусу]]

Эгемендүү мамлекет катары Палау өзүнүн тышкы мамилелерин эркин жүргүзөт<ref>[https://www.gao.gov/assets/gao-08-732.pdf Palau’s Use of and Accountability for U.S. Assistance and Prospects for Economic Self-Sufficiency]</ref>. Эгемендүүлүк алгандан бери Палау көптөгөн өлкөлөр менен, анын ичинде Микронезиядагы мамлекеттер жана Филиппин сыяктуу Тынч океанындагы коңшулары менен дипломатиялык мамилелерди түзгөн. 1994-жылдын 29-ноябрында Бириккен Улуттар Уюмунун Коопсуздук кеңеши Палауну Бириккен улуттар уюмуна кабыл алууну сунуш кылган 963-резолюцияны кабыл алган. Бириккен Улуттар Уюмунун Башкы Ассамблеясынын 1994-жылдын 15-декабрында 49/63 резолюциясына ылайык Палаунун мүчөлүгүн жактырган<ref>[https://web.archive.org/web/20170525213614/http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/49/63 Palau has since joined several other international organizations. In September 2006, Palau hosted the first Taiwan-Pacific Allies Summit. Its president has made official visits to other Pacific countries, including Japan.]</ref>. Андан бери Палау башка бир нече эл аралык уюмдарга кошулган. 2006-жылдын сентябрь айында Палауда Тайвань-Тынч океан Союздаштарынын биринчи саммити болгон. Палаунун президенти Тынч океанынын башка өлкөлөрүнө, анын ичинде Жапонияга расмий иш сапар менен барган<ref>[https://www.mofa.go.jp/press/release/press4e_000553.html The President of the Republic of Palau to Visit Japan]</ref>. Тайвань Палауга эл аралык форумдарына, анын ичинде Бириккен Улуттар Уюмунда жана Бириккен Улуттар Уюмунун климаттын өзгөрүшү боюнча конференциясына катышуу үчүн каржылык колдоо көрсөткөн<ref>[https://www.nytimes.com/2024/06/02/world/asia/palau-taiwan-china-hack.html A Pacific Island With Ties to Taiwan Was Hacked. Was It Political?]</ref>.

Америка Кошмо Штаттарынын дипломатиялык делегациясы жана Палаудагы элчилиги бар, бирок өлкөлөрдүн мамилелеринин көпчүлүк багыттары АКШнын ички иштер министрлигинин аралдар иштери боюнча башкармалыгынын жоопкерчилиги болгон келишимдик каржыланган долбоорлорго байланыштуу<ref>[https://web.archive.org/web/20071024234958/http://www.doi.gov/oia/Firstpginfo/oia_responsibilities.html Responsibilities and Authorities]</ref>. Мисалы, бул келишимдин алкагында Палауга 96939 жана 96940 почта коддору берилген. Эл аралык саясатта Палау Бириккен Улуттар Уюмунун Башкы Ассамблеясынын резолюциялары боюнча Кошмо штаттар менен бирге добуш берет<ref>[https://2009-2017.state.gov/documents/organization/82642.pdf General Assembly – Overall Votes – Comparison with U.S. vote]</ref>.

Палау Жапония менен тыгыз байланышта, Жапония инфраструктуралык долбоорлорду каржылап келет,. Корор–Бабелдаоб көпүрөсүнүн курулушун Жапония тарап толугу менен каржылаган. 2015-жылы император [[Акихито]] жубайы Мичико менен Экинчи дүйнөлүк согуштун 70 жылдыгына карата Пелелиуда өткөн иш-чараларга катышуу үчүн Палауга барышкан<ref>[https://www.nytimes.com/2015/04/10/world/asia/ahead-of-world-war-ii-anniversary-questions-linger-over-stance-of-japans-premier.html Ahead of World War II Anniversary, Questions Linger Over Stance of Japan’s Premier]</ref>.

1981-жылы Палау дүйнөдөгү биринчи өзөктүк куралсыздандыруу концепциясы каралган конституцияны иштеп чыккан. Бул конституциянын концепциясы ядролук, уулуу химиялык, газдык жана биологиялык куралдарды колдонууга, сактоого жана жок кылууга тыюу салган, бирок алгачкы добуш берүүдө 75% көпчүлүк добуш менен жактырылган эмес<ref>[http://www.paclii.org/pw/constitution.html The Constitution of the Republic of Palau]</ref>. 2017-жылы Палау Бириккен Улуттар Уюмунун өзөктүк куралга тыюу салуу жөнүндө келишимине кол койгон<ref>[https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXVI-9&chapter=26&clang=_en Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons]</ref>.

Палау балык улоону жөнгө салуу боюнча Науру келишиминин мүчөсү<ref>[https://web.archive.org/web/20221112025553/https://www.abc.net.au/pacific Pacific nations extend bans on tuna fishing]</ref>. Палау менен коңшулаш жана союздаш болгон Филиппин, эгерде Палау [[АСЕАН|АСЕАНга]] кошулууну кааласа, толук колдой турарын билдирген<ref>[https://web.archive.org/web/20191222040232/https://news.mb.com.ph/2018/02/16/ph-palau-agree-to-enhance-ties/ PH, Palau agree to enhance ties]</ref>.

== Административдик-аймактык түзүлүшү ==
[[Файл:States of Palau.jpg|thumb|Палаунун он алты штаты]]
[[Файл:Palau-CIA WFB Map.png|thumb|Палау Республикасынын картасы]]Палау он алты штатка бөлүнөт (1984-жылга чейин муниципалитеттер деп аталган).
{| class="sortable wikitable"
|-
! Штат
!Административдик борбору
! Аянты, км²
! Калкынын саны (2015)
! Калкынын саны (2020)
|-
| [[File:Flag of Kayangel.svg|27px]] Каянгел
|Каянгел
| style="text-align:right;" |1,7
| style="text-align:right;" |54
| style="text-align:right;" |41
|-
| [[File:Flag of Ngarchelong.svg|27px]] Нгархелонг
|Менгелланг
| style="text-align:right;" |11,2
| style="text-align:right;" |316
| style="text-align:right;" |384
|-
| [[File:Flag of Ngaraard State.svg|27px]] Нгараард
|Улиманг
| style="text-align:right;" |34
| style="text-align:right;" |413
| style="text-align:right;" |396
|-
| [[File:Flag of Ngardmau State.png|27px]] Нгардмау
|Урдманг
| style="text-align:right;" |34
| style="text-align:right;" |185
| style="text-align:right;" |238
|-
| [[File:Flag of Ngeremlengui State, Palau.svg|27px]] Нгаремленгуи
|Имеонг
| style="text-align:right;" |68
| style="text-align:right;" |350
| style="text-align:right;" |349
|-
| [[File:Flag of Ngatpang.svg|27px]] Нгатпанг
|Нгереклмадел
| style="text-align:right;" |33
| style="text-align:right;" |282
| style="text-align:right;" |289
|-
| [[File:Flag of Ngiwal State.png|27px]] Нгивал
|Нгеркеаи
| style="text-align:right;" |17
| style="text-align:right;" |282
| style="text-align:right;" |312
|-
| [[File:Flag of Melekeok.svg|27px]] Мелекеок
|Мелекеок
| style="text-align:right;" |26
| style="text-align:right;" |277
| style="text-align:right;" |318
|-
| [[File:Flag of Ngchesar State.png|27px]] Нгхесар
|Нгерсуул
| style="text-align:right;" |43
| style="text-align:right;" |291
| style="text-align:right;" |319
|-
| [[File:Flag of Aimeliik.svg|27px]] Аимелиик
|Монгами
| style="text-align:right;" |44
| style="text-align:right;" |334
| style="text-align:right;" |363
|-
| [[File:Flag of Airai State.png|27px]] Аираи
|Нгеткиб
| style="text-align:right;" |59
| style="text-align:right;" |2,455
| style="text-align:right;" |2,529
|-
| [[File:Flag of Koror State.png|27px]] Корор
|Корор
| style="text-align:right;" |60,52
| style="text-align:right;" |11,444
| style="text-align:right;" |11,199
|-
| [[File:Flag of Peleliu.svg|27px]] Пелелиу
|Клоулклабед
| style="text-align:right;" |22,3
| style="text-align:right;" |484
| style="text-align:right;" |470
|-
| [[File:Flag of Angaur State.svg|27px]] Ангаур
|Нгарамаш
| style="text-align:right;" |8,06
| style="text-align:right;" |119
| style="text-align:right;" |114
|-
| [[File:Flag of Sonsorol.svg|27px]] Сонсорол
|Донгосару
| style="text-align:right;" |3,1
| style="text-align:right;" |40
| style="text-align:right;" |53
|-
| [[File:Flag of Hatohobei.svg|27px]] Хатохобеи
|Хатохобеи
| style="text-align:right;" |0,9
| style="text-align:right;" |25
| style="text-align:right;" |39
|-
|Челбахеб<ref>Челбахеб штат болуп саналбайт жана башка штаттын курамына кирбейт. Аянты - 17 км²</ref>
|
|
|
|
|-
|'''[[Нгерулмуд]]'''<ref>2006-жылы 7-октябрда Палаунун борбору Корордон Мелекеок штатындагы Нгерулмудга көчүрүлгөн.</ref>
|
|
|
|
|}

== Калкы ==
{| class="wikitable" style="float:right; margin-left:0.8em; clear:right;"
|-
| style="background-color:#cc66cc;" colspan="3" |'''Калкы'''
|-
|'''Жыл'''<ref name=":3">[https://www.palaugov.pw/executive-branch/ministries/finance/budgetandplanning/census-of-population-and-housing/ Republic of Palau National Government. Census of Population and Housing]</ref>
|'''Саны<ref name=":3" />'''
|<abbr>'''± %<ref name=":3" />'''</abbr>
|-
!1958
|8,987
|—    
|-
!1970
|11,210
| +24.7 %
|-
!1980
|12,116
| +8.1 %
|-
!1990
|15,122
| +24.8 %
|-
!1995
|17,225
| +13.9 %
|-
!2000
|19,129
| +11.1 %
|-
!2005
|19,907
| +4.1 %
|-
!2015
|17,661
|−11.3 %
|-
!2020
|17,614
|−0.3 %
|}
Палау калкынын саны 2023-жылы болжол менен 21,779 адамды түзгөн<ref name=":3" />, алардын 73 % теги меланезиялык жана австронезиялык болгон палаулуктар. Палауда азия улуттарынын саны көп. Филиппин Испаниянын колониясы болуп турган доордо, филиппин улутундагы адамдар Палауга келишкен жана азыркы учурда өлкөдөгү эң чоң азия улутундагы элдердин тобун, Палаудагы экинчи ири этникалык топту түзөт. 

XX кылымдын аягында кытайлар, корейлер, жапондор, бангладештиктер, непалдыктар Палауга жумушчулар катары келип отурукташып калышкан<ref>[https://books.google.kg/books?id=iDg9oAkwsXAC&redir_esc=y Asia in the Pacific Islands: Replacing the West]</ref>.

Еврапалыктар менен америкалыктардын санын аз.

=== Тили ===
Расмий тилдери — палау жана англис тилдери.

Тилдери: палау тили (мамлекеттик) — 62,1 %, англис тили — 14,4 %, филиппин тили — 10 %, кытай тили — 1,7 %.

Айрым штаттарда жергиликтүү тилдер расмий макамга ээ: Сонсорол штатында — сонсорол тили жана англис тили, Хатохобеи штатында — тоби тили жана англис тили, Ангаурда — палау тили, жапон тили жана англис тили<ref>[https://books.google.ru/books?id=08OV704armMC&lpg=PP1&hl=ru&pg=PR3#v=onepage&q&f=false Encyclopedia of the Developing World]</ref>. Палауда англис тилинин ушул өлкөгө тиешелүү диалектиси түптөлгөн.

Палау Жапониянын колонисы болуп турган мезгилден бери экинчи тил катары кеңири жайылган<ref>[https://www.ninjal.ac.jp/research/cr-project/project/a/creole/files/creole_Palau.pdf The Japanese Language in Palau]</ref>, азыр Ангаур штатында расмий макамга ээ<ref>[https://pacificdigitallibrary.org/cgi-bin/pdl?e=d-000off-pdl--00-2--0--010-TE--4-------0-1l--10en-50---20-text-Japanese--00-3-1-00bySR-0-0-000utfZz-8-00&d=HASHa4b7077d472c4cdb9c8ddf.10&p=text Constitution of the State of Angaur: Angaur, Republic of Palau]</ref>.

=== Диний курамы ===

2020-жылдагы эл каттоонун малыматтары боюнча калктын 46,9 % католиктер, 25,9 % протестанттар, 5 % жетинчи күндүн адвентисттери 5,1 % модекнгеи динин тутунгандар, 4,9 % мусулмандар, 0,9 % Исанын акыркы күндөрүндөгү ыйыктар чиркөөсүнүн жолдочулары жана 11,4 % башка диндерди тутунгандар<ref name=":3" />.
== Экономикасы ==
[[Файл:German-Channel-2016-aerial-view-Luka-Peternel.jpg|thumb|Жасалма дол менен казылган Германия каналы]]
[[Файл:Koror-Babeldaob-Bridge-2016-Luka-Peternel.jpg|thumb|Корор-Бабелдаоб көпүрөсүнүн бийиктиктен көрүнүшү]]
Палаунун экономикасы негизинен туризм, айыл чарба жана балык уулоого багытталган. Туристтик иш-аракеттер аралдардын кооз деңиз чөйрөсүнө, рифтерге жана Экинчи дүйнөлүк согуштагы суу астына чөгүп кеткен кемелерге экскурсиларды уюштурууга багытталган. 

2022-жылдын апрелинде Палау өлкөнүн табигый чөйрөсүн жана салттуу маданиятын сактоого багытталган жоопкерчиликтүү туризм программасын ишке киргизген<ref>[https://www.scmp.com/magazines/post-magazine/travel/article/3174011/where-sustainable-tourism-rewarded-special-cultural The Republic of Palau is the little country that does, when it comes to sustainability.]</ref>.

Өкмөт, АКШнын финансылык жардамына таянып, эң ири жумуш берүүчү болуп саналат. 2000-2001-жылдары туризм чөйрөсүндөгү ишкерлер менен туристтердин саны 50 000ге жеткен.

Палаунун соода кемелер флоту коммерциялык кемелердин дүйнөлүк флотунун 0,001 % дан азыраак бөлүгүн түзгөнүнө карабастан, анда 2019-жылы акыркы рейске чыккан кемелердин дээрлик 60 % Палаунун желеги астында сүзгөн. Мындай жолду кеме компаниялары экология жана эмгек жаатындагы жоопкерчиликтен качуу үчүн колдонушат<ref>[https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3691188 Evading Corporate Responsibilities: Evidence from the Shipping Industry]</ref>. 

Калктын киши башына түшкөн кирешеси Микронезиянын жалпы кирешесинен эки эсе көп. Акыркы жылдары Тынч океанынын аба-ырайы, Чыгыш Азиянын алдыңкы өлкөлөрүнүн өнүгүшү жана чет өлкөлүктөрдүн Палаудагы инфраструктураны өнүктүрүүнү каржылоого даярдыгы, туризм секторунун онүгүүшүнө чоң өбөлгө түздү.

Киреше салыгынын үч түрү бар, алардын прогрессивдүү коюмдары 9,3 %, 15 % жана 19,6 %. Корпоративдик салык 4 % түзөт, ал эми Палаудагы товарлар жана кызматтар салыгы 2023-жылдын 1-январында киргизилген, Палаунун аймагында сатылган же колдонулган товарлардын жана кызматтардын көпчүлүгүнө ушул салык 10 % коюму менен колдонулат<ref>[https://www.palaugov.pw/taxreform/#1668474363337-6a400835-7325 Message from the Tax Reform Committee Chair and Bureau of Revenue & Taxation]</ref>. Палауда мүлк салыгы жок.

== Маданияты ==
[[Файл:A_traditional_Palauan_hut,_2012.jpg|thumb|Палаудагы ''бай'' деп аталган турак-жай]]
Коому аял жагынан болгон туугандыкка негизделип түзүлгөн. Палау элинин салттарынын дээрлик бардык тармактарында, айрыкча, сөөк коюу салтында, үйлөнүү үлпөтүндө, мураска ээ болууда жана салттуу наамдарды өткөрүп берүүдө энелик тегине байланыштуу каада-салттар байкалат.

Тамак-ашы жергиликтүү жашылча-жемиштерден жасалат, мисалы, маниока, таро, ямс, картошка, балык жана чочконун эти. Ошондой эле, филиппиндик, жапондук эмгек мигранттарынын жана америкалыктардын ашканаларынын таасири күчтүү. Жарганаттан жасалган шорпо Палаудагы көпчүлүк учурда колдонулган чүйгүн тамак болуп саналат<ref>[https://www.newcastleherald.com.au/story/3960841/fruit-bat-soup-has-chicken-like-taste/ Fruit bat soup could solve the Hunter's flying fox problem]</ref>.

Айрым суусундуктары - кокос дарагынан жасалган спирт ичимдиги, каванын тамырынан жасалган суусундук ж.б.

Палауда тама деп аталаган десерт дагы ашканасында болдонулат<ref>[https://ayearcookingtheworld.com/tag/tama/ Tama – A Year Cooking the World]</ref>.

=== Спорт ===
Бейсбол Палауда 1920-жылдары жапондор тарабынан өлкөгө алып келингенден бери популярдуу оюндардын бири. Палау улуттук бейсбол курама командасы 1990, 1998 жана 2010-жылдардагы Микронезия оюндарында, ошондой эле 2007-жылдагы Тынч океан оюндарында алтын медаль утуп алууга жетишкен.

Палау Футбол ассоциациясы тарабынан уюштурулган улуттук футбол боюнча курама командасы бар, бирок ФИФАнын мүчөсү эмес.

== Билим берүү тутуму ==
Башталгыч билим берүү тутумунда 16 жашка чейинки окуучулар окушат. Билим берүү тутумуна мамлекеттик жана жеке менчик мектептер, коомдук колледж кирет.

Бакалавр, аспирант жана кесиптик билим алуу студенттер чет өлкөгө, негизинен Америка Кошмо штаттарындагы жогорку окуу жайларына тапшырышат. Палауда Сан Диего мамлекеттик университетинин жана Түштүк Тынч океан университетинин аралыктан окутууну сунуштаган бөлүмдөрү иш алып барышат.

==Булактар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9
{{Булактар|2}}

== Тышкы шилтемелер ==

* [https://www.palaugov.pw/ Палау Республикасынын Улуттук Өкмөтү]
* [http://palauembassy.or.jp/en/ Палау Республикасынын Япониядагы элчилиги]
* [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/palau/ Мамлекет башчысы жана Өкмөт мүчөлөрү]
* [https://palauconsulate.org.uk/ Палау Республикасынын Улуу Британия жана Түндүк Ирландиянын бириккен королдугундагы ардактуу консулдугу]
* [https://www.palauconsulate.be/index.php/en/ Палаудагы Бельгиядагы ардактуу башкы консулдугу]
* [https://islandtimes.org/ Island Times маалымат агентиги]
* [https://palauwaveradio.com/ Палау толкуну радиосу]
{{Калып:Океания өлкөлөрү}}
[[Категория:Австралия жана Океания өлкөлөрү]]


[[Категория:Дүйнө өлкөлөрү‎]]
[[Категория:Палау]]