Кыргыз элинин уламыштары

Кыргыз элинин мифологиясы — Кыргызстандын жана кыргыз элинин тарыхындагы мифтердин тизмеси.

Кыргызстандын учу-кыйырсыз талааларында, залкар тоолорунда, кымыздын жалтылдап, шамалдын шыбырынын арасында ата-бабалардын эркиндик, акылмандык духуна сиңген уламыштар жаралган. Кыргыз элинин мифтери, уламыштары жөн эле жомок эмес, алар көчмөн элдин тарыхын, дүйнө таанымын, ишенимдерин чагылдырган жан дүйнөсүнүн күзгүсү.

Тилекке каршы, бул баасыз жеткис байлыктардын көбү убакыттын өтүшү менен жоголуп, азыркы реалдуулукка орун бошотту. Бирок сакталып калгандар бүгүнкү күндө да тереңдиги, сулуулугу жана актуалдуулугу менен таң калтырууда.

Кыргыз элинин бай маданий мурасы бар, анда көптөгөн мифтер жана уламыштар камтылган, алардын көбү унутулуп, убакыттын өтүшү менен унутулуп баратат. Бул аңгемелерде байыркы салттар, ата-бабалардын акылмандыгы жана дүйнөнү терең түшүнүү камтылган. Кыргыз элинин унутулуп бара жаткан мифтерин жана уламыштарын сактоо жана жайылтуу улуттук өзгөчөлүктүн бүтүндүгү көз каранды болгон маанилүү милдет.

Бугу Эне

Бугу эне – Мүйүздүү Бугу Эне жөнүндөгү кыргыз элинин уламышы кыргыз элинен тышкаркы кыргыз элинин улуу жазуучусу Чыңгыз Айтматовдун аркасында белгилүү болуп, аны “Ак кеме” чыгармасында колдонгон. Аны менен жана Чыңгыз Төрөкуловичтин чыгармачылыгынан үзүндү менен таанышалы...

Ал дарыя Энесай деп аталган. Бул жерден алыс, Сибирде агат. Ал жерде ат менен жүрүш үчүн үч жыл үч ай кетет.

Ошондон улам ыр мындай болгон:

Сенден кенен дарыя барбы, Энесай,

Сенден кымбат жер барбы, Энесай?

Сенден да терең кайгы барбы, Энесай,

Сенден эркин эрк барбы, Энесай?

Сенден кең дайра жок, Энесай,

Сенден кымбат жер жок, Энесай,

Сенден өткөн кайгы жок, Энесай,

Сенден эркин эрк жок, Энесай...

Энесай суусу ушундай болгон.

Илгери-илгери Энесайда жашаган кыргыз уруусу капысынан кол салган жоодон кырылып калган. Бир бала менен кыз гана аман калган, алар ошол күнү козу карын терүүгө чыгышкан. Уруусуз калган балдар болгон. Душмандарга чейин ыйлап чуркашты, эч жерде бир жан жок. Бир саатта жетим калды. Бүткүл дүйнөдө жалгыз калдык. Алыстан чаң булут айланып, душмандар кандуу чабуулда колго түшкөн малдарды жана үйүрлөрдү өз ээликтерине айдап кирди. Балдар туяктын чаңын көрүп, кууп жөнөштү. Балдар каардуу душмандарынын артынан чуркашты, ыйлап, чакырышты. Муну балдар гана кыла алмак. Алар киши өлтүргүчтөрдөн жашынбастан, аларды кууп жетүүнү көздөшкөн. Жалгыз калбоо үчүн, жөн гана таштанды, каргыш тийген жерден алыс болуу үчүн. Душман ханы Аксак кемпирге аларды токойго алып барып өлтүрүүнү буйруйт. Кемпир аларды аскадан дарыяга ыргытып жибергиси келди, бирок ошол маалда бадалдардын артынан бир бугу кийик пайда болуп, аны менен адам үнү менен сүйлөдү.

Чоң Аксак кемпир артына бурулуп, карап, таң калды: анын маңдайында марал, марал турган. Ооба, анын көздөрү абдан чоң, алар жемеле жана кайгы менен карашат. Ал эми көөнүн өзү ак, биринчи жатындын ууз сүтүндөй, ичи кичинекей төөдөй күрөң жүн менен капталган. Мүйүздөрү бир кооздук - жайылып, күзгү дарактардын бутактары сыяктуу. Ал эми желин эмизген аялдын эмчегиндей таза, жылмакай.

- Сен кимсин? Эмне үчүн адам тилинде сүйлөйсүң? – деп сурады Чоң Аксак кемпир.

«Мен бугу энемин», - деп жооп берди ал. "Мен ушинтип айттым, анткени антпесе мени түшүнбөйсүң, укпайсың".

-Эмне каалайсың, бугу эне?

- Балдарды коё бер, чоң, акылдуу аял. Сураныч, аларды мага бер.

- Алар сага эмне үчүн керек?

- Менин эгиздеримди жана эки тайганымды адамдар өлтүрүп салышты. Мен балдарды издеп жатам.

- Аларды тамактандыргыңыз келеби?

- Ооба, чоң акылман аял.

- Жакшылап ойлондуңузбу, бугу эне? – деп каткырып күлдү Чолок Аксак кемпир. - Кантсе да алар адамдын балдары. Алар чоңоюп, тайгандарыңарды өлтүрүшөт.

«Алар чоңойгондо, менин тайгандарымды өлтүрүшпөйт», - деп жооп берди бугу каныша ага. - Мен алардын апасы болом, алар менин балдарым болушат. Алар бир туугандарын өлтүрүшөбү?

- Ой, айтпа, бугу эне, сен элди тааныбайсың! – Чолок Аксак кемпир башын чайкады. - Токой жаныбарлардай эмес, алар да бири-бирин аяшпайт. Менин сөздөрүмдүн чын экенин өзүң билсин деп жетимдерди сага бермекмин, бирок бул балдарды да эл өлтүрөт. Сага мынча кайгынын эмне кереги бар?

- Балдарды эч ким таппай турган алыскы жерге алып кетем. Балдарды аяба, чоң, акылдуу аял, коё бергиле. Мен алардын ишенимдүү апасы болом...

Олениха эне аларды алыскы Ысык-Көлдүн жээгине чейин жеткирип, аларга жаңы мекенди тартуулап, аны сүйүүнү, коргоону керээз кылган. Бала менен кыз чоңоюп, жубай болуп калышты. Төрөт маалы келгенде Бугу Эне кайрадан пайда болуп, мүйүзүндө күмүш коңгуроо тагылган кайың бешикти алып келди. Баланын атын Бугубай коюшту. Ал чоңоюп, кыпчак уруусунан чыккан сулууга турмушка чыккан. Алардан бугу уруусунун уруусу – бул бөлүктөрдөгү эң күчтүү уруулар башталган.

Бугу уруусу Бугу Энени аздектеп, эч качан бугуларды өлтүргөн эмес. Аңчы жолдон бир маралга жолугуп, ага жол бергенде аттан түшкөн. Бирок күндөрдүн биринде бай жана асыл жетекчи каза болду. Ал эми туугандары анын мүрзөсүн бугу мүйүздөрү менен кооздоп, ыйык жаныбарды өлтүрүү менен тыюуну бузушкан. Ошондон баштап бул бөлүктөрдө тополоң башталды. Уруулар өз ара талашып-тартышып, кийик мүйүзүнө аңчылык кыла башташкан, бул жыргалчылыктын, сооданын буюмуна айланган. Бугу эне урпактарына таарынып, калган кийиктерди жылдар бою кайра алып кеткен. Кетээр алдында тоо чокусунда туруп, Ысык-Көлдү карап, ачуу көз жашын төктү.

Эрлик Кан

Эрлик хан, же Эрлик кыргыз мифологиясында жер астындагы, өлүктөр дүйнөсүнүн башкаруучусу. Ал жаман жин эмес, тескерисинче, сот жана өлгөндөрдүн жанын сактоочу.

Эрликтин өзгөчөлүктөрү:

• Күчтүү Башкаруучу: Эрлик Хан – рухтар менен жиндердин курчоосунда турган жер астындагы дүйнөнүн улуу жана күчтүү башкаруучусу. Ал миңдеген жылдар бою бийлик кылган чексиз күчкө жана акылмандыкка ээ.
• Сот жана жазалоочу: Эрлик хан өз дүйнөсүнө келген ар бир жандын тагдырын чечет. Жашоодо жасалган күнөөлөр үчүн жазаны дайындайт. Бирок ал кечирип, рухтарга түбөлүк тынчтык бере алат.
• Балкон кожоюну: Эрлик хандын же дагы дүйнөсүндө сан жеткис кенч бар. Ал алтын, күмүш, асыл таштар жана башка байлыктарга ээ болуп, аларды өзү каалагандай тескейт.
• Жандардын сакчысы: Ал бир гана сот эмес, өлгөндөрдүн жанынын да камкорчусу. Жандардын аман-эсен болушуна, эч нерсеге кабатыр болбоосуна кам көрөт.

Элдик аң-сезимдеги Эрликтин образы:

• Коркуу жана урматтоо: Эрлик хан кыргыздарда коркуу да, урмат-сый да жараткан. Анын күчү жана күтүүсүзлүгү адамдарды анын бар экенин билүү менен жашоого мажбур кылды.
• Кадыр-ыйык: Кыргыз мифологиясында Эрлик хандын тынчын алуу жана каарынан сактануу үчүн курмандык чалган.
• Өлүмдүн символу: Бул өлүмдүн жана жер астындагы дүйнөнүн символу болгон. Анын ысымы урмат жана этияттык менен аталды.

Эрлик хан фольклордо:

• Жомок жана уламыштар: Кыргыз эл оозеки чыгармачылыгында Эрлик хан жөнүндө айтылган көптөгөн жомоктор, уламыштар бар. Бул окуялар анын кулк-мүнөзү, адамдарга болгон мамилеси тууралуу ар кандай ойлорду чагылдырат.
• Макал-лакаптар: Эрлик ханга байланыштуу кыргыз тилинде көптөгөн макал-лакаптар бар. Алар кыргыз маданиятындагы өлүм түшүнүгүн, руханий дүйнөсүн чагылдырат.

Эрлик хан үрөй учурган образ гана эмес, кыргыз мифологиясынын маанилүү элементи, бул элдин жашоо, өлүм жана тиги дүйнө жөнүндөгү рухий түшүнүктөрүн чагылдырган.

Ашина уруусу

Түрк уруулары жайнаган талаалардын жүрөгүндө Ашина уруусунун жаралышы жөнүндөгү уламыш ачылат. Кытай жоокерлери менен кагылышууда жетим калган кичинекей көчмөн өлүм алдында калды. Бирок тагдыр башкача чечти – аны карышкыр таап алды. Ал аны өлүмдөн куткарып гана тим болбостон, өзүнүн сыйкырдуу күчү менен айыктырган.

Уламыштын бир версиясы боюнча, бала дагы эле өлүп калган, бирок карышкыр анын жанын багууну уланткан. Башкасынын айтымында, ал чоңоюп, алардын байланышы ого бетер күчөп, жаңы жандыктарды, жарым карышкырларды, жарым адамдарды тууду.

Душмандарынан качкан боюнда бар карышкыр Уйгур тоолорундагы үңкүрдөн башпаанек таап, деңизди кечип өтөт. Ал жерде карышкыр канынын мураскорлору болгон тогуз уул төрөлүп, алардын арасында «асыл карышкыр» Ашина өзгөчөлөнүп турган. Ал бир туугандарынын башчысы, кийин Ашина деп атала турган династиянын негиздөөчүсү болгон.

Карышкыр күчү менен акылмандыгынын мураскерлери Ашина уругу байыркы түрктөрдүн башына айланган. Алар өз урууларын талааларды, тоолорду аралап, улуу империяларды түзүшкөн. Чебер темир усталар катары белгилүү болгон бул алгачкы түрктөр сырдуу жана күчтүү мурастын ээлери болгон скифтерге жакын болуп, Алтайдан жаңы мекенин табышты.

Ашина уруусунун легендасы, карышкыр ата-теги жана асман каны, алардын тарыхынын, инсандыгынын жана дүйнөдөгү басып өткөн жолуна негиз болгон.

Умай Эне

Ыйман-ишеним турмуш менен чырмалышкан кыргыз маданиятынын өзөгүндө аялзат менен энеликти чагылдырган өзгөчө кудай, боорукер рух Умай жашайт.

Аты-жөнү жашоонун символу болгон Умай балдардын жана төрөттөгү аялдардын колдоочусу болуп эсептелет. Бала төрөлө электе эненин жана анын курсагындагы баласынын камкорчусу болуп, аларды жаман күчтөрдөн коргойт. Анын орду таза жана ыйык деп эсептелген боз үйдүн сол бурчу.

Умай жаш балдардын коргоочусу эле эмес, камкорчу да. Баланын өмүрү жана ден соолугу анын ырайымынан көз каранды;

Умайдын урматына боз үйдүн алдыңкы бөлүгүнө көк кездемеден куурчак илинет. Бала ооруп калса ботко жейт. Бул куурчак Умайдын, анын үй-бүлөдө көзгө көрүнбөгөн катышуусунун символу.

Умай – жөн эле кудай эмес, кыргыз элинин эң негизги баалуулуктарын – энеликти, үй-бүлөнү жана балдарга кам көрүүнү чагылдырган жандуу күч. Ал алардын бар болушунун негизи, аларды жамандыктан коргоп, аларга өмүр жана бакыт тартуулаган рух деп эсептелет.

Теңир

Теңир, же Тенгри – түрк жана монгол элдери үчүн асман руху, асмандын эң жогорку кудайы. Анын аты "асман" деген сөздөн келип чыккан жана ал көбүнчө "Көк Теңир" (Асман Кудайы) же "Хүхе Теңгери" деп аталат.

Теңир – асмандын кудайы эле эмес, ал жаратылыштын бардык күчтөрүн, бардык асман кубулуштарын чагылдырат. Теңирчиликке сыйынган шаманисттер чыгыш жана батыш болуп бөлүнгөн 99га чейин асман көп деп эсептешет. Ошого жараша эң бийик түбөлүк асмандан жаралган асман рухтары – тенгрилер да бөлүнөт.

Бул теңирчилер – генийлер, кудайлар, адамдын рухий табиятынын ар кандай кумарларын, жөндөмдүүлүктөрүн жана күч-кубаттарын чагылдырган. Алар асмандын өзү сыяктуу түбөлүктүү жана анын эң бийик максаттарына жетүүгө жардам берип, анын эркинин куралы.

Демек, Теңир – бул жөн эле кудай эмес, табияттын жана адамдын жан дүйнөсүнүн ар түрдүү аспектилерин чагылдырган теңирчиликтин бүтүндөй системасы. Ал түрк жана монгол мифологиясында бул элдердин терең руханий ишенимдерин чагылдырган ири инсан.

Маданий мурас

Мифтерди жана уламыштарды элге жеткирүүнүн оозеки салттары кыргыз элинин даанышмандыгын жана руханий дөөлөттөрүн чагылдырып, кылымдар бою сакталып калууга мүмкүндүк берген.

Кыргыз мифтери менен уламыштары көчмөндөрдүн жашоо образынын философиясын, эстетикасын жана моралдык принциптерин камтыган улуттук өзгөчөлүктүн жана маданий мурастын маанилүү бөлүгү болуп саналат.

Адабияттар

• Л. П. Потапов. Алтайский шаманизм. Л., 1991
• Л. П. Потапов. К вопросу о древнетюркской основе и датировке алтайского шаманства. // Этнография народов Алтая и Западной Сибири. — Новосибирск, 1978

• Мифы народов мира. Энциклопедия в 2-х томах. Под.ред. С. А. Токарева М.:1980
• И. В. Стеблева. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы//Тюркологический сборник. М, 1971
• Бисенбаев А. К. Мифы древних тюрков. Алматы, Мектеп, 2018
• Э. Л. Львова , И. В. Октябрьская , А. М. Сагалаев , Н. С. Усманова. Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири: Человек. Общество. Новосибирск, 1989
• Те́нгри // Татары — Топрик. — М. : Советская энциклопедия, 1956. — С. 208. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.] / гл. ред. Б. А. Введенский ; 1949—1958, т. 42).
• Неклюдов С. Ю. Тенгри // Мифы народов мира. — М.: Большая российская энциклопедия, 1994. — Т. 2. — С. 500—501. — ISBN 5-85270-072-9.
• Потапов Л. П. Умай — божество древних тюрков в свете этнографических данных. — Тюркологический сборник 1972. — М.: Наука, 1973. — С. 265—286.
• Чебодаева М. П. Образ богини Умай (Ымай) в изобразительном и декоративном искусстве Хакасии. Абакан, 2019. 40 с.

• Айтматов Ч. Т. Белый пароход  //  наследники, ООО «Издательство АСТ», 2018