Лингвистикалык реконструкция

Лингвистикалык реконструкция — бир же бир нече берилген тилдердин ырасталбаган ата-баба тилинин өзгөчөлүктөрүн аныктоо практикасы.
Реконструкциянын эки түрү бар:

• Ички реконструкция ошол тилдин мурунку баскычы жөнүндө тыянак чыгаруу үчүн бир тилдеги кемчиликтерди колдонот, б.а. ал ошол тилден алынган далилдерге гана негизделген.
• Тышкы реконструкция бир тил үй-бүлөсүнө кирген эки же андан көп тектеш тилдердин ата-бабаларынын өзгөчөлүктөрүн салыштыруу ыкмасы менен белгилейт. Ушундай жол менен реконструкцияланган тил көбүнчө прототил же прото тил деп аталат (белгилүү бир үй-бүлөдөгү бардык тилдердин жалпы атасы).
  Мисалы:
  • Протоиндоевропей тили
  • Протодавид тили
  • Протоафразият тили

Лингвистикалык реконструкцияны талкуулаган тексттерде реконструкцияланган формалар адатта аларды аттестацияланган формалардан айырмалоо үчүн жылдызча (*) менен белгилейт.

Прототилде уңгу калыбына келтирилген тастыкталган сөз рефлекс деп аталат. Жалпысынан алганда рефлекс — байкоого же кайра курууга мүмкүн болгон мурунку форманын белгилүү туундусу. Бир булактан алынган эки же андан көп тилдин рефлекстери тектештер деп аталат.

Методдор

Жалпы ата-эне тилден эволюциялашкан деп эсептелген тилдер топко бөлүнүү үчүн белгилүү бир критерийлерге жооп бериши керек, бул процесс подгруппалоо деп аталат. Бул процесс жалаң тил илимине негизделгендиктен, кол жазмаларды жана башка; тарыхый документтерди талдоо зарыл. Бирок тил илиминин чек аралары дайыма маданияттын жана этностун чеги менен дал келет деген божомолду кабыл алууга болбойт. Мунун бир себеби, топтоштурулган тилдер жалпы инновациялардын үлгүсүн көрсөтөт. Бул тилдер тарых бою жасалган жалпы өзгөрүүлөрдү көрсөтүү керек дегенди билдирет. Мындан тышкары, көпчүлүк тилдердин жалпы сакталышы бар. Өзгөртүүлөрдү киргизүүнүн ордуна, кээ бир функциялар эки тилде тең бирдей бойдон калды.

Тил илими башка илимий тармактар сыяктуу эле жөнөкөйлүктү көздөгөндүктөн, тилдик кайра куруу процессинин маанилүү принциби болгон маалыматтарга туура келген фонемалардын мүмкүн болгон минималдуу санын түзүү болуп саналат. Бул принцип кайрадан фонемалардын үндүн сапатын тандоодо чагылдырылат, анткени эң аз өзгөрүүнү пайда кылганга артыкчылык берилет (маалыматтарга карата).

Салыштырмалуу кайра куруу эки кыйла жалпы принципти колдонот: көпчүлүк принциби жана эң табигый өнүгүү принциби. Көпчүлүк принциби – эгерде тектештердин жыйындысы белгилүү бир калыпты көрсөтсө (мисалы, бир сөздүн ичинде белгилүү бир позицияларда кайталанган тамга), балким, бул үлгү эне тилинен сакталып калган болушу мүмкүн деген байкоо. Көпчүлүк табигый өнүгүү принциби тилдердеги кээ бир өзгөрүүлөр диахрондук көз караштан алганда, башкаларга караганда көбүрөөк кездешет деп айтылат. Төрт негизги тенденцияларды аныктоого болот:

1. Сөздөгү акыркы үндүү тыбыш калтырылышы мүмкүн.
2. Үнсүз тыбыштар, көбүнчө үндүү тыбыштардын ортосундагы үндүү болуп калат.
3. Фонетикалык токтоолор фрикативдерге айланат.
4. Сөздүн аягындагы үнсүздөр үнсүз болуп калат.

Үн конституциясы

Көпчүлүк принциби болжолдонгон этимондун, тектеш сөздөр келип чыккан оригиналдуу сөздүн эң ыктымалдуу айтылышын аныктоо үчүн колдонулат. Табигый өнүгүү принциби тилдердин өзгөрүшүнүн жалпы багыттарын сүрөттөйт, ошондуктан бул көрсөткүчтөрдү издөөгө болот. Мисалы, сөздөргө негизделген исп. cantar жана фр. chanter фонетикалык аялдамалар адатта фрикативдерге айлангандыктан, токтоонун тектеши [k] фрикативдин тектешине [ʃ] караганда эски, ошондуктан биринчиси түпнуска айтылышына жакыныраак окшошуп кетет деп айтууга болот.

Колдонулган адабияттар

• Кыргыз тилинин лингвистикалык маалымдамасы. Бишкек: Ч.Айтматов атындагы Тил жана адабият институту. 2015. ISBN 978-9967-464-70-4.