Мышык
Бакма мышыктар (лат. Felis silvestris catus) — үйдө жашоочу мышыктардын жалпы түрлөрү.
Эволюция
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Үй мышыгы - он катарындагы айбанаттардын тукуму, 10–15 миллион жыл мурун жалпы ата-бабасынан таралган.[1][2] Айбанаттардын эволюциялык таралышы Азияда миоцен доорунда, болжол менен 8,38–14,45 миллион жыл мурун башталган.[3] Бардык айбанаттардын митохондриялык ДНКсын анализдөө 6,46–16,76 миллион жыл мурун таралышын көрсөтөт.[4] Felis тукуму башка айбанаттардан болжол менен 6–7 миллион жыл мурун генетикалык жактан бөлүнүп чыккан. Филогениялык изилдөөлөрдүн натыйжалары бул тукумдун жапайы өкүлдөрү симпатриялык же парапатриялык түрдө эволюцияны башынан өткөрүшсө, ал эми үй мышыгы жасалма тандоо аркылуу эволюцияланганын көрсөтөт.[5] Үй мышыгы жана анын жакынкы жапайы түпкү энеси деплойд жана экөө тең 38 хромосомага ээ жана болжол менен 20 000 генге ээ.[6]
Табиятта мышыктар - жырткычтар. Чөл шарттарында алар олжосун толук жейт жана бардык зарыл болгон азыктык заттарды, аминокислоталарды, микро- жана макроэлементтерди өздөштүрөт. Үй шарттары жапайы чөйрө эмес, ошондуктан мышык үчүн жашына жана физиологиялык өзгөчөлүктөрүнө ылайык толук теңдештирилген дажарак даярдоо маанилүү.[7]
Үйүртүүдөнүү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Көп убакыт бою мышыктын үйүртүлүүсү Байыркы Египетте башталган деп эсептелип келген, ал жерде мышыктар болжол менен б.з.ч. 3100-жылдары урматталган.[8] Бирок африкалык жапайы мышыкты колго үйүртүүнүн эң эрте белгилери Чиллурокамбоско, Кипрдин түштүгүндөгү неолит дооруна таандык болгон адамдын көмүлгөн жери жанында, болжол менен б.з.ч. 7500–7200-жылдары казылып алынган. Кипрде жергиликтүү сүт эмүүчү айбанаттардын фаунасын тастыктаган далилдер жок болгондуктан, бул неолиттик айылдын тургундары мышыкты жана башка жапайы сүт эмүүчү айбанаттарды аралга Чыгыш Жакынкы Өлкөнүн материгинен алып келишкен деп ойлошот. Ошондуктан, калыстар африкалык жапайы мышыктар Эрте Жер Аймагы адамдардын алгачкы конуштарына, анын ичинде үйлүү чычкан (Mus musculus) болгондуктан, жакын эле экендигин, бул мамиле неолиттик дыйкандардын аракети менен үйөртүлүп келген деп ойлошот. Бул алгачкы дыйкандар менен үйүртүлгөн мышыктардын ортосундагы мамилелер миңдеген жылдар бою уланып келген. Дыйканчылык практикалары таралганда, үйүртүлгөн жана үйгө көнө турган мышыктар да таркаган.[9] Египеттеги жапайы мышыктар үй мышыгынын генетикалык тымытыгына кийинки убакта салым кошкон.[10]
Грецияда үй мышыгынын эң алгачкы белгилери б.з.ч. 1200-жылдарга таандык. Грек, финикиялык, карфагентик жана этруск соодагерлери үй мышыктарын Түштүк Европага алып барышкан. Б.з.ч. V кылымда алар Улуу Греция жана Этрурия деп аталган конуштардын жанында табигый жаныбарлар болуп калышкан. Рим империясы учурунда алар Корсика жана Сардинияга б.з. I кылымына чейин жеткирилген. Запад Рим империясы V кылымда кулаганда, египеттик линия үй мышыктары Балтика деңизи портторуна, Түндүк Германияга чейин жеткен.
Дагы окуңуз
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Шилтемелер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- ↑ Brief Description on Evolution and Habitat of Wild Cat. www.rroij.com. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ Technical Documentation. codepen.io. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ Cats - WaiCol. www.waicol.digi.school.nz. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ Phylogenomic evidence for ancient hybridization in the genomes of living cats (Felidae). pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ The Evolution of Cats - Centre of Excellence. www.centreofexcellence.com. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ Have been identified in cats, many similar to human. www.iis.edu.jo. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ Корм для кошек. biopet.az. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ The cats of Istanbul: Companions of the Ottoman Empire .... raseef22.net. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ The History of Domestic Cats: From Egypt to Modern Times. www.katdootje.nl. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.
- ↑ The paleogenetics of cat dispersal in the ancient world - the University of Groningen research portal. rug.nl. Текшерилген күнү 27 Апрель 2025.