Нигер-конго тилдери

Википедия дан

Ни́гер-конго (нигер-кордофан же конго-кордофан) тилдери. Африканын, Сенегалдан тартып Түштүк-Африка Республикасына чейин, көпчүлүк тилдерин бириктирген макро-үйбүлө.

Ни́гер-конго макро-үйбүлөнүн макамы жалпысынан таанылган.

Типология[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Бул макро-үйбүлөнүн тилдеринин негизги мүнөздүү өзгөчөлүгү номиналдык класстардын болушу, ошондой эле фонетиканын өзгөчөлүктөрү.

Классификация[түзөтүү | булагын түзөтүү]

  • Кордофан уясы
  • Манде уясы
  • Батыш атлантикалык уясы түндүк (фула, волоф ж.б.) жана түштүк бутактарына бөлүнөт. Бидього тили өз алдынча турат.
  • Иджо уясы
  • Догон уясы
  • Кру уясы
  • Сенуфо уясы
  • Ква уясы
  • Гур уясы
  • Адама́ва-убанги́ уясы


Бенуэ-конго бутагы:

  • Вольта-нигер уясы 9 топтон турат. Ал уяга йоруба, игбо, идома, эдо тилдер кирет.
  • Борбордук-нигериялык уясына 13 топ кирет.
  • Кросс-ривер уясы (70 тил, анын ичинде ибибио)
  • Банту уясына 14 топ кирет. Бул тилдердин саны (600 ашык тил) жана сүйлөгөндөрдүн саны (300 млн), ошондой эле ээлеген аянты (ареал) боюнча Нигер-конго макро-үйбүлөнүн эң ири тил уясы болуп эсептелет.


Гур жана Адамава-убанги тил уяларын бир уяга (Гур-убанги же Саванна) бириктирүү сунушталууда.

Жазуусу[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Көпчүлүк тилдер үчүн латын алфавитинин негизинде түзүлгөн жазуу колдонулат. Европалыктар келгенге чейин кээ бир элдердин араб графикасында негизделген жазмалар болгон.
Ошол эле учурда, 19-кылымда болгон өздөрүнүн оригиналдуу жазуу системаларын иштеп чыгышкан. Мисалы бамум жасуусу, ваи жазуусу, менде жазуусу.
Нигерияда колдонулган нсибиди идеографиялык-мнемоникалык жазуусу өзгөчө кызыгууну туудурат. Бул жазуу байыркы убакта пайда болгон.

Кордофан тилдери[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Кордофан жана Нигер-конго тилдеринин ортосундагы байланышы суроо бойдон калууда жана аз изилденген. Кордофан уясынын биримдиги да далилденген эмес. Мисалы, каду тил тобун Кордофан уясынан чыгарылып, Нил-сахара макро-үйбүлөсүн курамына өзүнчө уя катары киргизилген.

Булактар[түзөтүү | булагын түзөтүү]