«Казакстандагы нааразылык жүрүштөр (2022)» барагынын кодун көрүү

{{Infobox civil conflict
|кагылыш= Казакстандагы нааразылык жүрүштөр (2022)
|бөлүгү =
|сүрөт= 2022 Kazakhstan protests — Aqtobe, January 4 (01).jpg
|башжазуу=
|дата=[[5 январь]] — [[улантылууда]]
|орун= {{Желек|Казакстан}} [[Казакстан]]
|себеп= Суютулган газдын баасы 120 теңгеге көтөрүлгөнү
|өзгөрүүлөр= *Суютулган газдын баасынын убактылуу төмөндөшү;
*утилизациялык чогултууларды жокко чыгаруу;
*Аскар Маминдин өкмөтүнүн отставкасы;
*Казакстандын Коопсуздук кеңешинин төрагалыгынан  кетиши;
*ЖККУнун Казакстандагы тынчтыкты сактоо операциясы.
|каршы тарап1= {{Желек|Казакстан}} '''[[Казакстан|Казак оппозициясы]]'''
|каршы тарап2 = {{Желек|Казакстан}} '''Казакстан бийлиги'''<br>[[File:Kazakhstan Armed Forces Flag.svg| 24px|border]] [[Казакстан Куралдуу Күчтөрү]]<br>[[File:Символика КНБ Эмблема Флаг Шеврон Трафарет 021012.jpg|24px|border]] [[Казакстан Улуттук Коопсуздук Комитети|КР УКК]]<br>{{Желек|Казакстан}} [[Казакстан полициясы]]<br> [[File:Flag of the Collective Security Treaty Organization.svg | 24px | border]] [[Жаматтык коопсуздук жөнүндө келишим уюму|ЖККУ]]
|колбашчы1    =  
|колбашчы2= [[File:Flag of the President of Kazakhstan.svg | 24px | border]] [[Касым-Жоомарт Токоев]] <br> {{Желек|Казакстан}} [[Аскар Мамин]] <br> {{Желек|Казакстан}} [[Алихан Исмаилов]] <br> {{Желек|Казакстан}} [[Эралы Токчанов]] <br> {{Желек|Казакстан}} [[Нурсултан Назарбаев]] <br>[[File:Flag of the Collective Security Treaty Organization.svg | 24px | border]]{{Желек|Армения}} [[Никол Пашинян]] <br> [[File:Flag of the Collective Security Treaty Organization.svg | 24px | border]]{{Желек|Орусия}} Андрей Сердюков
|күчтөр1 = Белгисиз
|күчтөр2= 3,770<ref name="troops">{{cite news|last1=Pannier|first1=Bruce|title=Analysis: The Consequences Of Inviting Russian-Led CSTO Troops Into Kazakhstan|url=https://www.rferl.org/a/kazakhstan-csto-troop-russia-analysis/31642847.html|agency=RFE/RL|date=6 January 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220107125248/https://www.rferl.org/a/kazakhstan-csto-troop-russia-analysis/31642847.html|archive-date=7 January 2022|quote=Russia is reportedly sending 3,000 soldiers to Kazakhstan, Belarus some 500, Tajikistan 200, and Armenia 70, with Kyrgyzstan set to decide on January 7.}}</ref>
|жоготуулар1='''238''' каза тапты <br> '''4353''' ашуун жабыркады <br> '''6000''' ашуун камакка алынды
 |author      = 
 |url         = 
 |title       = 
 |publisher   = 
 |date        = 
 |access-date =  
|жалпы жоготуулар=
|жоготуулар2 = '''19''' каза тапты <br> '''3398''' жабыркады<ref>https://ortcom.kz/ru/novosti/1642262903</ref>
}}
'''Казакстандагы нааразылык жүрүштөр''' андан кийинки аталуусу '''Кандуу каңтар''' ({{lang-kk|Қаңды қаңтар, Қаңтар оқиғасы, Қаңтар}}) ― [[Казакстан|Казакстандагы]] 2022-жылдын 2―11-январь күндөрү болгон нааразылык жүрүштөр.

[[Казакстан|Казакстандагы]] нааразылык акциялары 2022-жылдын 2-январында суюлтулган газдын [[Казакстан Республикасынын президенти|баасы кескин көтөрүлгөндөн кийин башталган. Казакстандын президенти]] [[Касым-Жомарт Токаев|Касым-Жомарт Токаевдин айтымында]], бул көрүнүш 2022-жылдын 1-январынан тарта суюлтулган газга баа электрондук соода аянтчалары жана биржалары аркылуу түзүүлүшүнө толугу менен өткөрүлгөнү менен шартталган. Ал эми, өзгөчө күнөө Казакстандын Энергетика министрлигине, ошондой эле Казмунайгаз жана Казакгаз – газ менен камсыздоочу ири компанияларга илинген<ref name="Акорда 5 января">[https://www.akorda.kz/ru/glava-gosudarstva-kasym-zhomart-tokaev-provel-soveshchanie-po-voprosam-socialno-ekonomicheskoy-situacii-v-strane-505729 Глава государства Касым-Жомарт Токаев провел совещание по вопросам социально-экономической ситуации в стране]</ref>.

Нааразылык жүрүштөр Жаңы-Өзөн шаарында башталып, бирок бат эле башка шаарларга жайылды: [[Алмата|Алматы]], Актау, [[Актөбө]], [[Караганды|Караганда]], [[Нур-Султан]], [[Чымкент]], [[Көкчө-Тоо]] жана Уральск<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48030-siloviki-primenili-v-otnosenii-protestuusih-v-almaty-svetosumovye-granaty.html|title=Силовики применили в отношении протестующих в Алматы светошумовые гранаты - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://eurasianet.org/kazakhstan-gas-price-hike-fuels-zhanaozen-protests|title=Kazakhstan: Gas price hike fuels Zhanaozen protests {{!}} Eurasianet}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.rferl.org/a/kazakhstan-enrgy-price-protests-zhanaozen/31637647.html|title=Sharp Energy Price Hike Triggers Protests In Kazakhstan}}</ref>. Кээ бир шаарларда нааразылык акциялары баш аламандыкка учурады<ref name="unrest">{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13354181|title=Протесты в Казахстане. Онлайн}}</ref>.

Митингчилер экономикалык талаптардан саясий талаптарга өтүштү — өкмөт менен президент Токаевдин отставкага кетиши, [[Аким|ар бир облустун жана шаардын акимдерин]] элдик шайлоо өткөрүү, 1993-жылкы Конституцияны кайтаруу, өлкөнүн 81 жаштагы биринчи президенти, нааразылык акциялары башталган маалдаКазакстандын Коопсуздук кеңешинин төрагасы жана Казакстандын Конституциялык кеңешинин мүчөсү [[Нурсултан Назарбаев|Нурсултан Назарбаевдин]] кол тийбестиктигин алып салуу жана саясаттан баш тартуу. Нааразылык акциясы ЖККУнун күчтөрүн Казакстанга киргизүүгө алып келген.

== Мурдагы окуялар ==

; Демографиялык, экономикалык көрүнүш

[[Файл:Плотность_населения_Казахстана.png|thumb| Казакстандын 2016-жылдагы калктын жыштыгы]]
[[1997|1997-жылы]] бийлик борборду Алматыдан Акмолага (1998-жылдан – Астанага, 2019-жылдан – Нур-Султанга) көчүрүү чечимин кабыл алган. Которушунун негизги себеби түштүк региондорунун жыштыгы жана жумушу азыраак түндүк аймактарынан өнүккөн шаарларга миграцияны стимулдаштыруу болгон<ref>{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2002/071/analit03.php|title=Перенос столицы из Алма-Аты в Астану и его влияние на миграционные процессы в Казахстане}}</ref>. Борбордун которулушуна карабастан, Алма-Ата шаарынын калкы 1994-жылдагы<ref name="hist">[http://alamata.narod.ru/old/history.htm АЛМАТЫ: ВЧЕРА, СЕГОДНЯ, ЗАВТРA…]</ref> 2020-жылы 1,9 млн. адамга өстү<ref name="Stat">{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/region/268020|title=Г.АЛМАТЫ|accessdate=2022-01-08|archivedate=2021-10-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211027183340/https://stat.gov.kz/region/268020}}</ref>.

Расмий статистикага ылайык, Казакстанда 2020-жылы жакырчылыктын деңгээли 5,3%ды түзгөн. Казакстандагы жакырчылыктын деңгээли жашоо минимумунун 70%ы менен аныкталат<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz/process/expertise/gde_v_kazahstane_samyiy_vyisokiy_uroven_bednosti_i_pochemu_ego_zanijayut|title=Где в Казахстане самый высокий уровень бедности и почему его занижают|accessdate=2022-01-08|archivedate=2021-11-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211103021505/https://forbes.kz/process/expertise/gde_v_kazahstane_samyiy_vyisokiy_uroven_bednosti_i_pochemu_ego_zanijayut}}</ref>. Жакырчылыктын чегинде жашаган казакстандыктардын эң чоң үлүшү өлкөнүн түштүгүндө топтолгон. 2019-жылы Казакстандын бир миллион калкы бар шаарларында Нур-Султан, Шымкент жана Алма-Атада тиешелүүлүгүнө жараша 10 миң, 32 миң жана 53 миң шаар бар. жакырчылыктын чегинен төмөн жашаган адамдар<ref>{{Cite web|url=https://eadaily.com/ru/news/2019/09/18/v-kazahstane-43-naseleniya-zhivut-za-chertoy-bednosti|title=В Казахстане 4,3% населения живут за чертой бедности}}</ref>.

; Мурдагы нааразылык акциялары

2010-жылдардын башында [[Маңгыстоо облусу|Мангистау облусундагы]] мунай өндүрүүчү шаар Жаңы- Өзөн бир катар иш таштоолорго жана жумушчулардын демонстрацияларына туш болгон. 2011-жылы Эгемендүүлүк күнүнүн 20 жылдыгына байланыштуу шаарда тополоң чыгып, расмий маалыматтар боюнча, Казакстандын коопсуздук күчтөрү эмгек шарттарын жакшыртууну талап кылган демонстранттарга ок чыгарганда 16 адам каза болуп, 100 киши жарадар болгон.

2011-жылы суюлтулган газдын баасы болжол менен 30-35 [[Казак теңгеси|теңгени]] түзүп, андан бери бир нече эсеге кымбаттады. 2020-жылдын январында Жаңы-Өзөн шаарында нааразылык акциясы болуп, анда шаар тургундары газдын баасын 55тен 65 теңгеге<ref>{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/30370468.html|title=Жанаозенцы вновь пришли в акимат, требуя снижения цен на газ}}</ref>, 2022-жылы январда 120 теңгеге чейин көтөрүүнү талап кылышкан<ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.ru/articles/2022/01/03/v-kazakhstane-vtoroi-den-podriad-sotni-protestuiushchikh-vykhodiat-na-mitingi-iz-za-rosta-tsen-na-gaz-est-zaderzhannye-news|title=В Казахстане третий день подряд сотни протестующих выходят на митинги из-за роста цен на газ}}</ref>.

== Хронологиясы ==

=== 2-январь ===
2022-жылдын 2-январында эртең менен Жаңы-Өзөн шаарынын тургундары газдын кымбатташына нааразы болуп, жолду тосушкан<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rus.azattyq.org/a/31636220.html|title=Жители Жанаозена перекрыли дорогу, протестуя против повышения цен на газ}}</ref>. [[Маңгыстоо облусу|Митингчилер облус]] акими Нурлан Ногаев менен шаар акими Максат Ибагаровду бааны турукташтыруу жана күйүүчү майдын тартыштыгын болтурбоо боюнча чараларды көрүүгө чакырышты.

=== 3-январь ===
Түнкүдө Жаңы-Өзөндүн борбордук аянтына жүздөгөн тургундар чогулду<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-zhanaozen-rally-gas-prices/31637309.html|title=«Акимов должен выбирать народ!» Протест в Жанаозене: от призывов снизить цены до политических требований}}</ref>. Митингге 1000дей адам катышып, алардын талаптарында социалдык-экономикалык гана эмес, саясий талаптар да камтылган. Облус акими менен газ иштетүүчү заводдун мүдүрүнүн сүйлөгөнү митингчилерди ынандырган жок<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rus.azattyq.org/a/31637803.html|title=«Мы устали от сказок!» В Жанаозене протестующие прогнали с площади акима области Ногаева}}</ref>.  Митингчилердин ураандары астында жетекчилик аянттан кетишти.
[[Файл:2022_Kazakhstan_protests_—_Aqtobe,_January_4_(02).jpg|thumb| Актөбөдөгү митингчилер 2022-жылдын 4-январында [[боз үй]] тигүүдө]]
[[Файл:2022_Kazakhstan_protests_—_Aqtobe,_January_4_(03).jpg|thumb| Актөбөдөгү демонстранттар отко жылынууда, 4-январь, 2022-жылы]]
Түштөн кийин Казакстандын бийликтери [[Маңгыстоо облусу|Маңгыстоо облусунда]] суюлтулган газдын баасын литрине 50 теңгеге чейин төмөндөтүү жөнүндө жарыялашкан<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.interfax.ru/world/813888|title=Власти Казахстана удовлетворят требования митингующих о снижении цен на газ}}</ref>. Бирок, нааразылык акциялары улана берди.

4-январда Казакстандын президенти [[Касым-Жомарт Токаев]] видеокайрылуу жазып, анда митингчилерди «кыраакы болууга» жана мыйзамсыз аракеттерге барбоого чакырган<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/news/2022/01/04/vlast-ne-padet-prezident-kazahstana-kasym-zhomart-tokaev-obratilsya-k-protestuyuschim|title=«Власть не падет». Президент Казахстана Касым-Жомарт Токаев обратился к протестующим}}</ref>.

==== Алма-Ата ====
Эртең менен полиция Астана аянтын жана ага кире бериштерди тоскон<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48014-v-almaty-vnov-perekryta-plosad-respubliki-i-podhody-k-nej.html|title=В Алматы вновь перекрыта площадь Республики и подходы к ней - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref>. Түшкү тамактануу маалында Демократиялык партиянын лидери Жанболат Мамай менен бирге «Алматы Арена»<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48024-sotni-celovek-vysli-v-almaty-v-podderzku-protestuusih-v-mangistau.html|title=Сотни человек вышли в Алматы в поддержку протестующих в Мангистау - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref> аймагына жүздөгөн адамдар митингге чыгышты. Президенттик сейил бактын жанына эл чогула баштады, андан кийин Мустафин көчөсү менен жүрүш башташты.

Жүрүшкө бир нече жүздөгөн демонстранттар катышып, топтордун бири Абай проспектиси менен, экинчиси Төлө би проспектиси менен шаардын борборун көздөй «Алга, Казакстан» жана «Шал, кет» деген ураандар менен жүрүштү<ref name="MCA"/>. Митингчилер менен полициянын ортосунда кагылышуу болуп кеткен.

Тартип сакчылары аянттагы демонстранттарга каршы жаркылдаган гранаталарды колдонушкан<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48029-v-almaty-proizosla-stycka-protestuusih-s-policiej.html|title=В Алматы произошла стычка протестующих с полицией - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref>. 4-январдан 5-январга караган түнү Алматыда демонстранттар полициянын унааларын өрттөй башташты, журналисттер шаардагы нааразылык акциясынын катышуучуларынын санын бирден он миңге чейин деп эсептешкен<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/news/2022/01/04/v-almaty-protiv-demonstrantov-primenili-svetoshumovye-granaty-i-slezotochivyy-gaz-agentstvo-kaztag-soobschilo-o-vzryve-politseyskoy-mashiny|title=В Алматы взорвалась полицейская машина. Против демонстрантов применили светошумовые гранаты и слезоточивый газ}}</ref><ref name="MCA">{{Cite news|title=Два дня, которые потрясли старика. Репортаж из Алматы — эпицентра протеста против Токаева и Назарбаева|url=https://mediazona.ca/article/2022/01/06/twodays}}</ref>. Түнкүдө шаарга аскердик техникалар киргизилгени тууралуу кабарлар чыга баштады<ref>{{Cite web|url=https://t.me/novaya_pishet/33613|title=Telegram-канал Новая Газета. Военная технике в Алматы}}</ref>.

Алма-Атада мобилдик [[интернет]] иштебей калган<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://mediazona.ca/chronicle/zhanaozen|title=Протесты в Казахстане}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tjournal.ru/news/505854-globalchesk-soobshchil-o-polnom-otklyuchenii-interneta-v-alma-ate-na-fone-protestov-protiv-povysheniya-cen-na-gaz|title=GlobalCheсk сообщил о полном отключении интернета в Алма-Ате на фоне протестов против повышения цен на газ — Новости на TJ}}</ref>.

==== Атырау ====
Эртең менен [[Атырау|Атырауда]] тургундар жергиликтүү базардын жанына чогулуп, топ-топ болуп Исатай менен Махамбеттин борбордук аянтын көздөй бет алышкан, ал жерде жүздөгөн адамдар чогулган<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vlast.kz/novosti/48018-v-atyrau-i-uralske-sotni-celovek-vysli-na-mitingi-v-podderzku-protestuusih-v-mangistau.html|title=В Атырау и Уральске сотни человек вышли на митинги в поддержку протестующих в Мангистау - Аналитический интернет-журнал Vласть}}</ref>. Митингчилер Атырау облусунун акими Махамбет Досмухамбетовду тегеректеп, унаасы менен аянттан кетүүгө мүмкүнчүлүк беришкен эмес.

==== Нур-Султан ====
Көптөгөн шаарларда камоолор башталды: нааразылыкты колдогон маалымат каражаттарынын айтымында, [[Нур-Султан|Нур-Султанда]] «жүздөгөн адам кармалган»<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/feature/2022/01/04/protesty-protiv-povysheniya-tseny-na-toplivo-v-kazahstane-pererosli-v-stolknoveniya-s-politsiey-vlasti-nachali-blokirovat-internet|title=Протесты против повышения цены на топливо в Казахстане переросли в столкновения с полицией. Власти начали блокировать интернет}}</ref>.

Түн киргенде Казакстанда [[Telegram]][[WhatsApp|, WhatsApp]] жана Signal мессенджерлери иштебей калган.

=== 5-январь ===
Казактелеком провайдери бүт өлкө боюнча интернетти өчүрдү<ref name=":1">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.gazeta.ru/social/news/2022/01/05/17103211.shtml|title=В Казахстане отключили интернет и телефонную связь - Газета.Ru {{!}} Новости}}</ref>. Натыйжада Казакстандын жашоочулары ири өлчөмдө накталай акча ала башташты, банкоматтарда кезек күтүүлөр пайда болду, анткени интернеттин өчүрүлүшүнөн банк карталары жана мобилдик тиркемелер аркылуу төлөмдөр иштебей калган<ref>[https://www.rbc.ru/politics/05/01/2022/61d5a5699a79473da31932ec?from=newsfeed В Казахстане перестала работать безналичная оплата]</ref>.

Казакстандын Ички иштер министрлигинин маалыматы боюнча, башаламандык учурунда кеминде сегиз полиция кызматкери жана Улуттук гвардиянын жоокери набыт болуп, 317си жарадар болгон <ref>[https://iz.ru/1273675/2022-01-05/vosem-silovikov-pogibli-vo-vremia-besporiadkov-v-kazakhstane Восемь силовиков погибли во время беспорядков в Казахстане]</ref>.

==== Өзгөчө кырдаал ====
[[Файл:State_of_emergency_at_Kazakhstan_2022-JAN-05.png|thumb|400x400px| 2022-жылдын 5-январынын кечинде өзгөчө абал киргизилген Казакстандын республикалык маанидеги шаарлары (кызыл жылдыздар) жана облустары (кызыл түстүү) (кийин өлкөнүн бардык аймагына жайылтылган)]]
Казакстандын Президентинин жарлыктары менен «''Коомдук коопсуздукту камсыз кылуу, мыйзамдуулукту жана тартипти калыбына келтирүү, жарандардын укуктарын жана эркиндиктерин коргоо максатында жарандардын коопсуздугуна олуттуу жана токтоосуз коркунуч келип чыккандыгына байланыштуу''» 5-январдан 1 саат 30 мүнөткө чейин 2022-жылдын 19-январында саат 00:00дө<ref name="ЧП Мангистауской">[https://www.akorda.kz/ru/o-vvedenii-chrezvychaynogo-polozheniya-v-mangistauskoy-oblasti-50634 О введении чрезвычайного положения в Мангистауской области]</ref> жана Алма-Ата шаарында<ref name="ЧП Алма-Ата">[https://www.akorda.kz/ru/o-vvedenii-chrezvychaynogo-polozheniya-v-gorode-almaty-5098 О введении чрезвычайного положения в городе Алматы]</ref> өзгөчө кырдаал киргизилген. [[Алма Ата облусу|Кийинчерээк Алматы облусунда]] 19-январга чейин саат 12:30дан<ref name="ЧП в Алматинской">[https://www.akorda.kz/ru/o-vvedenii-chrezvychaynogo-polozheniya-v-almatinskoy-oblasti-501336 О введении чрезвычайного положения в Алматинской области]</ref> өзгөчө абал, 2022-жылдын 19-январына чейин саат 16:00дөн тарта өзгөчө абал киргизилгени тууралуу жарлык чыккан. Казакстандын борбору Нур-Султан шаары<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.nur.kz/incident/emergency/1949924-tokaev-vvel-rezhim-chp-v-nur-sultane/?|title=Токаев ввел режим ЧП в Нур-Султане|date=2022-01-05}}</ref>. Ошол эле күнү кечинде, 5-январь саат 20:30дан тарта 2022-жылдын 19-январына чейин [[Чымкент|Шымкент]] шаарында, ошондой эле [[Атырау облусу|Атырау]], [[Жамбыл облусу|Жамбыл]] жана [[Кызыл-Ордо облусу|Кызылорда]] облустарында<ref name="автоссылка1">Телеканал Хабар24</ref>. Күндүн аягында өлкө боюнча өзгөчө кырдаал жарыяланды (формалдуу түрдө 5-январда саат 22:00дөн 19-январга чейин [[Акмоло облусу|Акмоло]], [[Актөбө облусу|Актөбө]], [[Чыгыш Казакстан облусу|Чыгыш Казакстан]], [[Батыш Казакстан облусу|Батыш Казакстан]], [[Караганды облусу|Караганда]], [[Түркстан облусу (Казакстан)|Түркстанда өзгөчө кырдаал киргизилген.]], [[Костанай облусу|Костанай]], [[Павлодар облусу|Павлодар]] жана [[Түндүк Казакстан облусу|Түндүк-Казакстан]] облустары)<ref name="автоссылка1" />.

Өзгөчө абал төмөнкү чараларды белгилейт:

# коомдук тартипти коргоону, өзгөчө маанилүү мамлекеттик жана стратегиялык объекттерди, ошондой эле калктын жашоосун жана транспорттун иштешин камсыз кылуучу объекттерди коргоону күчөтүү;
# кыймыл эркиндигине, анын ичинде транспорт каражаттарына чектөөлөрдү киргизүү;
# жеке адамдардын инсандыгын ырастоочу документтерин текшерүү, жарандарды жеке кароо, алар менен болгон буюмдарды жана транспорт каражаттарын кароо;
# өзгөчө кырдаал киргизилген аймактарга кирүү жана чыгууга чектөөлөр;
# тынч чогулуштарды, оюн-зоок, спорттук жана башка массалык иш-чараларды уюштурууга жана өткөрүүгө тыюу салуу;
# иш таштоого жана юридикалык жактардын ишин токтотуунун же токтотуунун башка ыкмаларына тыюу салуу;
# курал-жарактарды, ок-дарыларды, жардыргыч заттарды, атайын каражаттарды, уулуу заттарды сатууга тыюу салуу.
# дары-дармек каражаттарын, баңги каражаттарын, психотроптук заттарды, прекурсорлорду, ошондой эле этил спиртин, алкоголдук ичимдиктерди жүгүртүүгө өзгөчө режимди киргизүү;
# жеке адамдардан курал-жарактарды жана ок-дарыларды, уулуу заттарды, юридикалык жактардан курал-жарактарды, ок-дарыларды жана уулуу заттарды, ошондой эле аскердик жана окуу аскердик техниканы, жардыргыч заттарды жана радиоактивдүү заттарды убактылуу алып коюу.

Казакстандын Башкы прокурорунун<ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/news/details/309323?lang=ru Обращение заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Дембаева Б. Б. в порядке статьи 31 Закона «О прокуратуре»]</ref>:

# Коменданттык сааттын эрежелерин бузган адамдар коменданттык саат аяктаганга чейин ички иштер органдарынын кызматкерлери же аскер патрулдары тарабынан, ал эми жанында өздүгүн тастыктоочу документтери жоктор - инсандыгы аныкталганга чейин, бирок 48 сааттан ашпаган мөөнөткө камакка алынат. ички иштер органынын начальнигинин же анын орун басарынын чечими.
# Бийликтин өкүлүнүн мыйзамдуу талабына же буйругуна баш ийбөө, ошондой эле тыюу салынган иш таштоо жана өзгөчө кырдаал учурунда уюмдардын ишине тоскоолдук кылуу эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга алып келет.
# Өзгөчө кырдаалда атайылап жалган маалымат таратуу 3 жылдан 7 жылга чейин эркинен ажыратуу менен жазаланат.
# Курал-жаракты, ок-дарыларды, транспорттук каражаттарды, аскердик техниканы же өзгөчө кырдаалда жасалган башка аскердик мүлктү атайылап жок кылуу же зыянга учуратуу - он жылдан 12 жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат.
# Өзгөчө абал режимин бузгандыгы үчүн 15 суткага чейинки мөөнөткө администрациялык камакка алуу, өзгөчө кырдаал режиминде укук тартибин бузууга түрткөн аракеттер үчүн 30 суткага чейинки мөөнөткө администрациялык камакка алуу каралат.
# Өзгөчө кырдаалда кылмыш же администрациялык укук бузууларды жасоо оордотуучу жагдай болуп саналат жана жоопкерчиликти күчөтөт.

==== Алматы ====
Алма-Ата шаарынын коомдук саламаттыкты сактоо башкармалыгынын маалыматы боюнча, 4-январдагы окуяда жабыркаган 150 адам шаардын медициналык мекемелерине тез жардам унаасы менен жаткырылган, мындан тышкары 40 адам саламаттыкты сактоо мекемелерине өздөрү келген. Бардык жаткырылган 190 адамдын 40ы ооруканага жаткырылды, анын ичинен жетөө реанимацияга жаткырылды, анын төртөө полиция кызматкерлери. Курман болгон 190 адамдын 137си полиция кызматкерлери жана 53ү жайкын тургундар болгон<ref name="Пострадавшие Алма-Ата">[https://www.inform.kz/ru/besporyadki-v-almaty-nazvano-chislo-postradavshih_a3881634 Беспорядки в Алматы: названо число пострадавших]</ref>.

Шаардын командири 4-январдан 5-январга караган түнү “экстремисттик топтор активдешти” деп билдирди. Кечинде жана түнкүсүн шаарда 120дан ашык унаа, анын ичинде 33 полиция, тез жардам жана өрт өчүрүүчү унаалар өрттөлгөн. 120 дүкөндүн жана башка соода объектилеринин витриналары талкаланып, 180 коомдук тамактануу жайлары, 100гө жакын чакан жана орто бизнес жабыр тарткан. 500дөн ашык карапайым тургун, анын ичинде 130 аялдар жана карылар сабалган. 5-январдын таңынын башталышы менен шаар коменданттын айтымында, «экстремисттер менен радикалдардын жаңы чабуулдарына дуушар болгон»<ref>[https://rus.azattyq-ruhy.kz/society/31913-ataki-ekstremistov-i-radikalov-v-almaty-izbity-500-chelovek-sozhzheny-avto-razbity-magaziny «Атаки экстремистов и радикалов» в Алматы: избиты 500 человек, сожжены авто, разбиты магазины]</ref>.

Шаардын комендатурасы Төлө би көчөлөрү, Райымбек жана Абай проспектилери, ошондой эле шаардын борбору транспорт үчүн тосулганын билдирди<ref>[https://www.inform.kz/ru/komendatura-almaty-obratilas-k-zhitelyam-goroda_a3881618 Комендатура Алматы обратилась к жителям города]</ref>.

300дөй кишиден турган демонстранттар, айрымдары таяк менен куралданган, шаардын батышынан Райымбек проспектиси менен Төлө би көчөсүнө жылып, андан соң шаардын борборун көздөй бурушту. Көрсөтүлгөн аймакта дүкөндөр жана күркөлөр жабылды. Демонстранттардын жолунда чачылган кирпичтер жана мергенчилик патрондорунун патрондору. Окуя болгон жерде полиция кызматкерлери болгон эмес. Митингчилер токтоп турган полиция унаасына кол салышып, аскердик жүк ташуучу унаага зыян келтиришти<ref>[https://iz.ru/1273493/2022-01-05/bolee-300-protestuiushchikh-provodiat-shestvie-v-zapadnoi-chasti-alma-aty Более 300 протестующих проводят шествие в западной части Алма-Аты]</ref>.

Алматынын борборуна үч миңдей демонстрант чогулду. Милиция шаардык акимчиликтен (мэриядан) 50 метр алыстыкта жайгашкан президенттин эски резиденциясына чегинди. Кол салгандар бир нече полиция кызматкерлерин сабап, калкандарын жана каскаларын тартып алышкан. Тополоңчулар шаардык акимчиликтин имаратына кирип барышкан, анын ичинде турган милиция электр үн чыгаруучу гранаталарды колдонгон. Митингчилердин колунда да жаркылдап, калкандар жана таяктар болгон. Чогулгандардын дагы бир бөлүгү ошол эле учурда президенттин эски резиденциясын басып алышты. Шаардык акимчиликтин имаратынын үстүнөн кара түтүн көтөрүлө баштады, ок атышуулар угулду<ref>[https://iz.ru/1273529/2022-01-05/protestuiushchie-vorvalis-v-zdanie-merii-almaty Протестующие ворвались в здание мэрии Алма-Аты]</ref>. Шаардык акимчиликти митингчилер басып алып, имаратта өрт чыкты. Укук коргоо кызматкерлери күйүп жаткан имараттан алыстап кетишкен<ref>[https://iz.ru/1273534/2022-01-05/v-zakhvachennom-protestuiushchimi-zdanii-merii-alma-aty-nachalsia-pozhar В захваченном протестующими здании мэрии Алма-Аты начался пожар]</ref>.

[[Нур Отан|«Нур Отан»]] партиясынын Ауэзов райондук бөлүмү жайгашкан имаратты митингчилер таш менен ыргытып, андан соң имараттын терезелеринен түтүн чыккан<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923128-v-almate-gorit-zdanie-raionnogo-otdela-praviashchei-partii-nur-otan?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop В Алма-Ате горит здание районного отдела правящей партии «Нур Отан»]</ref>.

Митингчилерге жык толгон шаардын борбордук бөлүгүнөн полиция күчтөрү чыга баштады. Союлдар менен куралданган адамдар көчө бойлоп, күч кызматкерлерин аёосуз сабап жатышты. Шаардын бир катар райондорунда дегеле көчөлөрдө бир дагы укук коргоо кызматкери болгон эмес, көчөлөрдү митингчилер тосуп алышкан<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923202-politseiskie-ukhodiat-s-tsentralnykh-ulits-alma-aty Полицейские уходят с центральных улиц Алма-Аты]</ref>.

Түштөн кийин демонстранттар Казакстандын башчысынын Алматыдагы резиденциясын басып алып, өрттөп салышкан<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13356601?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop|title=Протестующие захватили алма-атинскую резиденцию главы Казахстана}}</ref>.

Митингчилер Казакстан мамлекеттик телеканалынын имаратын курчоого алышты. Медиакомпаниянын кызматкерлери имараттын ичине камалып, митингчилер аны басып алууга аракет кылышкан<ref>[https://iz.ru/1273580/2022-01-05/protestuiushchie-nachali-shturm-telekanala-kazakhstan Протестующие начали штурм телеканала «Казахстан»]</ref>. Митингчилер имаратка кирери менен, биринчи кабатты талкалап, экинчи кабатында өрт козгошкон, телеканалдын кызматкерлерин сабашкан<ref name="Теле">[https://iz.ru/1273656/2022-01-05/v-alma-ate-protestuiushchie-podozhgli-zdanie-telekanala-kazakhstan В Алма-Ате протестующие подожгли здание телеканала «Казахстан»]</ref>.

Митингчилер «Мир 24» телеканалынын кеңсесинин имаратын басып алып, түз эфирге чыгууну талап кылышкан<ref>[https://ren.tv/news/x/923253-protestuiushchie-zakhvatili-zdanie-korrpunkta-telekanala-mir24 Протестующие захватили здание коррпункта телеканала «Мир24»]</ref>. Митингчилер телекомпаниянын офисин жана кымбат баалуу тасма тартуучу жабдууларды талкалашкан<ref name="Теле"/>.

Митингчилер телеканалдардын редакциялары жайгашкан офис имараттарына кол салышып. Штаб-квартирасы Алматыда жайгашкан Казакстандын КТК телеканалы бардык берүүлөрүн токтотту<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923250-telekanal-ktk-posle-pogroma-ofisa-v-alma-ate-otmenil-vse-efiry Телеканал КТК после погрома офиса в Алма-Ате отменил все эфиры]</ref>.

Түштөн кийин зымдуу интернет жана телефон байланышы өчүрүлгөн<ref name=":1"/>.

Шаардын айрым дүкөндөрүндө тоноо фактылары катталып, алардан бардык алкоголдук ичимдиктер уурдалган<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923257-marodery-opustoshili-magaziny-na-fone-protestov-v-kazakhstane Мародеры опустошили магазины на фоне протестов в Алма-Ате]</ref>.

Алматы полиция башкармалыгынын имаратын тополоңчулар басып алышкан<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923283-zdanie-departamenta-politsii-alma-aty-zakhvacheno-protestuiushchimi Здание Департамента полиции Алма-Аты захвачено протестующими]</ref>.  Көчөлөрдө полициянын унааларын өрттөөнү улантышты<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923297-v-alma-ate-prodolzhaiut-szhigat-politseiskie-mashiny В Алма-Ате продолжают сжигать полицейские машины]</ref>.

Кечке маал, полиция жана коопсуздук күчтөрү аны таштап кеткенден кийин шаар анархияга кириптер болуп, тургундар арасында дүрбөлөң башталды. Мародерлор көчөлөрдү кыдырып жүрүштү, алардын көбү автомат менен куралданган. Тополоңго катышкандар баррикадаларды тургузушту. Митингчилер шаардын борборуна агылып келишсе, жөнөкөй жарандар үйлөрүнөн чыкпоого аракет кылышты. Күч түзүмдөрүнүн унааларын өрттөө да уланып, шаарда октун үнү угулган<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923299-alma-aty-pogruzilsia-v-anarkhiiu-sredi-zhitelei-nachalas-panika Алма-Ата погрузилась в анархию, среди жителей началась паника]</ref>. Ошондой эле, мародерлор банкоматтарды бузуп, тоноп башташкан<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923318-marodery-nachali-grabit-bankomaty-v-alma-ate Мародеры начали грабить банкоматы в Алма-Ате]</ref>.

Тополоңдун катышуучулары [[Алматы (аба майдан)|Алматы аэропортун]] басып алып, андан кызматкерлерди эвакуациялоо башталды. Сайран автобекетинин жанында атышуулар угулганы кабарланууда. Кагылышуу шаардын Ауэзов районунда да болуп, анда куралчан демонстранттардын тобу райондук ички иштер бөлүмүнө<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923316-v-alma-ate-zaiavili-o-zakhvate-aeroporta-uchastnikami-besporiadkov В Алма-Ате заявили о захвате аэропорта участниками беспорядков]</ref> кирип барышкан, ал эми полиция имараттын чатырына чегинип, ал жерден тополоңчуларга ок чыгарып, жардыргыч гранаталарды колдонушкан<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923319-protestuiushchie-shturmuiut-zdanie-politsii-v-alma-aty Протестующие штурмуют здание полиции Алма-Аты]</ref>.

Митингчилер Казакстандын Улуттук коопсуздук комитетинин штабын басып алышкан<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923358-v-alma-ate-zakhvacheno-zdanie-upravleniia-komiteta-natsbezopasnosti В Алма-Ате захвачено здание управления Комитета нацбезопасности]</ref>.

5-январь күнү кечинде вице-мэр Ержан Бабакумаров аэропорттун митингчилерден бошотулганын билдирди<ref>[https://vesti.ua/mir/protesty-v-kazahstane-v-almaty-nachalas-antiterroristicheskaya-spetsoperatsiya Протесты в Казахстане: в Алматы началась антитеррористическая спецоперация]</ref>.

==== Актөбө ====
Массалык нааразылык акциясынын катышуучулары Актөбө шаарындагы облустук акимчиликтин имаратына чабуул коюуга аракет кылып, кол салгандарга каршы жаркылдаган гранаталар колдонулган <ref>[https://iz.ru/1273533/2022-01-05/muzhchine-otorvalo-chast-nogi-posle-vzryvov-u-zdaniia-administratcii-v-aktobe Мужчине оторвало часть ноги после взрывов у здания администрации в Актобе]</ref> .

==== Атырау ====
“Азаттык” радиосунун (Эркин Европа америкалык радиостанциясынын казак редакциясы) билдиргенине караганда, коопсуздук күчтөрү менен демонстранттардын ортосунда атышуу болуп, анын натыйжасында тополоңчулардын бири өлүмгө дуушар болгон<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923310-smi-soobshchili-o-gibeli-protestuiushchego-v-khode-besporiadkov-v-atyrau СМИ сообщили о гибели протестующего в ходе беспорядков в Атырау]</ref>.

==== Павлодар ====
Көпчүлүгү айыл аймактарынан келген эки жүзгө жакын митингчилер полициянын тыюу салуу аракетине карабай, [[Павлодар облусу|Павлодар облусунун]] акимчилигинин имаратын бузуп киришти. Алар менен жолугушууга Павлодар шаарынын жана Павлодар облусунун акимдери келип, өлкөдөгү кырдаалды турукташтыруу боюнча көрүлө турган чаралар тууралуу айтып беришти. Чогулгандар газдын баасын төмөндөтүүнү талап кылып, айлык акынын аздыгына нааразы болушту<ref>[https://iz.ru/1273575/2022-01-05/v-pavlodare-mitinguiushchie-prorvalis-k-zdaniiu-administratcii В Павлодаре митингующие прорвались к зданию администрации]</ref>. Ошол эле күнү кечинде шаарда демонстранттар менен полициянын ортосунда кагылышуулар башталган<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923315-v-pavlodare-nachalis-stolknoveniia-protestuiushchikh-s-politsiei В Павлодаре начались столкновения протестующих с полицией]</ref>. Митингчилерди таркатуу үчүн Павлодар полициясы үн чыгаруучу гранаталарды жана атайын каражаттарды колдонду. Миңге жакын демонстранттар облустук акимчиликти басып алууга аракет кылгандан кийин укук коргоо кызматкерлери шаарда массалык камакка алууларды жүргүзүп, тополоңду басышты. Натыйжада демонстранттар чет жака айдалып, камакка алуулар уюштурулган. Митингчилер алардын көбү Павлодардын тургундары эмес, Баянауыл районунун<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923359-v-pavlodare-politsiia-razognala-protesty-s-pomoshchiu-svetoshumovykh-granat В Павлодаре полиция разогнала протесты с помощью светошумовых гранат]</ref>.

==== Талды-Коргон ====
[[Талды-Коргон|Талды-Коргондо]] демонстранттар Казакстандын экс-президенти Нурсултан Назарбаевдин эстелигин кулатып, экиге бөлүп салышты<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923349-protestuiushchie-povalili-i-razbili-pamiatnik-nazarbaevu-v-kazakhstane Протестующие повалили и разбили памятник Назарбаеву в Казахстане]</ref>.

==== Усть-Каменогорск ====
Усть-Каменогорскидеги Республика аянтында миңге жакын адам бийликке талаптарын коюп, Чыгыш Казакстан облусунун акимине талап коюшту. Митингчилер айлык акынын аздыгына, азык-түлүк менен күйүүчү майдын кымбатташына, коомдук транспортко нааразы экенин айтышты. Кийинчерээк коопсуздук күчтөрү менен митингчилердин ортосунда катуу кагылышуу чыгып, коопсуздук күчтөрү көздөн жаш агызуучу газ колдонушкан. Жарылуу жана ок атышуулар угулду<ref>[https://ren.tv/news/v-mire/923216-v-ust-kamenogorske-nachalis-zhestkie-stolknoveniia В Усть-Каменогорске начались жесткие столкновения]</ref>.
[[Файл:ЖККУнун Казакстанда тынчтыкты сактоо операциясы.svg|thumb|560x560px]]

=== ЖККУнун күчтөрүн киргизүү (5-6-январь) ===
5-январь күнү кечинде Казакстандын президенти [[Жаматтык коопсуздук жөнүндө келишим уюму|ЖККУнун]] лидерлерине колдоо көрсөтүү өтүнүчү менен кайрылды: «''Жамааттык коопсуздук келишимине таянып, бүгүн мен ЖККУнун мамлекет башчыларына Казакстанга бул террордук коркунучту жеңүүгө жардам берүү үчүн кайрылдым.'' ''Чынында бул коркунуч эмес, мамлекеттин бүтүндүгүнө шек келтиргендик жана эң негизгиси мамлекет башчысы катары менден тез арада жардам берүүнү суранган жарандарыбызга кол салуу болуп саналат''»<ref>{{Cite web|title=Токаев обратился к лидерам стран ОДКБ с просьбой «оказать помощь Казахстану в преодолении террористической угрозы»|url=https://novayagazeta.ru/articles/2022/01/05/tokaev-obratilsia-k-lideram-stran-odkb-s-prosboi-okazat-pomoshch-kazakhstanu-v-preodolenii-terroristicheskoi-ugrozy-news|publisher=Новая газета|date=5 января 2022}}</ref>. Токаев өз чечимин өлкөдө «чет өлкөдөн даярдалган террордук топтордун» иштеп жатканы менен түшүндүрдү<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/politics/05/01/2022/61d5e5cb9a7947499455195e|title=Президент Казахстана обратился к лидерам ОДКБ с просьбой о поддержке}}</ref>.

5-январдан 6-январга караган түнү ЖККУнун Кеңеши Казакстанга жамааттык бейпилдик күчтөрүн жөнөтүүнү макулдашты<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13360605|title=Совет ОДКБ решил направить Коллективные миротворческие силы организации в Казахстан}}</ref>. Буга байланыштуу бир катар орус жазуучулары, журналисттери жана саясатчылары Орусия бийлигине Казакстандагы чыр-чатакка кийлигишпөө боюнча кайрылуу жолдошкон<ref>[https://news-ru.turbopages.org/news.ru/s/society/rossijskie-pisateli-i-politiki-prizvali-moskvu-ne-vtorgatsya-v-kazahstan/?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop&utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.ru%2Fnews%2Fstory%2FRyad_pisatelej_i_politikov_vystupili_protiv_otpravki_voennykh_RF_vKazakhstan--b6ce7d341f34f1bf052b2ac055d881dc Ряд писателей и политиков выступили против отправки военных РФ в Казахстан]</ref>. [[Бишкек|Бишкекте]] ЖККУнун аскерлеринин Казакстанга киргизилишине каршы нааразылык акциясы <ref>{{Cite web|url=https://kaktus.media/doc/452251_v_bishkeke_aktivisty_vyshli_na_akciu_protesta_protiv_vvoda_odkb_v_kazahstan_foto_video.html|title=В Бишкеке активисты вышли на акцию протеста против ввода ОДКБ в Казахстан (фото, видео)}}</ref> . 6, 2022-жылдын, [[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кенеш]], Кыргыз Республикасынын (парламент) ЖККУнун миссиясынын бир бөлүгү катары Кыргыз Республикасынын Казакстан аскер жөнөтүү маселеси боюнча шашылыш жыйыны үчүн катышса чогултуп жазуу мүмкүн эмес болчу, жана бул маселе 7-жылдын калтырылды<ref name="Кворум 6 января">[https://ru.sputnik.kg/20220106/zhk-obsuzhdenie-zasedanie-kvorum-voennye-1061041764.html Жогорку Кенеш не смог собраться, чтобы обсудить отправку военных в Казахстан]//«SPUTNIK Кыргызстан», 6 января 2022</ref>. Эртеси күнү 90 добуштун 69унун добушу менен ал Казакстанга 150 аскер кызматкерин, 8 бронетехниканы жана 11 техниканы жөнөтүүнү чечти<ref name="ИнтерфаксКиргизия">[https://www.interfax.ru/world/814197 Парламенты Таджикистана и Киргизии разрешили отправить военных в Казахстан]//«Интерфакс», 7 января 2022</ref>.

6-январда Армениянын өкмөтү ЖККУ өлкөлөрүнүн бейпилдик контингентине кирген Армениянын куралдуу күчтөрүнүн бир бөлүгүнө ЖККУнун тынчтык орнотуучу күчтөрүнүн курамында Казакстанда тынчтык орнотуу иш-чараларына катышууга уруксат берди<ref>[https://www.interfax.ru/world/814137 Армения разрешила задействовать в Казахстане подразделение ВС из состава ОДКБ]//«Интерфакс», 6 января 2022 года</ref>. Эртеси Армения Республикасынын Коргоо министрлиги Казакстанга 100 аскер кызматкерин жөнөтүүнү жарыялады.

ЖККУнун баш катчысы Станислав Зас 6-январда Казакстанда 7-январга чейин жайгаштырыла турган бейпилдик контингентинин көлөмүн болжол менен 2,5 миң адам деп баалады, бирок ага кирген бөлүктөрдүн жана кошуундардын тизмеси толук экенин белгиледи. ЖККУнун тынчтык орнотуучу күчтөрүнүн жалпы саны 3,6 миңге жакын адамды түзөт. Андай зарылчылык жаралса, Казакстандагы группировканы алардын эсебинен күчөтсө болот  .

=== 6-январь ===
{{Бүтө элек-stub}}

==== Алма-Ата ====
Түн ичинде өкмөттүк күчтөр Алматыда жана анын айланасында бир катар административдик имараттарды, анын ичинде Алматынын ички иштер бөлүмү менен райондук ички иштер бөлүмдөрүн кайтарып алууга аракет кылышкан. 6-январдын таңында тополоңдун ондогон катышуучулары набыт болгону кабарланган<ref>{{Cite news|url=https://www.rbc.ru/politics/06/01/2022/61d681699a794768d03f36f9|title=Полиция Алма-Аты сообщила о десятках убитых участников беспорядков}}</ref>. Ошондой эле укук коргоо кызматкерлери тарабынан 13 адамдын өлүмү катталган, алардын экөөнүн башы кесилген абалда табылган<ref>{{Cite news|url=https://www.rbc.ru/politics/06/01/2022/61d6b3109a794777cbcf2016|title=В Казахстане сообщили о двух обезглавленных в ходе беспорядков силовиках}}</ref>. Ошол эле күнү кечинде өлтүрүлгөн коопсуздук кызматкерлеринин саны 18ге көбөйгөн<ref>{{Cite news|url=https://smotrim.ru/article/2660910|title=МВД Казахстана назвало число погибших в перестрелках с манифестантами}}</ref>.

Түштөн кийин рейд учурунда полиция эки миңге жакын демонстранттарды кармады<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/13364231|title=Полиция задержала в Алма-Ате около 2 тыс. участников беспорядков}}</ref>.

Унааны тартып алуу аракети маалында мародерлор белгилүү казак режиссеру, оператор жана Salamalec үн долбоорунун негиздөөчүсү, «казак хип-хопунун атасы» Сакен Битаевди атып кетишкен<ref>[https://www.unian.net/world/vo-vremya-protestov-v-kazahstane-ubili-otca-kazahskogo-hip-hopa-novosti-mira-11664562.html Во время протестов в Казахстане убили «отца казахского хип-хопа»]</ref><ref>[https://vesti.ua/mir/marodery-ubili-v-almaty-ottsa-kazahskogo-hip-hopa Мародеры убили в Алматы «отца казахского хип-хопа»]</ref>.

=== 7-январь ===
[[Касым-Жомарт Токаев|Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев]] терроризмге каршы штабдын таңкы жыйынында Казакстандын бардык аймактарында тартипти калыбына келтирүү боюнча билдирүү жасады. Митингчилер курал колдонууну улантып жатканын белгилеген Токаев операцияны “согушкерлер” толук жок кылынмайынча улантууга чакырды<ref>[https://www.unian.net/world/v-kazahstane-vveli-kriticheskiy-uroven-terroristicheskoy-opasnosti-tokaev-sdelal-zayavlenie-novosti-mira-11664202.html В Казахстане ввели критический уровень террористической опасности: Токаев сделал заявление]</ref>.

ЖМКлардын маалыматына караганда, Казакстандын мурдагы президенти [[Нурсултан Назарбаев]] үй-бүлөсү менен Казакстандан чыгып кеткен. Аны менен бирге анын кыздары жана алардын үй-бүлөлөрү өлкөдөн чыгып кетишкен. Казакстанда ММКлардын маалыматына караганда, мурдагы президент Болат Назарбаевдин калган<ref>[https://vesti.ua/mir/nazarbaev-pokinul-kazahstan-po-strane-prokatilis-gromkie-aresty Назарбаев покинул Казахстан, по стране прокатились громкие аресты]</ref><ref>[https://www.unian.net/world/nazarbaev-s-semey-pokinul-kazahstan-smi-novosti-mira-11664499.html Назарбаев с семьей покинул Казахстан — СМИ]</ref>.

Алматыда «элдик дружиналар» түзүлө баштаган, анын ичинде мурдагы ооган жоокерлеринин арасынан каракчылардан коргонуу үчүн<ref>[https://www.unian.net/world/v-kazahstane-sozdayut-narodnye-druzhiny-novosti-mira-11664163.html В Казахстане создают народные дружины]</ref>.

=== 8-январь ===
{{Бүтө элек-stub}}

== Мамлекеттин реакциясы ==
4-январдын түштөн кийин Казакстандын президенти [[Касым-Жомарт Токаев]] демонстранттарга алардын талаптарын карап чыгууга убада берип, “деструктивдүү адамдардын” чакырыгына баш ийбөөгө чакырды.

4-январдан 5-январга караган түнү Казакстандын президенти 2022-жылдын 5-январында саат 01:30дан 19-январга караган түнү саат 24:00гө чейин Мангистау облусуна жана Алма-Ата шаарына өзгөчө кырдаал киргизген <ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20220104/chp-1766590484.html|title=Президент Казахстана ввел ЧП в Алма-Ате и Мангистауской области}}</ref> <ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/social/news/2022/01/04/17101405.shtml|title=Президент Казахстана ввел режим ЧС в двух регионах страны - Газета.Ru {{!}} Новости}}</ref> . Өзгөчө кырдаал болгон аймактарда кыймыл жана байланыш эркиндиги чектелди, кирүү жана чыгууга тыюу салынат. Ошондой эле саат 23:00дөн 7:00гө чейин коменданттык саат киргизилип, курал-жарак, ок-дары жана спирт ичимдиктерин сатууга тыюу салынды. Калктын колдо болгон курал-жарактары конфискацияланат<ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.ru/articles/2022/01/04/prezident-kazakhstana-vvel-rezhim-chp-v-almaty-i-mangistauskoi-oblasti-do-19-ianvaria-v-khode-protestov-liudi-nachali-szhigat-kolonny-mashin-politsii-news|title=Президент Казахстана ввел режим ЧП в Алматы и Мангистауской области до 19 января. В ходе протестов люди начали сжигать колонны машин полиции}}</ref>.

Казакстандын президенти видеокайрылуу жасап, анда калкты ичтен жана сырттан келген провокацияларга алдырбоого чакырып, митингчилер үчүн бийлик кулабай турганын баса белгиледи<ref name=":0"/>.

5-январь күнү эртең менен Казакстандын президенти өкмөттүн отставкасын жарыялады. Президент суюлтулган газга болгон баанын кескин кымбатташынын себебин 2022-жылдын 1-январынан тартып суюлтулган газга болгон бааны электрондук соода аянтчалары жана биржалар аркылуу толук рыноктук калыптандырууга өтүүнү атаса, президент суюлтулган газдын кымбатташына өкмөттү күнөөлөгөн. Суюлтулган газдын баасына Казакстандын өкмөтүнө, атап айтканда, министрликке, энергетиктерге, ошондой эле эң ири газ берүүчү ― «Казмунайгаз» жана «Казахгаз  .

Өлкөдөгү абалды турукташтыруу үчүн бир катар чаралар жарыяланды<ref name="Акорда 5 января"/>:

: 1) Президент суюлтулган газга бааларды 180 календардык күндүк мөөнөткө убактылуу жөнгө салууну киргизди, мында калк үчүн максималдуу баалар 2021-жылдын акырына карата баа деңгээлинен ашпашы керек.
: 2) Президент өкмөткө суюлтулган газды электрондук соода аянтчалары жана биржалар аркылуу сатууга толук өтүүнү бир жылга жылдырууну тапшырды. 2022-жыл ичинде соода аянтчаларынын ачык-айкын иштешин камсыз кылуучу ченемдик-укуктук база кылдат даярдалып, баалардын кескин өсүшүн чектөө механизмдерин киргизүү керек.
: 3) Атаандаштыкты коргоо боюнча агенттик менен бирдикте бааларды макулдашуу жана башка атаандаштыкка каршы аракеттер боюнча ыкчам (20 күн) текшерүү жүргүзүү боюнча Башкы прокуратурага тапшырма берилди.
: 4) Социалдык маанидеги азык-түлүк товарларына бааларды мамлекеттик жөнгө салуу киргизилди. Райондор жана республикалык маанидеги шаарлар боюнча чечимдер тигил же бул региондун социалдык-экономикалык абалын эске алуу менен бул райондордун акимдери (жетекчилери) тарабынан кабыл алынат.
: 5) «Жеке жактардын банкроттугу жөнүндө» мыйзамдын долбоорун иштеп чыгууга киришүү тапшырмасы берилди, бул жарандардын карыздык жүктөмүнүн жогору болушуна байланыштуу.
: 6) 180 күндүк мөөнөткө калк үчүн коммуналдык кызматтардын тарифтерин жогорулатууга мораторий киргизүү зарылдыгын кароо тапшырылды.
: 7) Калктын социалдык жактан аялуу катмары үчүн экинчи кезектеги турак жай үчүн ижара акысын субсидиялоо маселесин кароо тапшырылды.
: 8) Денсаулык пен балалар проблемаларын шешуге арналган жеке жэне мемлекеттик булактардан каржыланатын «Казакстан халкына» когамдык корын куру туралы буйрык бершген.

Түштөн кийин Казакстандын президенти кезектеги телекайрылуу жасады. Тартипти калыбына келтирүү боюнча көрүлүп жаткан чаралар жетишсиз деп билдирди. Ошондуктан ал Казакстандын Коопсуздук кеңешинин төрагасынын милдетин өзүнө алды жана бул кызматты аткара тургандыгына ишендирди (ошол күнгө чейин бул кызматты [[Нурсултан Назарбаев|Н.]] [[Нурсултан Назарбаев|Назарбаев]] ) тартипти орнотуу жана жакшы уюшулган жана каржыланган «кутумчуларга» каршы туруу боюнча «эң катуу чаралар». Ошол эле учурда президент Казакстандын «саясий трансформациясынын» келечектеги планын жарыялады. Ошол эле учурда президент Казакстандын борборундагы кызматын улантууда деп ишендирди<ref>[https://www.rbc.ru/rbcfreenews/61d59b8e9a79473a69358099?from=newsfeed Токаев анонсировал «политическую трансформацию» Казахстана]</ref>.

== Натыйжалары ==

* Казакстандагы нааразылык акциялары дүйнөлүк рынокто [[Уран (химиялык элемент)|урандын]] баасынын 8% кымбатташына алып келди. Бул металлдын дүйнөлүк өндүрүшүнүн 40%дан ашыгы Казакстанга туура келет<ref>[https://www.rbc.ua/rus/news/uran-podorozhal-protestov-kazahstane-1641430333.html Уран подорожал из-за протестов в Казахстане]</ref>.
* биткойндор курсу 7% га төмөндөдү, бул Казакстан бул cryptocurrency 18,1% өндүрүү, анын өндүрүшүндө экинчи орунду ээлеген менен байланыштуу<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/crypto/news/61d687eb9a79476bc3e2d035|title=Курс биткоина обновил месячный минимум на фоне событий в Казахстане}}</ref>.
* Казакстандын түштүк коңшусу [[Өзбекстан]] Казакстан менен чек араларында көзөмөлдү күчөттү, Казакстан 6-январдан тарта [[Кыргызстан|Өзбекстан, Кыргызстан]] жана [[Түркмөнстан|Түркмөнстан менен чек арасын такталбаган мөөнөткө толугу менен жапты.]] Өзбекстан менен Казакстандын ортосундагы бардык аба каттамдары токтотулду. Өзбекстандын Казакстан менен чектеш облустарында жана райондорунда милиция кызматкерлери менен Өзбекстандын Улуттук гвардиясынын кызматкерлеринин саны көбөйгөнүн күбөлөр байкашкан. Бир катар эксперттер Өзбекстанда да ушундай нааразылык акциялары болушу мүмкүн экенин моюнга алышты. Мына ушулардын фонунда Республиканын Президенти [[Шавкат Мирзиёев]] бир күнгө гана созулган жаңы жылдык эс алуусун үзгүлтүккө учуратып, Казакстандагы кырдаал тууралуу Тажикстандын жана Түркиянын президенттери, ошондой эле Касым-Жомарт Токаевдин өзү менен телефон аркылуу сүйлөштү. колдогондугун билдирип. [[«Азаттык» үналгысы|«Азаттык]]» радиосунун өзбек кызматына Өзбекстандын өкмөтүндөгү булактардан маалымдалгандай, президент жеке өзү газ, бензин, электр энергия, суу жана эң керектүү азык-түлүктүн баасын негизсиз көтөрбөөнү тапшырды. Андан кийин Өзбекстанда жогоруда аталган товарлардын баасынын салыштырмалуу кескин төмөндөшү байкалган. Тактап айтканда, жаратылыш газын жана тоок жумурткасын экспорттоо толугу менен токтотулуп, этке жана башка бир катар товарларга бажы алымдары алынып салынды. Ушул тапта Өзбекстанда көп жылдардан бери энергетикалык каатчылык өкүм сүрүүдө – электр энергиясынын жана унаа суюлтулган газдын жетишсиздиги. Эксперттер өлкөдө мүмкүн болгон тартыштыкты жана табигый түрдө импорттук унга, кээ бир азык-түлүк товарларына жана жарым-жартылай этке болгон баанын өсүшү коңшу Казакстандагы кырдаалга байланыштуу болорун болжолдошкон, анткени Өзбекстандын экономикасы Казакстандын экономикасы менен тыгыз байланышта болгон – жалпы соода жүгүртүү. мамлекеттердин 3 миллиард доллардан ашык<ref>[https://rus.ozodlik.org/a/31642731.html Узбекистанцы обеспокоены тем, что события в Казахстане отразятся на экономике страны]</ref><ref>[https://rus.ozodlik.org/a/31642893.html Узбекистан полностью прекратил поставки газа в Россию]</ref><ref>[https://rus.ozodlik.org/a/31638710.html Ночные очереди. В Узбекистане снова возник дефицит метанового газа ]</ref><ref>[https://www.ozodlik.org/a/qozogiston-uzbekiston-iqtisod/31642651.html Қозоқ уни ва ўзбек муҳожирининг нони. Қозоғистондаги ғалаённинг Ўзбекистонга таъсири]</ref><ref>[https://www.ozodlik.org/a/o-zbekiston-qozog-iston-matbuot/31640526.html Ўзбекистон: Давлат ОАВлари жим, тармоқлар "қозоқ бовурлар"ни эҳтиёткорона олқишламоқда]</ref><ref>[https://www.ozodlik.org/a/gaz--rossiyaga-sotilmaydi/31642448.html Ўзбекистон ўз фуқароларини газ билан таъминлаш учун экспортни тўхтатганини маълум қилди]</ref>.
* Казакстандын “козголоңчул” [[Маңгыстоо облусу|Мангистау облусу]] менен түз чектеш коңшу [[Түркмөнстан|Түркмөнстанда]] түркмөн бийлиги укук коргоо органдарына калкты жана укук тартибин көзөмөлдөөнү күчөтүп, күжүрмөн даярдыкта болууну тапшырды. Аларга ар кандай адамдардын чогулушуна жол бербөө, участкалык кызматкерлерге өз аймагындагы тартипти сактоо боюнча жеке жоопкерчиликтери эскертилип, күн сайын эртең менен жана кечинде айланып өтүү тапшырмасы берилди. Маалым болгондой, милиция кызматкерлери жөн эле турган адамдарды кармап, кокустан чогулган адамдарды суракка алып, документтерин, кармалгандардын телефондорунун ичиндегилерди текшерип, эл эмне максатта чогулганын суракка алууда. «Учурда пайда бардык жерде көрүнүп турат. Полиция айылдарда да патрулдук кылууда», - деди өлкөнүн жашоочуларынын бири. Ошондой эле Түркмөнстанда «казактардын өз укуктарын талап кылуудагы чечкиндүүлүгүн өз ара талкуулап, алардын эрдигине суктанып, позициясы менен салыштырып жатышканы» белгилүү болду. Милиция жана МНС кызматкерлери да чет жерде жүргөн жарандардын жакындары менен «сүйлөшүүнү» активдүү жүргүзүүдө. 2020-жылдын март айында пандемия башталгандан бери Түркмөнстан кеминде 2023-жылга чейин өлкөгө кирүү жана чыгуу үчүн кургактык жана аба чек араларын толугу менен жапты<ref>[https://rus.azathabar.com/a/31643708.html Туркменским силовикам велели быть начеку в связи с событиями в Казахстане]</ref><ref>[https://rus.azathabar.com/a/31642707.html Туркменистан: власти призывают граждан не принимать участие в акциях протеста]</ref>.

== Булактарга шилтемелер ==
{{Reflist}}

== Адабият ==

* {{Cite web|url=https://carnegie.ru/commentary/86147|title=Нур-Султан без Назарбаева. О причинах и последствиях кризиса в Казахстане|accessdate=2022-01-08|archivedate=2022-01-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220108061348/https://carnegie.ru/commentary/86147}}
[[Категория:Pages with unreviewed translations]]