Казакстандагы нааразылык жүрүштөр (2022)
| Казакстандагы нааразылык жүрүштөр (2022) | |||
.jpg) | |||
| Орун | |||
|---|---|---|---|
| Себеп |
Суютулган газдын баасы 120 теңгеге көтөрүлгөнү | ||
| Өзгөрүүлөр |
| ||
| Каршы тараптар | |||
| |||
| Колбашчылар | |||
| |||
| Тарап күчтөрү | |||
| |||
| Жоготуулар | |||
| |||
Казакстандагы нааразылык жүрүштөр андан кийинки аталуусу Кандуу каңтар (каз. Қаңды қаңтар, Қаңтар оқиғасы, Қаңтар) ― Казакстандагы 2022-жылдын 2―11-январь күндөрү болгон нааразылык жүрүштөр.
Казакстандагы нааразылык акциялары 2022-жылдын 2-январында суюлтулган газдын баасы кескин көтөрүлгөндөн кийин башталган. Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаевдин айтымында, бул көрүнүш 2022-жылдын 1-январынан тарта суюлтулган газга баа электрондук соода аянтчалары жана биржалары аркылуу түзүүлүшүнө толугу менен өткөрүлгөнү менен шартталган. Ал эми, өзгөчө күнөө Казакстандын Энергетика министрлигине, ошондой эле Казмунайгаз жана Казакгаз – газ менен камсыздоочу ири компанияларга илинген[3].
Нааразылык жүрүштөр Жаңы-Өзөн шаарында башталып, бирок бат эле башка шаарларга жайылды: Алматы, Актау, Актөбө, Караганда, Нур-Султан, Чымкент, Көкчө-Тоо жана Уральск[4][5][6]. Кээ бир шаарларда нааразылык акциялары баш аламандыкка учурады[7].
Митингчилер экономикалык талаптардан саясий талаптарга өтүштү — өкмөт менен президент Токаевдин отставкага кетиши, ар бир облустун жана шаардын акимдерин элдик шайлоо өткөрүү, 1993-жылкы Конституцияны кайтаруу, өлкөнүн 81 жаштагы биринчи президенти, нааразылык акциялары башталган маалдаКазакстандын Коопсуздук кеңешинин төрагасы жана Казакстандын Конституциялык кеңешинин мүчөсү Нурсултан Назарбаевдин кол тийбестиктигин алып салуу жана саясаттан баш тартуу. Нааразылык акциясы ЖККУнун күчтөрүн Казакстанга киргизүүгө алып келген.
Мурдагы окуялар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Демографиялык, экономикалык көрүнүш
1997-жылы бийлик борборду Алматыдан Акмолага (1998-жылдан – Астанага, 2019-жылдан – Нур-Султанга) көчүрүү чечимин кабыл алган. Которушунун негизги себеби түштүк региондорунун жыштыгы жана жумушу азыраак түндүк аймактарынан өнүккөн шаарларга миграцияны стимулдаштыруу болгон[8]. Борбордун которулушуна карабастан, Алма-Ата шаарынын калкы 1994-жылдагы[9] 2020-жылы 1,9 млн. адамга өстү[10].
Расмий статистикага ылайык, Казакстанда 2020-жылы жакырчылыктын деңгээли 5,3%ды түзгөн. Казакстандагы жакырчылыктын деңгээли жашоо минимумунун 70%ы менен аныкталат[11]. Жакырчылыктын чегинде жашаган казакстандыктардын эң чоң үлүшү өлкөнүн түштүгүндө топтолгон. 2019-жылы Казакстандын бир миллион калкы бар шаарларында Нур-Султан, Шымкент жана Алма-Атада тиешелүүлүгүнө жараша 10 миң, 32 миң жана 53 миң шаар бар. жакырчылыктын чегинен төмөн жашаган адамдар[12].
- Мурдагы нааразылык акциялары
2010-жылдардын башында Мангистау облусундагы мунай өндүрүүчү шаар Жаңы- Өзөн бир катар иш таштоолорго жана жумушчулардын демонстрацияларына туш болгон. 2011-жылы Эгемендүүлүк күнүнүн 20 жылдыгына байланыштуу шаарда тополоң чыгып, расмий маалыматтар боюнча, Казакстандын коопсуздук күчтөрү эмгек шарттарын жакшыртууну талап кылган демонстранттарга ок чыгарганда 16 адам каза болуп, 100 киши жарадар болгон.
2011-жылы суюлтулган газдын баасы болжол менен 30-35 теңгени түзүп, андан бери бир нече эсеге кымбаттады. 2020-жылдын январында Жаңы-Өзөн шаарында нааразылык акциясы болуп, анда шаар тургундары газдын баасын 55тен 65 теңгеге[13], 2022-жылы январда 120 теңгеге чейин көтөрүүнү талап кылышкан[14].
Хронологиясы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]2-январь
[түзөтүү | булагын түзөтүү]2022-жылдын 2-январында эртең менен Жаңы-Өзөн шаарынын тургундары газдын кымбатташына нааразы болуп, жолду тосушкан[15]. Митингчилер облус акими Нурлан Ногаев менен шаар акими Максат Ибагаровду бааны турукташтыруу жана күйүүчү майдын тартыштыгын болтурбоо боюнча чараларды көрүүгө чакырышты.
3-январь
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Түнкүдө Жаңы-Өзөндүн борбордук аянтына жүздөгөн тургундар чогулду[16]. Митингге 1000дей адам катышып, алардын талаптарында социалдык-экономикалык гана эмес, саясий талаптар да камтылган. Облус акими менен газ иштетүүчү заводдун мүдүрүнүн сүйлөгөнү митингчилерди ынандырган жок[17]. Митингчилердин ураандары астында жетекчилик аянттан кетишти.
.jpg)
.jpg)
Түштөн кийин Казакстандын бийликтери Маңгыстоо облусунда суюлтулган газдын баасын литрине 50 теңгеге чейин төмөндөтүү жөнүндө жарыялашкан[18]. Бирок, нааразылык акциялары улана берди.
4-январда Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев видеокайрылуу жазып, анда митингчилерди «кыраакы болууга» жана мыйзамсыз аракеттерге барбоого чакырган[19].
Алма-Ата
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Эртең менен полиция Астана аянтын жана ага кире бериштерди тоскон[20]. Түшкү тамактануу маалында Демократиялык партиянын лидери Жанболат Мамай менен бирге «Алматы Арена»[21] аймагына жүздөгөн адамдар митингге чыгышты. Президенттик сейил бактын жанына эл чогула баштады, андан кийин Мустафин көчөсү менен жүрүш башташты.
Жүрүшкө бир нече жүздөгөн демонстранттар катышып, топтордун бири Абай проспектиси менен, экинчиси Төлө би проспектиси менен шаардын борборун көздөй «Алга, Казакстан» жана «Шал, кет» деген ураандар менен жүрүштү[22]. Митингчилер менен полициянын ортосунда кагылышуу болуп кеткен.
Тартип сакчылары аянттагы демонстранттарга каршы жаркылдаган гранаталарды колдонушкан[23]. 4-январдан 5-январга караган түнү Алматыда демонстранттар полициянын унааларын өрттөй башташты, журналисттер шаардагы нааразылык акциясынын катышуучуларынын санын бирден он миңге чейин деп эсептешкен[24][22]. Түнкүдө шаарга аскердик техникалар киргизилгени тууралуу кабарлар чыга баштады[25].
Алма-Атада мобилдик интернет иштебей калган[26][27].
Атырау
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Эртең менен Атырауда тургундар жергиликтүү базардын жанына чогулуп, топ-топ болуп Исатай менен Махамбеттин борбордук аянтын көздөй бет алышкан, ал жерде жүздөгөн адамдар чогулган[28]. Митингчилер Атырау облусунун акими Махамбет Досмухамбетовду тегеректеп, унаасы менен аянттан кетүүгө мүмкүнчүлүк беришкен эмес.
Нур-Султан
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Көптөгөн шаарларда камоолор башталды: нааразылыкты колдогон маалымат каражаттарынын айтымында, Нур-Султанда «жүздөгөн адам кармалган»[29].
Түн киргенде Казакстанда Telegram, WhatsApp жана Signal мессенджерлери иштебей калган.
5-январь
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Казактелеком провайдери бүт өлкө боюнча интернетти өчүрдү[30]. Натыйжада Казакстандын жашоочулары ири өлчөмдө накталай акча ала башташты, банкоматтарда кезек күтүүлөр пайда болду, анткени интернеттин өчүрүлүшүнөн банк карталары жана мобилдик тиркемелер аркылуу төлөмдөр иштебей калган[31].
Казакстандын Ички иштер министрлигинин маалыматы боюнча, башаламандык учурунда кеминде сегиз полиция кызматкери жана Улуттук гвардиянын жоокери набыт болуп, 317си жарадар болгон [32].
Өзгөчө кырдаал
[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Казакстандын Президентинин жарлыктары менен «Коомдук коопсуздукту камсыз кылуу, мыйзамдуулукту жана тартипти калыбына келтирүү, жарандардын укуктарын жана эркиндиктерин коргоо максатында жарандардын коопсуздугуна олуттуу жана токтоосуз коркунуч келип чыккандыгына байланыштуу» 5-январдан 1 саат 30 мүнөткө чейин 2022-жылдын 19-январында саат 00:00дө[33] жана Алма-Ата шаарында[34] өзгөчө кырдаал киргизилген. Кийинчерээк Алматы облусунда 19-январга чейин саат 12:30дан[35] өзгөчө абал, 2022-жылдын 19-январына чейин саат 16:00дөн тарта өзгөчө абал киргизилгени тууралуу жарлык чыккан. Казакстандын борбору Нур-Султан шаары[36]. Ошол эле күнү кечинде, 5-январь саат 20:30дан тарта 2022-жылдын 19-январына чейин Шымкент шаарында, ошондой эле Атырау, Жамбыл жана Кызылорда облустарында[37]. Күндүн аягында өлкө боюнча өзгөчө кырдаал жарыяланды (формалдуу түрдө 5-январда саат 22:00дөн 19-январга чейин Акмоло, Актөбө, Чыгыш Казакстан, Батыш Казакстан, Караганда, Түркстанда өзгөчө кырдаал киргизилген., Костанай, Павлодар жана Түндүк-Казакстан облустары)[37].
Өзгөчө абал төмөнкү чараларды белгилейт:
- коомдук тартипти коргоону, өзгөчө маанилүү мамлекеттик жана стратегиялык объекттерди, ошондой эле калктын жашоосун жана транспорттун иштешин камсыз кылуучу объекттерди коргоону күчөтүү;
- кыймыл эркиндигине, анын ичинде транспорт каражаттарына чектөөлөрдү киргизүү;
- жеке адамдардын инсандыгын ырастоочу документтерин текшерүү, жарандарды жеке кароо, алар менен болгон буюмдарды жана транспорт каражаттарын кароо;
- өзгөчө кырдаал киргизилген аймактарга кирүү жана чыгууга чектөөлөр;
- тынч чогулуштарды, оюн-зоок, спорттук жана башка массалык иш-чараларды уюштурууга жана өткөрүүгө тыюу салуу;
- иш таштоого жана юридикалык жактардын ишин токтотуунун же токтотуунун башка ыкмаларына тыюу салуу;
- курал-жарактарды, ок-дарыларды, жардыргыч заттарды, атайын каражаттарды, уулуу заттарды сатууга тыюу салуу.
- дары-дармек каражаттарын, баңги каражаттарын, психотроптук заттарды, прекурсорлорду, ошондой эле этил спиртин, алкоголдук ичимдиктерди жүгүртүүгө өзгөчө режимди киргизүү;
- жеке адамдардан курал-жарактарды жана ок-дарыларды, уулуу заттарды, юридикалык жактардан курал-жарактарды, ок-дарыларды жана уулуу заттарды, ошондой эле аскердик жана окуу аскердик техниканы, жардыргыч заттарды жана радиоактивдүү заттарды убактылуу алып коюу.
Казакстандын Башкы прокурорунун[38]:
- Коменданттык сааттын эрежелерин бузган адамдар коменданттык саат аяктаганга чейин ички иштер органдарынын кызматкерлери же аскер патрулдары тарабынан, ал эми жанында өздүгүн тастыктоочу документтери жоктор - инсандыгы аныкталганга чейин, бирок 48 сааттан ашпаган мөөнөткө камакка алынат. ички иштер органынын начальнигинин же анын орун басарынын чечими.
- Бийликтин өкүлүнүн мыйзамдуу талабына же буйругуна баш ийбөө, ошондой эле тыюу салынган иш таштоо жана өзгөчө кырдаал учурунда уюмдардын ишине тоскоолдук кылуу эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга алып келет.
- Өзгөчө кырдаалда атайылап жалган маалымат таратуу 3 жылдан 7 жылга чейин эркинен ажыратуу менен жазаланат.
- Курал-жаракты, ок-дарыларды, транспорттук каражаттарды, аскердик техниканы же өзгөчө кырдаалда жасалган башка аскердик мүлктү атайылап жок кылуу же зыянга учуратуу - он жылдан 12 жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат.
- Өзгөчө абал режимин бузгандыгы үчүн 15 суткага чейинки мөөнөткө администрациялык камакка алуу, өзгөчө кырдаал режиминде укук тартибин бузууга түрткөн аракеттер үчүн 30 суткага чейинки мөөнөткө администрациялык камакка алуу каралат.
- Өзгөчө кырдаалда кылмыш же администрациялык укук бузууларды жасоо оордотуучу жагдай болуп саналат жана жоопкерчиликти күчөтөт.
Алматы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Алма-Ата шаарынын коомдук саламаттыкты сактоо башкармалыгынын маалыматы боюнча, 4-январдагы окуяда жабыркаган 150 адам шаардын медициналык мекемелерине тез жардам унаасы менен жаткырылган, мындан тышкары 40 адам саламаттыкты сактоо мекемелерине өздөрү келген. Бардык жаткырылган 190 адамдын 40ы ооруканага жаткырылды, анын ичинен жетөө реанимацияга жаткырылды, анын төртөө полиция кызматкерлери. Курман болгон 190 адамдын 137си полиция кызматкерлери жана 53ү жайкын тургундар болгон[39].
Шаардын командири 4-январдан 5-январга караган түнү “экстремисттик топтор активдешти” деп билдирди. Кечинде жана түнкүсүн шаарда 120дан ашык унаа, анын ичинде 33 полиция, тез жардам жана өрт өчүрүүчү унаалар өрттөлгөн. 120 дүкөндүн жана башка соода объектилеринин витриналары талкаланып, 180 коомдук тамактануу жайлары, 100гө жакын чакан жана орто бизнес жабыр тарткан. 500дөн ашык карапайым тургун, анын ичинде 130 аялдар жана карылар сабалган. 5-январдын таңынын башталышы менен шаар коменданттын айтымында, «экстремисттер менен радикалдардын жаңы чабуулдарына дуушар болгон»[40].
Шаардын комендатурасы Төлө би көчөлөрү, Райымбек жана Абай проспектилери, ошондой эле шаардын борбору транспорт үчүн тосулганын билдирди[41].
300дөй кишиден турган демонстранттар, айрымдары таяк менен куралданган, шаардын батышынан Райымбек проспектиси менен Төлө би көчөсүнө жылып, андан соң шаардын борборун көздөй бурушту. Көрсөтүлгөн аймакта дүкөндөр жана күркөлөр жабылды. Демонстранттардын жолунда чачылган кирпичтер жана мергенчилик патрондорунун патрондору. Окуя болгон жерде полиция кызматкерлери болгон эмес. Митингчилер токтоп турган полиция унаасына кол салышып, аскердик жүк ташуучу унаага зыян келтиришти[42].
Алматынын борборуна үч миңдей демонстрант чогулду. Милиция шаардык акимчиликтен (мэриядан) 50 метр алыстыкта жайгашкан президенттин эски резиденциясына чегинди. Кол салгандар бир нече полиция кызматкерлерин сабап, калкандарын жана каскаларын тартып алышкан. Тополоңчулар шаардык акимчиликтин имаратына кирип барышкан, анын ичинде турган милиция электр үн чыгаруучу гранаталарды колдонгон. Митингчилердин колунда да жаркылдап, калкандар жана таяктар болгон. Чогулгандардын дагы бир бөлүгү ошол эле учурда президенттин эски резиденциясын басып алышты. Шаардык акимчиликтин имаратынын үстүнөн кара түтүн көтөрүлө баштады, ок атышуулар угулду[43]. Шаардык акимчиликти митингчилер басып алып, имаратта өрт чыкты. Укук коргоо кызматкерлери күйүп жаткан имараттан алыстап кетишкен[44].
«Нур Отан» партиясынын Ауэзов райондук бөлүмү жайгашкан имаратты митингчилер таш менен ыргытып, андан соң имараттын терезелеринен түтүн чыккан[45].
Митингчилерге жык толгон шаардын борбордук бөлүгүнөн полиция күчтөрү чыга баштады. Союлдар менен куралданган адамдар көчө бойлоп, күч кызматкерлерин аёосуз сабап жатышты. Шаардын бир катар райондорунда дегеле көчөлөрдө бир дагы укук коргоо кызматкери болгон эмес, көчөлөрдү митингчилер тосуп алышкан[46].
Түштөн кийин демонстранттар Казакстандын башчысынын Алматыдагы резиденциясын басып алып, өрттөп салышкан[47].
Митингчилер Казакстан мамлекеттик телеканалынын имаратын курчоого алышты. Медиакомпаниянын кызматкерлери имараттын ичине камалып, митингчилер аны басып алууга аракет кылышкан[48]. Митингчилер имаратка кирери менен, биринчи кабатты талкалап, экинчи кабатында өрт козгошкон, телеканалдын кызматкерлерин сабашкан[49].
Митингчилер «Мир 24» телеканалынын кеңсесинин имаратын басып алып, түз эфирге чыгууну талап кылышкан[50]. Митингчилер телекомпаниянын офисин жана кымбат баалуу тасма тартуучу жабдууларды талкалашкан[49].
Митингчилер телеканалдардын редакциялары жайгашкан офис имараттарына кол салышып. Штаб-квартирасы Алматыда жайгашкан Казакстандын КТК телеканалы бардык берүүлөрүн токтотту[51].
Түштөн кийин зымдуу интернет жана телефон байланышы өчүрүлгөн[30].
Шаардын айрым дүкөндөрүндө тоноо фактылары катталып, алардан бардык алкоголдук ичимдиктер уурдалган[52].
Алматы полиция башкармалыгынын имаратын тополоңчулар басып алышкан[53]. Көчөлөрдө полициянын унааларын өрттөөнү улантышты[54].
Кечке маал, полиция жана коопсуздук күчтөрү аны таштап кеткенден кийин шаар анархияга кириптер болуп, тургундар арасында дүрбөлөң башталды. Мародерлор көчөлөрдү кыдырып жүрүштү, алардын көбү автомат менен куралданган. Тополоңго катышкандар баррикадаларды тургузушту. Митингчилер шаардын борборуна агылып келишсе, жөнөкөй жарандар үйлөрүнөн чыкпоого аракет кылышты. Күч түзүмдөрүнүн унааларын өрттөө да уланып, шаарда октун үнү угулган[55]. Ошондой эле, мародерлор банкоматтарды бузуп, тоноп башташкан[56].
Тополоңдун катышуучулары Алматы аэропортун басып алып, андан кызматкерлерди эвакуациялоо башталды. Сайран автобекетинин жанында атышуулар угулганы кабарланууда. Кагылышуу шаардын Ауэзов районунда да болуп, анда куралчан демонстранттардын тобу райондук ички иштер бөлүмүнө[57] кирип барышкан, ал эми полиция имараттын чатырына чегинип, ал жерден тополоңчуларга ок чыгарып, жардыргыч гранаталарды колдонушкан[58].
Митингчилер Казакстандын Улуттук коопсуздук комитетинин штабын басып алышкан[59].
5-январь күнү кечинде вице-мэр Ержан Бабакумаров аэропорттун митингчилерден бошотулганын билдирди[60].
Актөбө
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Массалык нааразылык акциясынын катышуучулары Актөбө шаарындагы облустук акимчиликтин имаратына чабуул коюуга аракет кылып, кол салгандарга каршы жаркылдаган гранаталар колдонулган [61] .
Атырау
[түзөтүү | булагын түзөтүү]“Азаттык” радиосунун (Эркин Европа америкалык радиостанциясынын казак редакциясы) билдиргенине караганда, коопсуздук күчтөрү менен демонстранттардын ортосунда атышуу болуп, анын натыйжасында тополоңчулардын бири өлүмгө дуушар болгон[62].
Павлодар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Көпчүлүгү айыл аймактарынан келген эки жүзгө жакын митингчилер полициянын тыюу салуу аракетине карабай, Павлодар облусунун акимчилигинин имаратын бузуп киришти. Алар менен жолугушууга Павлодар шаарынын жана Павлодар облусунун акимдери келип, өлкөдөгү кырдаалды турукташтыруу боюнча көрүлө турган чаралар тууралуу айтып беришти. Чогулгандар газдын баасын төмөндөтүүнү талап кылып, айлык акынын аздыгына нааразы болушту[63]. Ошол эле күнү кечинде шаарда демонстранттар менен полициянын ортосунда кагылышуулар башталган[64]. Митингчилерди таркатуу үчүн Павлодар полициясы үн чыгаруучу гранаталарды жана атайын каражаттарды колдонду. Миңге жакын демонстранттар облустук акимчиликти басып алууга аракет кылгандан кийин укук коргоо кызматкерлери шаарда массалык камакка алууларды жүргүзүп, тополоңду басышты. Натыйжада демонстранттар чет жака айдалып, камакка алуулар уюштурулган. Митингчилер алардын көбү Павлодардын тургундары эмес, Баянауыл районунун[65].
Талды-Коргон
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Талды-Коргондо демонстранттар Казакстандын экс-президенти Нурсултан Назарбаевдин эстелигин кулатып, экиге бөлүп салышты[66].
Усть-Каменогорск
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Усть-Каменогорскидеги Республика аянтында миңге жакын адам бийликке талаптарын коюп, Чыгыш Казакстан облусунун акимине талап коюшту. Митингчилер айлык акынын аздыгына, азык-түлүк менен күйүүчү майдын кымбатташына, коомдук транспортко нааразы экенин айтышты. Кийинчерээк коопсуздук күчтөрү менен митингчилердин ортосунда катуу кагылышуу чыгып, коопсуздук күчтөрү көздөн жаш агызуучу газ колдонушкан. Жарылуу жана ок атышуулар угулду[67].
ЖККУнун күчтөрүн киргизүү (5-6-январь)
[түзөтүү | булагын түзөтүү]5-январь күнү кечинде Казакстандын президенти ЖККУнун лидерлерине колдоо көрсөтүү өтүнүчү менен кайрылды: «Жамааттык коопсуздук келишимине таянып, бүгүн мен ЖККУнун мамлекет башчыларына Казакстанга бул террордук коркунучту жеңүүгө жардам берүү үчүн кайрылдым. Чынында бул коркунуч эмес, мамлекеттин бүтүндүгүнө шек келтиргендик жана эң негизгиси мамлекет башчысы катары менден тез арада жардам берүүнү суранган жарандарыбызга кол салуу болуп саналат»[68]. Токаев өз чечимин өлкөдө «чет өлкөдөн даярдалган террордук топтордун» иштеп жатканы менен түшүндүрдү[69].
5-январдан 6-январга караган түнү ЖККУнун Кеңеши Казакстанга жамааттык бейпилдик күчтөрүн жөнөтүүнү макулдашты[70]. Буга байланыштуу бир катар орус жазуучулары, журналисттери жана саясатчылары Орусия бийлигине Казакстандагы чыр-чатакка кийлигишпөө боюнча кайрылуу жолдошкон[71]. Бишкекте ЖККУнун аскерлеринин Казакстанга киргизилишине каршы нааразылык акциясы [72] . 6, 2022-жылдын, Жогорку Кенеш, Кыргыз Республикасынын (парламент) ЖККУнун миссиясынын бир бөлүгү катары Кыргыз Республикасынын Казакстан аскер жөнөтүү маселеси боюнча шашылыш жыйыны үчүн катышса чогултуп жазуу мүмкүн эмес болчу, жана бул маселе 7-жылдын калтырылды[73]. Эртеси күнү 90 добуштун 69унун добушу менен ал Казакстанга 150 аскер кызматкерин, 8 бронетехниканы жана 11 техниканы жөнөтүүнү чечти[74].
6-январда Армениянын өкмөтү ЖККУ өлкөлөрүнүн бейпилдик контингентине кирген Армениянын куралдуу күчтөрүнүн бир бөлүгүнө ЖККУнун тынчтык орнотуучу күчтөрүнүн курамында Казакстанда тынчтык орнотуу иш-чараларына катышууга уруксат берди[75]. Эртеси Армения Республикасынын Коргоо министрлиги Казакстанга 100 аскер кызматкерин жөнөтүүнү жарыялады.
ЖККУнун баш катчысы Станислав Зас 6-январда Казакстанда 7-январга чейин жайгаштырыла турган бейпилдик контингентинин көлөмүн болжол менен 2,5 миң адам деп баалады, бирок ага кирген бөлүктөрдүн жана кошуундардын тизмеси толук экенин белгиледи. ЖККУнун тынчтык орнотуучу күчтөрүнүн жалпы саны 3,6 миңге жакын адамды түзөт. Андай зарылчылык жаралса, Казакстандагы группировканы алардын эсебинен күчөтсө болот .
6-январь
[түзөтүү | булагын түзөтүү] |
Бүл бөлүм бүтө элек. Аны толуктап, Википедияны жакшырта аласыз. |
Алма-Ата
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Түн ичинде өкмөттүк күчтөр Алматыда жана анын айланасында бир катар административдик имараттарды, анын ичинде Алматынын ички иштер бөлүмү менен райондук ички иштер бөлүмдөрүн кайтарып алууга аракет кылышкан. 6-январдын таңында тополоңдун ондогон катышуучулары набыт болгону кабарланган[76]. Ошондой эле укук коргоо кызматкерлери тарабынан 13 адамдын өлүмү катталган, алардын экөөнүн башы кесилген абалда табылган[77]. Ошол эле күнү кечинде өлтүрүлгөн коопсуздук кызматкерлеринин саны 18ге көбөйгөн[78].
Түштөн кийин рейд учурунда полиция эки миңге жакын демонстранттарды кармады[79].
Унааны тартып алуу аракети маалында мародерлор белгилүү казак режиссеру, оператор жана Salamalec үн долбоорунун негиздөөчүсү, «казак хип-хопунун атасы» Сакен Битаевди атып кетишкен[80][81].
7-январь
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев терроризмге каршы штабдын таңкы жыйынында Казакстандын бардык аймактарында тартипти калыбына келтирүү боюнча билдирүү жасады. Митингчилер курал колдонууну улантып жатканын белгилеген Токаев операцияны “согушкерлер” толук жок кылынмайынча улантууга чакырды[82].
ЖМКлардын маалыматына караганда, Казакстандын мурдагы президенти Нурсултан Назарбаев үй-бүлөсү менен Казакстандан чыгып кеткен. Аны менен бирге анын кыздары жана алардын үй-бүлөлөрү өлкөдөн чыгып кетишкен. Казакстанда ММКлардын маалыматына караганда, мурдагы президент Болат Назарбаевдин калган[83][84].
Алматыда «элдик дружиналар» түзүлө баштаган, анын ичинде мурдагы ооган жоокерлеринин арасынан каракчылардан коргонуу үчүн[85].
8-январь
[түзөтүү | булагын түзөтүү] |
Бүл бөлүм бүтө элек. Аны толуктап, Википедияны жакшырта аласыз. |
Мамлекеттин реакциясы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]4-январдын түштөн кийин Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев демонстранттарга алардын талаптарын карап чыгууга убада берип, “деструктивдүү адамдардын” чакырыгына баш ийбөөгө чакырды.
4-январдан 5-январга караган түнү Казакстандын президенти 2022-жылдын 5-январында саат 01:30дан 19-январга караган түнү саат 24:00гө чейин Мангистау облусуна жана Алма-Ата шаарына өзгөчө кырдаал киргизген [86] [87] . Өзгөчө кырдаал болгон аймактарда кыймыл жана байланыш эркиндиги чектелди, кирүү жана чыгууга тыюу салынат. Ошондой эле саат 23:00дөн 7:00гө чейин коменданттык саат киргизилип, курал-жарак, ок-дары жана спирт ичимдиктерин сатууга тыюу салынды. Калктын колдо болгон курал-жарактары конфискацияланат[88].
Казакстандын президенти видеокайрылуу жасап, анда калкты ичтен жана сырттан келген провокацияларга алдырбоого чакырып, митингчилер үчүн бийлик кулабай турганын баса белгиледи[87].
5-январь күнү эртең менен Казакстандын президенти өкмөттүн отставкасын жарыялады. Президент суюлтулган газга болгон баанын кескин кымбатташынын себебин 2022-жылдын 1-январынан тартып суюлтулган газга болгон бааны электрондук соода аянтчалары жана биржалар аркылуу толук рыноктук калыптандырууга өтүүнү атаса, президент суюлтулган газдын кымбатташына өкмөттү күнөөлөгөн. Суюлтулган газдын баасына Казакстандын өкмөтүнө, атап айтканда, министрликке, энергетиктерге, ошондой эле эң ири газ берүүчү ― «Казмунайгаз» жана «Казахгаз .
Өлкөдөгү абалды турукташтыруу үчүн бир катар чаралар жарыяланды[3]:
- 1) Президент суюлтулган газга бааларды 180 календардык күндүк мөөнөткө убактылуу жөнгө салууну киргизди, мында калк үчүн максималдуу баалар 2021-жылдын акырына карата баа деңгээлинен ашпашы керек.
- 2) Президент өкмөткө суюлтулган газды электрондук соода аянтчалары жана биржалар аркылуу сатууга толук өтүүнү бир жылга жылдырууну тапшырды. 2022-жыл ичинде соода аянтчаларынын ачык-айкын иштешин камсыз кылуучу ченемдик-укуктук база кылдат даярдалып, баалардын кескин өсүшүн чектөө механизмдерин киргизүү керек.
- 3) Атаандаштыкты коргоо боюнча агенттик менен бирдикте бааларды макулдашуу жана башка атаандаштыкка каршы аракеттер боюнча ыкчам (20 күн) текшерүү жүргүзүү боюнча Башкы прокуратурага тапшырма берилди.
- 4) Социалдык маанидеги азык-түлүк товарларына бааларды мамлекеттик жөнгө салуу киргизилди. Райондор жана республикалык маанидеги шаарлар боюнча чечимдер тигил же бул региондун социалдык-экономикалык абалын эске алуу менен бул райондордун акимдери (жетекчилери) тарабынан кабыл алынат.
- 5) «Жеке жактардын банкроттугу жөнүндө» мыйзамдын долбоорун иштеп чыгууга киришүү тапшырмасы берилди, бул жарандардын карыздык жүктөмүнүн жогору болушуна байланыштуу.
- 6) 180 күндүк мөөнөткө калк үчүн коммуналдык кызматтардын тарифтерин жогорулатууга мораторий киргизүү зарылдыгын кароо тапшырылды.
- 7) Калктын социалдык жактан аялуу катмары үчүн экинчи кезектеги турак жай үчүн ижара акысын субсидиялоо маселесин кароо тапшырылды.
- 8) Денсаулык пен балалар проблемаларын шешуге арналган жеке жэне мемлекеттик булактардан каржыланатын «Казакстан халкына» когамдык корын куру туралы буйрык бершген.
Түштөн кийин Казакстандын президенти кезектеги телекайрылуу жасады. Тартипти калыбына келтирүү боюнча көрүлүп жаткан чаралар жетишсиз деп билдирди. Ошондуктан ал Казакстандын Коопсуздук кеңешинин төрагасынын милдетин өзүнө алды жана бул кызматты аткара тургандыгына ишендирди (ошол күнгө чейин бул кызматты Н. Назарбаев ) тартипти орнотуу жана жакшы уюшулган жана каржыланган «кутумчуларга» каршы туруу боюнча «эң катуу чаралар». Ошол эле учурда президент Казакстандын «саясий трансформациясынын» келечектеги планын жарыялады. Ошол эле учурда президент Казакстандын борборундагы кызматын улантууда деп ишендирди[89].
Натыйжалары
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Казакстандагы нааразылык акциялары дүйнөлүк рынокто урандын баасынын 8% кымбатташына алып келди. Бул металлдын дүйнөлүк өндүрүшүнүн 40%дан ашыгы Казакстанга туура келет[90].
- биткойндор курсу 7% га төмөндөдү, бул Казакстан бул cryptocurrency 18,1% өндүрүү, анын өндүрүшүндө экинчи орунду ээлеген менен байланыштуу[91].
- Казакстандын түштүк коңшусу Өзбекстан Казакстан менен чек араларында көзөмөлдү күчөттү, Казакстан 6-январдан тарта Өзбекстан, Кыргызстан жана Түркмөнстан менен чек арасын такталбаган мөөнөткө толугу менен жапты. Өзбекстан менен Казакстандын ортосундагы бардык аба каттамдары токтотулду. Өзбекстандын Казакстан менен чектеш облустарында жана райондорунда милиция кызматкерлери менен Өзбекстандын Улуттук гвардиясынын кызматкерлеринин саны көбөйгөнүн күбөлөр байкашкан. Бир катар эксперттер Өзбекстанда да ушундай нааразылык акциялары болушу мүмкүн экенин моюнга алышты. Мына ушулардын фонунда Республиканын Президенти Шавкат Мирзиёев бир күнгө гана созулган жаңы жылдык эс алуусун үзгүлтүккө учуратып, Казакстандагы кырдаал тууралуу Тажикстандын жана Түркиянын президенттери, ошондой эле Касым-Жомарт Токаевдин өзү менен телефон аркылуу сүйлөштү. колдогондугун билдирип. «Азаттык» радиосунун өзбек кызматына Өзбекстандын өкмөтүндөгү булактардан маалымдалгандай, президент жеке өзү газ, бензин, электр энергия, суу жана эң керектүү азык-түлүктүн баасын негизсиз көтөрбөөнү тапшырды. Андан кийин Өзбекстанда жогоруда аталган товарлардын баасынын салыштырмалуу кескин төмөндөшү байкалган. Тактап айтканда, жаратылыш газын жана тоок жумурткасын экспорттоо толугу менен токтотулуп, этке жана башка бир катар товарларга бажы алымдары алынып салынды. Ушул тапта Өзбекстанда көп жылдардан бери энергетикалык каатчылык өкүм сүрүүдө – электр энергиясынын жана унаа суюлтулган газдын жетишсиздиги. Эксперттер өлкөдө мүмкүн болгон тартыштыкты жана табигый түрдө импорттук унга, кээ бир азык-түлүк товарларына жана жарым-жартылай этке болгон баанын өсүшү коңшу Казакстандагы кырдаалга байланыштуу болорун болжолдошкон, анткени Өзбекстандын экономикасы Казакстандын экономикасы менен тыгыз байланышта болгон – жалпы соода жүгүртүү. мамлекеттердин 3 миллиард доллардан ашык[92][93][94][95][96][97].
- Казакстандын “козголоңчул” Мангистау облусу менен түз чектеш коңшу Түркмөнстанда түркмөн бийлиги укук коргоо органдарына калкты жана укук тартибин көзөмөлдөөнү күчөтүп, күжүрмөн даярдыкта болууну тапшырды. Аларга ар кандай адамдардын чогулушуна жол бербөө, участкалык кызматкерлерге өз аймагындагы тартипти сактоо боюнча жеке жоопкерчиликтери эскертилип, күн сайын эртең менен жана кечинде айланып өтүү тапшырмасы берилди. Маалым болгондой, милиция кызматкерлери жөн эле турган адамдарды кармап, кокустан чогулган адамдарды суракка алып, документтерин, кармалгандардын телефондорунун ичиндегилерди текшерип, эл эмне максатта чогулганын суракка алууда. «Учурда пайда бардык жерде көрүнүп турат. Полиция айылдарда да патрулдук кылууда», - деди өлкөнүн жашоочуларынын бири. Ошондой эле Түркмөнстанда «казактардын өз укуктарын талап кылуудагы чечкиндүүлүгүн өз ара талкуулап, алардын эрдигине суктанып, позициясы менен салыштырып жатышканы» белгилүү болду. Милиция жана МНС кызматкерлери да чет жерде жүргөн жарандардын жакындары менен «сүйлөшүүнү» активдүү жүргүзүүдө. 2020-жылдын март айында пандемия башталгандан бери Түркмөнстан кеминде 2023-жылга чейин өлкөгө кирүү жана чыгуу үчүн кургактык жана аба чек араларын толугу менен жапты[98][99].
Булактарга шилтемелер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- ↑ Analysis: The Consequences Of Inviting Russian-Led CSTO Troops Into Kazakhstan (6 January 2022). «Russia is reportedly sending 3,000 soldiers to Kazakhstan, Belarus some 500, Tajikistan 200, and Armenia 70, with Kyrgyzstan set to decide on January 7.».
- ↑ https://ortcom.kz/ru/novosti/1642262903
- ↑ 3.0 3.1 Глава государства Касым-Жомарт Токаев провел совещание по вопросам социально-экономической ситуации в стране
- ↑ Силовики применили в отношении протестующих в Алматы светошумовые гранаты - Аналитический интернет-журнал Vласть (орусча).
- ↑ Kazakhstan: Gas price hike fuels Zhanaozen protests | Eurasianet (англ.).
- ↑ Sharp Energy Price Hike Triggers Protests In Kazakhstan (англ.).
- ↑ Протесты в Казахстане. Онлайн.
- ↑ Перенос столицы из Алма-Аты в Астану и его влияние на миграционные процессы в Казахстане.
- ↑ АЛМАТЫ: ВЧЕРА, СЕГОДНЯ, ЗАВТРA…
- ↑ Г.АЛМАТЫ. Текшерилген күнү 8 -январь (үчтүн айы) 2022. Түп булактан архивделген күнү 27 -октябрь (тогуздун айы) 2021.
- ↑ Где в Казахстане самый высокий уровень бедности и почему его занижают. Текшерилген күнү 8 -январь (үчтүн айы) 2022. Түп булактан архивделген күнү 3 -ноябрь (жетинин айы) 2021.
- ↑ В Казахстане 4,3% населения живут за чертой бедности.
- ↑ Жанаозенцы вновь пришли в акимат, требуя снижения цен на газ.
- ↑ В Казахстане третий день подряд сотни протестующих выходят на митинги из-за роста цен на газ.
- ↑ Жители Жанаозена перекрыли дорогу, протестуя против повышения цен на газ (орусча).
- ↑ «Акимов должен выбирать народ!» Протест в Жанаозене: от призывов снизить цены до политических требований (орусча).
- ↑ «Мы устали от сказок!» В Жанаозене протестующие прогнали с площади акима области Ногаева (орусча).
- ↑ Власти Казахстана удовлетворят требования митингующих о снижении цен на газ (орусча).
- ↑ «Власть не падет». Президент Казахстана Касым-Жомарт Токаев обратился к протестующим (орусча).
- ↑ В Алматы вновь перекрыта площадь Республики и подходы к ней - Аналитический интернет-журнал Vласть (орусча).
- ↑ Сотни человек вышли в Алматы в поддержку протестующих в Мангистау - Аналитический интернет-журнал Vласть (орусча).
- ↑ 22.0 22.1 Два дня, которые потрясли старика. Репортаж из Алматы — эпицентра протеста против Токаева и Назарбаева.
- ↑ В Алматы произошла стычка протестующих с полицией - Аналитический интернет-журнал Vласть (орусча).
- ↑ В Алматы взорвалась полицейская машина. Против демонстрантов применили светошумовые гранаты и слезоточивый газ (орусча).
- ↑ Telegram-канал Новая Газета. Военная технике в Алматы.
- ↑ Протесты в Казахстане (орусча).
- ↑ GlobalCheсk сообщил о полном отключении интернета в Алма-Ате на фоне протестов против повышения цен на газ — Новости на TJ.
- ↑ В Атырау и Уральске сотни человек вышли на митинги в поддержку протестующих в Мангистау - Аналитический интернет-журнал Vласть (орусча).
- ↑ Протесты против повышения цены на топливо в Казахстане переросли в столкновения с полицией. Власти начали блокировать интернет (орусча).
- ↑ 30.0 30.1 В Казахстане отключили интернет и телефонную связь - Газета.Ru | Новости (орусча).
- ↑ В Казахстане перестала работать безналичная оплата
- ↑ Восемь силовиков погибли во время беспорядков в Казахстане
- ↑ О введении чрезвычайного положения в Мангистауской области
- ↑ О введении чрезвычайного положения в городе Алматы
- ↑ О введении чрезвычайного положения в Алматинской области
- ↑ Токаев ввел режим ЧП в Нур-Султане (орусча) (5 -январь (үчтүн айы) 2022).
- ↑ 37.0 37.1 Телеканал Хабар24
- ↑ Обращение заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Дембаева Б. Б. в порядке статьи 31 Закона «О прокуратуре»
- ↑ Беспорядки в Алматы: названо число пострадавших
- ↑ «Атаки экстремистов и радикалов» в Алматы: избиты 500 человек, сожжены авто, разбиты магазины
- ↑ Комендатура Алматы обратилась к жителям города
- ↑ Более 300 протестующих проводят шествие в западной части Алма-Аты
- ↑ Протестующие ворвались в здание мэрии Алма-Аты
- ↑ В захваченном протестующими здании мэрии Алма-Аты начался пожар
- ↑ В Алма-Ате горит здание районного отдела правящей партии «Нур Отан»
- ↑ Полицейские уходят с центральных улиц Алма-Аты
- ↑ Протестующие захватили алма-атинскую резиденцию главы Казахстана.
- ↑ Протестующие начали штурм телеканала «Казахстан»
- ↑ 49.0 49.1 В Алма-Ате протестующие подожгли здание телеканала «Казахстан»
- ↑ Протестующие захватили здание коррпункта телеканала «Мир24»
- ↑ Телеканал КТК после погрома офиса в Алма-Ате отменил все эфиры
- ↑ Мародеры опустошили магазины на фоне протестов в Алма-Ате
- ↑ Здание Департамента полиции Алма-Аты захвачено протестующими
- ↑ В Алма-Ате продолжают сжигать полицейские машины
- ↑ Алма-Ата погрузилась в анархию, среди жителей началась паника
- ↑ Мародеры начали грабить банкоматы в Алма-Ате
- ↑ В Алма-Ате заявили о захвате аэропорта участниками беспорядков
- ↑ Протестующие штурмуют здание полиции Алма-Аты
- ↑ В Алма-Ате захвачено здание управления Комитета нацбезопасности
- ↑ Протесты в Казахстане: в Алматы началась антитеррористическая спецоперация
- ↑ Мужчине оторвало часть ноги после взрывов у здания администрации в Актобе
- ↑ СМИ сообщили о гибели протестующего в ходе беспорядков в Атырау
- ↑ В Павлодаре митингующие прорвались к зданию администрации
- ↑ В Павлодаре начались столкновения протестующих с полицией
- ↑ В Павлодаре полиция разогнала протесты с помощью светошумовых гранат
- ↑ Протестующие повалили и разбили памятник Назарбаеву в Казахстане
- ↑ В Усть-Каменогорске начались жесткие столкновения
- ↑ Токаев обратился к лидерам стран ОДКБ с просьбой «оказать помощь Казахстану в преодолении террористической угрозы». Новая газета (5 января 2022).
- ↑ Президент Казахстана обратился к лидерам ОДКБ с просьбой о поддержке.
- ↑ Совет ОДКБ решил направить Коллективные миротворческие силы организации в Казахстан.
- ↑ Ряд писателей и политиков выступили против отправки военных РФ в Казахстан
- ↑ В Бишкеке активисты вышли на акцию протеста против ввода ОДКБ в Казахстан (фото, видео).
- ↑ Жогорку Кенеш не смог собраться, чтобы обсудить отправку военных в Казахстан//«SPUTNIK Кыргызстан», 6 января 2022
- ↑ Парламенты Таджикистана и Киргизии разрешили отправить военных в Казахстан//«Интерфакс», 7 января 2022
- ↑ Армения разрешила задействовать в Казахстане подразделение ВС из состава ОДКБ//«Интерфакс», 6 января 2022 года
- ↑ Полиция Алма-Аты сообщила о десятках убитых участников беспорядков.
- ↑ В Казахстане сообщили о двух обезглавленных в ходе беспорядков силовиках.
- ↑ МВД Казахстана назвало число погибших в перестрелках с манифестантами.
- ↑ Полиция задержала в Алма-Ате около 2 тыс. участников беспорядков.
- ↑ Во время протестов в Казахстане убили «отца казахского хип-хопа»
- ↑ Мародеры убили в Алматы «отца казахского хип-хопа»
- ↑ В Казахстане ввели критический уровень террористической опасности: Токаев сделал заявление
- ↑ Назарбаев покинул Казахстан, по стране прокатились громкие аресты
- ↑ Назарбаев с семьей покинул Казахстан — СМИ
- ↑ В Казахстане создают народные дружины
- ↑ Президент Казахстана ввел ЧП в Алма-Ате и Мангистауской области.
- ↑ 87.0 87.1 Президент Казахстана ввел режим ЧС в двух регионах страны - Газета.Ru | Новости.
- ↑ Президент Казахстана ввел режим ЧП в Алматы и Мангистауской области до 19 января. В ходе протестов люди начали сжигать колонны машин полиции.
- ↑ Токаев анонсировал «политическую трансформацию» Казахстана
- ↑ Уран подорожал из-за протестов в Казахстане
- ↑ Курс биткоина обновил месячный минимум на фоне событий в Казахстане.
- ↑ Узбекистанцы обеспокоены тем, что события в Казахстане отразятся на экономике страны
- ↑ Узбекистан полностью прекратил поставки газа в Россию
- ↑ Ночные очереди. В Узбекистане снова возник дефицит метанового газа
- ↑ Қозоқ уни ва ўзбек муҳожирининг нони. Қозоғистондаги ғалаённинг Ўзбекистонга таъсири
- ↑ Ўзбекистон: Давлат ОАВлари жим, тармоқлар "қозоқ бовурлар"ни эҳтиёткорона олқишламоқда
- ↑ Ўзбекистон ўз фуқароларини газ билан таъминлаш учун экспортни тўхтатганини маълум қилди
- ↑ Туркменским силовикам велели быть начеку в связи с событиями в Казахстане
- ↑ Туркменистан: власти призывают граждан не принимать участие в акциях протеста
Адабият
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Нур-Султан без Назарбаева. О причинах и последствиях кризиса в Казахстане. Текшерилген күнү 8 -январь (үчтүн айы) 2022. Түп булактан архивделген күнү 8 -январь (үчтүн айы) 2022.