Казак теңгеси
| Теңге (кырг.) | ||||
|---|---|---|---|---|
|
Теңге (казак.) | ||||
| ||||
| Коддор жана белгилер | ||||
| ISO 4217 коддору | KZT | |||
| Аббревиатуралар |  , KZT, ₸
| |||
| Жүгүртүү чегарасы | ||||
| Эмитент | Казакстан | |||
| Туунду жана параллелдүү бирдиктер | ||||
| Бөлчөктүү | тыйын (1⁄100) | |||
| Банкноттор жана монеталар өңдүрүшү | ||||
| Эмиссиялык борбор | Казакстан Республикасынын Улуттук банкы | |||
| www.nationalbank.kz | ||||
| Курстар 16-декабрь 2014-жылга көрсөтүлгөн | ||||
| 1 KGS | = 3.15 KZT | |||
| 1 USD | = 181,7 KZT | |||
| 1 EUR | = 227,8 KZT | |||
| 1 GBP | = 285,9 KZT | |||
| 1 JPY | = 1,543 KZT | |||
| Курстар ЭВФ, ЕББ жана КРУБ маалыматтары боюнча автоматтык түрдө жаңыртылып турат. | ||||
Казак теңгеси — Казакстан Республикасынын акча бирдиги 1 теңге = 100 тыйынга (казакча "тиын") тете;
1993-жылдын 15-16-ноябрында колдонууга киргизилген. ISO 4217 алфавиттик коду – KZT, санариптик коду – 398, расмий символу – ₸. Бир теңге 100 тыйынга барабар.
Тарыхы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Бир теңге 100 тыйынга барабар.
Алгач өлкө эгемендүүлүк алгандан кийин Казакстан Орусиядан айлык, пенсия, жөлөк пул төлөө үчүн кагаз акчаларды сатып алган. 1992-жылдын биринчи жарымына чейин Россиянын Борбордук банкы рублди бекер берип келген. Бирок бюджеттер бөлүнгөндөн кийин рублга төлөө керек болуп, Казакстандын бюджетинде каражат жетишсиз болгондуктан, өлкөдө накталай акча тартыштыгы жарала баштаган. Ошондой эле Россияда 1961-1992-жылдардагы банкноттордун жүгүртүүдөн алынышына байланыштуу бул акчаны Казакстанга мыйзамсыз берүү көбөйгөн [1] .
1992-жылы Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев Даулет Сембаев жетектеген жумушчу топту жана теңге банкнотторунун дизайнын иштеп чыгуу үчүн дизайнерлердин атайын тобун түзгөн: Мендыбай Алин, Досбол Касымов, Агимсалы Дүзелханов, Тимур Сулейменов жана Хайрулла Габжалилов [2] . Жумушчу топтун мүчөлөрү мамлекеттин финансы-кредит саясатын өз алдынча жүргүзүүнүн принциптерин аныкташы керек болчу. Бир нече варианттар каралып чыкты. Алардын бирине ылайык, казак рублинин 3 банкнотторун (5000, 10000 жана 50000 номиналындагы) жүгүртүүгө киргизүү жана бул банкнотторду Орусияда басып чыгаруу сунушталган. Экинчи вариантта ошондой эле Россияда эң жогорку үч номиналдагы банкнотторду чыгаруу, андан кийин кырдаал турукташканга чейин 1-2 жыл аралыгында орто аралык улуттук валютаны жүгүртүүгө киргизүү, андан кийин чыныгы улуттук валютаны жүгүртүү сунушталды. Үчүнчү вариантта улуттук валютаны рубль менен катарлаш киргизүү каралган. Төртүнчү вариант – улуттук валютаны түз киргизүү. Узакка созулган талкуулардан кийин жумушчу топ акыркы вариантка бир добуштан добуш беришти [3] . Улуттук валюта үчүн «теңге» аталышы тандалып алынган, ал орто кылымдардагы түрктөрдүн «денге» же «танга» майда күмүш монеталарынан келип чыккан (орустардын денга (жарым тыйын) монетасынын аталышы жана акча деген сөздүн өзүнөн келип чыккан. ) [4]
1992-жылдын июнь айына карата Казакстан менен Россиянын ортосунда рубль зонасын түзүү боюнча сүйлөшүүлөр акыры туңгуюкка кептелип, орус өкмөтү рублдик зонанын мурунку концепциясынан баш тартууну чечкен. Рубль зонасына катышкан тараптардын бири өз валютасын киргизүүнү кааласа, башка мамлекеттерге 3 ай мурда кабарлашы керек деген келишимге карабастан, Орусия 1993-жылдын 1-июлунда иш жүзүндө өзүнүн улуттук валютасын киргизген .[5]
Казакстандын өзүнүн банкнот чыгаруучу заводу болбогондуктан жана мурда бардык акчалар Москвадан алынып келингендиктен, Англиянын Harrison and Sons жана De La Rue фабрикаларында акча басып чыгаруу чечими кабыл алынган. Бардык валютаны басып чыгарууга кеткен чыгым 7 миллион АКШ долларын түздү. Өндүрүлгөндөн кийин банкноттор Казакстанга жашыруун жеткирилген: 4 Ил-76 учагы Лондондон Уралга, андан кийин Казакстандын облусуна бир нече каттамдарды жасаган. Коштоочу документтерде: «Курулуп жаткан мамлекет башчысынын резиденциясы үчүн зарыл болгон мүлк» деп жазышкан. [6]
1993-жылы ноябрда президент Назарбаевдин жарлыгы менен премьер-министр Сергей Терещенконун жетекчилиги астында улуттук валютаны киргизүү боюнча расмий өкмөттүк комиссиянын курамы аныкталган. Комиссиянын курамына биринчи вице-премьер-министр Даулет Сембаев, каржы министри Эркешбай Дербисов, экономика министри Бейсенбай Изтлеуов, Казакстандын Улуттук банкынын төрагасы Галым Байназаров, Жогорку Кеңештин комитетинин төрагасы Саук Такежанов кирди. 1993-жылдын 5-ноябрында президент «Акча системасын турукташтыруу боюнча кечиктирилгис чаралар жөнүндө» Жарлыкка кол койгон, анда улуттук валютаны жүгүртүүгө киргизүүгө чейинки зарыл кадамдар аныкталган. Жеке жана юридикалык жактарга 1961-1992-жылдардагы банкноттордогу накталай акчаларды атайын эсептерге салууга же Казакстандын Улуттук банкынан кошумча көрсөтмө келгенге чейин пайдаланууга укугу жок экендиги жөнүндө жазуу жүзүндөгү буйрук жөнөтүлгөн [7] .
1993-жылы 12-ноябрда Казакстан Республикасынын Президенти Нурсултан Назарбаев «Казакстан Республикасынын улуттук валютасын жүгүртүүгө киргизүү жөнүндө» жарлык чыгарган [8] . Назарбаев казакстандыктарга валютаны борбордук телеканалдардын эфиринде тартуулады. 1993-жылдын 15-ноябрында 1 теңге = 500 рубль катышында теңге жүгүртүүгө киргизилген жана орус жана советтик рублдердеги тыйындар теңгеге алмаштырылган; 1993-жылдын 18-ноябрынан тарта теңге Казакстандын аймагындагы жалгыз мыйзамдуу төлөм каражаты болуп калды [9] . Теңгенин биринчи партиясы чет өлкөдө, Улуу Британияда басылган [10] . Биринчи алмаштыруудагы акча - тиын (тенгенин 1/100ү) - 1, 2, 5, 10, 20, 50 тиындык номиналдагы банкноттор түрүндө жасалган. Алгачкы тыйындар Германияда басылган [11] [12] .
1995-жылы Казакстанда Улуттук банктын банкнот фабрикасы ачылган.
Соңку жылдары
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- 1997-жылдын 11-ноябрында Казакстан Республикасынын Президентинин № 3745 «Казакстан Республикасынын Улуттук банкынын монеталардын дизайнынын концепциясын бекитүү жөнүндө» Жарлыгы чыккан.
- 1999-жылдын апрелинде теңгенин биринчи девальвациясы 64,6%га жүргүзүлгөн
- 2001-жылдын 7-февралында Казакстан Республикасынын Президентинин № 549 «Казакстан Республикасынын улуттук валютасынын иштешинин кээ бир маселелери жөнүндө» жарлыгы чыккан, анда накталай тыйындарды акча жүгүртүүдөн чыгаруу каралган.
- 2003-жылдын 25-сентябрында Казакстан Республикасынын Президентинин № 1193 «Улуттук валюта - казак теңгесинин банкнотторунун жана монеталарынын дизайнынын концепциясын бекитүү жөнүндө» жарлыгы чыккан. Бул жарлыкка өзгөртүүлөр жана толуктоолор 2008-жылдын 26-июнундагы № 624, 2014-жылдын 29-январындагы № 743 жана 2016-жылдын 28-январындагы № 185 жарлыктары менен киргизилген.
- 2006-жылы 200дөн 10 000 теңгеге чейинки жаңы дизайндагы банкноттор жүгүртүүгө чыгарылган.
- 2007-жылдын 29-мартында теңгенин символу бекитилген.
- 2009-жылдын 4-февралында теңгенин экинчи девальвациясы болгон. АКШ долларынын курсу 25 теңгеге көтөрүлдү [13] .
- 2010-жылдын 5-январында Казакстандын ЕККУдагы төрагалыгына арналган 2010-жылдагы үлгүдөгү 1000 теңгелик эстелик банкноттор жүгүртүүгө чыгарылган.
- 2011-жылдын 17-январында Казакстандын Улуттук банкы 7-кышкы Азия оюндарына арналган 2000 теңге номиналындагы эстелик банкнотторду жүгүртүүгө чыгарды
- 2011-жылдын 25-майында Казакстандын Ислам Конференциясы Уюмуна төрагалыгына арналган 1000 теңгелик жаңы эстелик банкнот жүгүртүүгө киргизилген
- 2011-жылдын 4-июлунда Казакстандын Улуттук банкы республиканын эгемендүүлүгүнүн 20 жылдыгына карата номиналдык наркы 10 000 теңге болгон эстелик банкнотту жүгүртүүгө чыгарды.
- 2014-жылдын 11-февралында үчүнчү девальвация болгон. Теңгенин курсу 20%га арзандады. 2015-жылдын 20-августунда теңге эркин өзгөрүлүүчү алмашуу курсунун режимине өткөн. Теңге 35% арзандады.
- 2017-жылдын 1-апрелинде Казакстан Республикасынын Президентинин № 452 “Кыргыз Республикасынын Президентинин 2001-жылдын 7-февралындагы № 549 “Улуттук валютанын иштешинин айрым маселелери жөнүндө” жарлыгына өзгөртүүлөрдү киргизүү тууралуу” жарлыгы "Казакстан Республикасы» деген ат менен чыгарылып, анда мыйзамдын акча жүгүртүүдөн накталай монеталарды алуунун, ошондой эле биржада накталай монеталарды алуунун жана алмаштыруунун тартибин аныктаган пункт алынып салынды.
- 2018-жылдын 12-декабрында Казакстан Республикасынын Президентинин №804 “Улуттук валюта – казак теңгесинин банкнотторунун жана монеталарынын дизайнынын концепциясын бекитүү жөнүндө” жарлыгы чыкты.
- 2019-жылдын 26-апрелинде кириллица графикасы менен мурунку сериядагы монеталардан дизайнында башка эч кандай айырмасы жок, латын графикасында жазылган [14] монеталар чыгарылган.
- 2020-жылдын 28-январында 200 теңгелик монета жүгүртүүгө чыгарылды
- 2021-жылдын декабрында Казакстандын эгемендүүлүгүнүн 30 жылдыгына арналган Казакстандын биринчи президенти Нурсултан Назарбаевдин сүрөтү түшүрүлгөн номиналы 20 000 теңгелик эстелик банкнот чыгарылган
- 2023-жылдын 6-декабрында Казакстандын Улуттук банкы “Банкноттордогу портреттер” сериясынан көрүнүктүү тарыхый инсандардын – аль-Фараби, Курмангазы жана Сүйүнбайдын [15] сүрөттөрү түшүрүлгөн коллекциялык монеталарды жүгүртүүгө чыгарды.
Белгиси
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Банкноттордо жана монеталарда жөн гана теңге белгиленет ( каз. теңге ). 2006-жылдын ноябрь айында Казакстан Республикасынын Улуттук банкы теңгенин символун тартуу боюнча сынак өткөргөн. Сынакка келген 30 миң чиймелердин ичинен 2007-жылдын 29-мартында теңгенин жаңы символу бекитилип, анын авторлору Вадим Давиденко менен Санжар Амерханов 1 миллион тенге (ошол кезде үстөмдүк кылган курс боюнча 8ге жакын) сыйлык алышкан. миң доллар ) Казакстандын Улуттук банкынан жана дагы беш миң доллар казакстандык «Альянс» банкынан [16] . Сынактын жыйынтыгы жарыялангандан кийин жаңжал чыгып, жаңы теңгенин символу 120 жылдан ашык убакыттан бери колдонулуп келген жапон почта кызматынын символунан эч кандай айырмасы жок экени белгилүү болду.
Монеталар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Биринчи сериядагы монеталар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]1, 2, 3, 5, 10 тиын жана 1, 5, 10, 20 теңге номиналындагы сыноо монеталары 1992 [17] [18] датасы менен басылган. 1993-жылы жазылган монеталар жүгүртүүгө чыгарылган. 1 жана 3 тыйындык монеталар жүгүртүүгө чыгарылган эмес.
2001-жылдын 7-февралында Казакстан Республикасынын Президентинин № 549 Жарлыгы чыгып, анда накталай тиындарды акча жүгүртүүдөн чыгаруу каралган.
2011-жылдын 9-ноябрында Казакстан Республикасынын Президентинин № 170 Жарлыгы чыккан, ага ылайык накталай тыйындарды акча жүгүртүүдөн алуу 2012-жылдын 31-декабрын кошкондо ишке ашырылат.
2017-жылдын 1-апрелинде Казакстан Республикасынын Президентинин № 452 Жарлыгы чыгып, анда мыйзамдын акча жүгүртүүдөн накталай акчаларды алуунун, ошондой эле накталай акчаларды теңгеге кабыл алуунун жана алмаштыруунун тартибин караган пункт алынып салынган.
Экинчи сериядагы монеталар (1997 - 26-апрель, 2019-ж.)
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Үчүнчү сериядагы монеталар (2019-жылдан бери)
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Монеталардын дизайны мурунку серияларга салыштырмалуу олуттуу өзгөрүүлөргө дуушар болгон эмес, бирок казак тили латын алфавитине өткөндүгүнө байланыштуу алардагы бардык жазуулар латын графикасында жасалган.
Эстелик тыйындар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Жүгүртүү үчүн монеталар менен катар Казакстан Республикасынын Улуттук банкы эстелик жана юбилейлик монеталарды чыгарат. Казакстандык монеталардын өзгөчөлүктөрүнүн бири – танталдын монета жасоодо колдонулуш.
«Алтын жана күмүш илбирс» инвестициялык монеталары чыгарылган.
Банкноттор
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Банкноттордун биринчи сериясы (1993-1994 жж. 1 тиындан 200 теңгеге чейинки номиналда) жалаң казак тилинде жазуулар менен басылган. 1994-жылы 500 теңгелик банкнот жүгүртүүгө киргизилгенден бери банкноттордун дизайнын жасоо практикасында номиналдык наркы 500-10 000 теңге болгон банкноттордун арткы бетине орус тилиндеги жазууларды (номиналы, банкнотторду жасалмалоо үчүн кылмыш жоопкерчилигине тартуу жөнүндө эскертүү) колдонуу киргизилген. ; 2006-жылдан бери 200 теңгелик банкнотко орус тилинде ушундай жазуулар түшүрүлгөн. 2018-жылдын 2-декабрында Казакстан Республикасынын Президентинин жарлыгы менен Казакстандын улуттук валютасынын жаңы дизайн концепциясы бекитилген, ага ылайык казак банкнотторунун дизайнында мамлекеттик казак тилинде гана жазуулар колдонулат жана монеталар.
1993-жылкы банкноттор
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Банкноттор 1993-жылдын 15-ноябрында жүгүртүүгө киргизилген. Биринчи сериядагы монеталар жүгүртүүгө киргизилгенден кийин алмаштыруу банкноттору (тийинде номинацияланган) жүгүртүүдөн чыгарылган.
2006-жылдын 15-ноябрында 1993-жылкы 1, 3, 5, 10, 20, 50 жана 100 теңгелик банкноттор расмий түрдө жүгүртүүдөн чыгарылган. Де-факто алар 1999–2003-жылдары жүгүртүүдөн чыга баштаган. Бул мезгилден кийин эски банкноттор бир жыл бою бардык банктар тарабынан алмаштырууга кабыл алынып, андан кийин беш жыл бою алмаштыруу банкноттордун аныктыгын текшергенден кийин Улуттук банктын филиалдары тарабынан гана ишке ашырылган.
2006-жылкы банкноттор
[түзөтүү | булагын түзөтүү]2006-жылкы үлгүдөгү 1000 теңгелик банкнот 2014-жылдын 1-декабрынан тарта жүгүртүүдөн чыгарыла баштаган. Анын жаңы типтеги банкноттор менен параллелдүү жүгүртүү мөөнөтү 2017-жылдын 1-мартына чейин созулган. 2018-жылдын 28-февралына чейин банкноттор банктар жана Казпочта мекемелери тарабынан алмаштырылган, бул күндөн кийин банкноттор 2021-жылдын 28-февралына чейин банкноттордун аныктыгы текшерилгенден кийин гана Улуттук банктын мекемелери тарабынан алмаштырылат.
2016-жылы The Telegraph гезити 10 000 теңгелик банкнотту дүйнөдөгү эң кооз банкнот деп тааныган
Банкноттор
[түзөтүү | булагын түзөтүү]| Номиналы (теңге) | Түсү | Сүрөтү | |||
|---|---|---|---|---|---|
| 2006 жыл | |||||
| 200 | 64х126 | .jpg){kind=small} _r.jpg){kind=small}
| |||
| 500 | 67х130 | .jpg){kind=small} _r.jpg){kind=small}
| |||
| 1000 | 70х134 | .jpg){kind=small} 
| |||
| 2000 | 73x139 | .jpg){kind=small} 
| |||
| 5000 | 76х144 | .jpg){kind=small} 
| |||
| 10000 | 79х149 | .jpg){kind=small} _r.jpg){kind=small}
| |||
| 2008-2011 жыл (Памятные) | |||||
| 1000 | 70х134 |  
| |||
| 2000 | 73х139 |  
| |||
| 5000 | 76х144 |  
| |||
| Постсоветтик мейкиндиктеги өлкөлөрдүн акча бирдиги | |
|---|---|
| Жүгүртүүдө | Армения драмы · Азербайжан манаты · Белоруссиялык рубль · Грузия лариси · Евро (Эстония, Латвия, Литва) · Казак теңгеси · Кыргыз сому · Молдован лей · Орусия рубли · Тажикистан сомони · Түркмөн манат · Украина гривны · Өзбек суму |
| Жүгүртүүдөн чыккан | Грузиялык купон лари · Латвиялык лат · Латвиялык рубль · Литовтык талон · Литовтык лит · Молдован купон · Советтик рубль · Тажик рубль · Украина карбованец · Эстониялык крону |
- ↑ Назарбаев Н. А. Тенге — опора // Моя жизнь: От зависимости к свободе. — Астана: Фолиант, 2023. — С. 294—310. — 708 с. — 7 500 экз. — ISBN 978-601-271-803-4.
- ↑ Тенге отмечает 25-летний юбилей (15 -ноябрь (жетинин айы) 2018).
- ↑ Назарбаев Н. А. Тенге — опора // Моя жизнь: От зависимости к свободе. — Астана: Фолиант, 2023. — С. 294—310. — 708 с. — 7 500 экз. — ISBN 978-601-271-803-4.
- ↑ ДЕНГА. Словарь нумизмата.
- ↑ Назарбаев Н. А. Тенге — опора // Моя жизнь: От зависимости к свободе. — Астана: Фолиант, 2023. — С. 294—310. — 708 с. — 7 500 экз. — ISBN 978-601-271-803-4.
- ↑ Назарбаев Н. А. Тенге — опора // Моя жизнь: От зависимости к свободе. — Астана: Фолиант, 2023. — С. 294—310. — 708 с. — 7 500 экз. — ISBN 978-601-271-803-4.
- ↑ Назарбаев Н. А. Тенге — опора // Моя жизнь: От зависимости к свободе. — Астана: Фолиант, 2023. — С. 294—310. — 708 с. — 7 500 экз. — ISBN 978-601-271-803-4.
- ↑ Тенге отмечает 25-летний юбилей (15 -ноябрь (жетинин айы) 2018).
- ↑ Тенге отмечает 25-летний юбилей
- ↑ [1]
- ↑ .[2]
- ↑ [3]
- ↑ [4]
- ↑ .[5]
- ↑ Новые монеты выпускает Нацбанк Казахстана.
- ↑ Пресс-релиз Калып:Wayback Национального банка Республики Казахстан № 12 от 29 марта 2007 года
- ↑ Казахстан 5 тиын 1992 (пробная монета)(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Пробные монеты Казахстана.(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).