Квепе (эл)
Квепе же квади — Анголанын түштүк-батышындагы аз сандуу эл.
Саны 250 адам.
Жашаган жери
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Намибе провинциясы. Курока дарыясынын кургак өрөөнү жана Бомба, Канди жана Тий Пумбо оазистери.
Тил
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Мурда квади тилинде сүйлөгөн. Бул обочолонгон тил койсан тилдерине таандык. Азыр ал жоголуп бараткан тилде бир нече гана адам сүйлөйт. 2019-жылы үч улгайган аял квади тилинде сүйлөгөн.
Көптөр салыштырмалуу жакында
(20-кылымдын экинчи жарымында)
банту тилдерине өтүштү.
Португал тили кеңири колдонулат.
Маалымат
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Квепе — байыркы автохтондук калк.
Европалыктар келгенге чейин, квепелер океандын жээгинде жашаган. Алар Намибиянын жээгинде балык уулоо жана моллюскаларды чогултуу менен алектенишкен. Киттердин кабыргалары жана башка сөөктөрү алачыктын каркасын куруу үчүн колдонулган. Деңиз арстандарынын терилери жана балырлар алачыктын жабуу үчүн колдонулган. Киттердин курч сөөктөрү жээкке чыккан киттердин жана дельфиндердин этин кесүү үчүн колдонулган. Балык кармоо жана моллюскаларды чогултуу үчүн себеттерди жасап жүрүшкөн.
Европалыктар келгенден кийин квепелер чөл оазистерине көчүп кетишкен. Оазистерде аңчылыкка (бөкөн, коён, канаттуулар) жана жыйноочулукка (жапайы мөмө-жемиштерге) өтүшкөн. Жаныбарлардын терисинен кийим жасашкан.
Азыркы убакта алар аңчылык жана жыйноочулук менен азыраак алектенишет, анткени алар мал чарбачылыгына жана дыйканчылыкка өтүшкөн. Ар бир үй-бүлө бутактан жасалган, саман жана камыштар менен жабылган чакан алачыкта («самбо»)
жашайт. Үй-бүлө түшүм жыйноо мезгилине чейин вегетация мезгилинде белгилүү бир жерде жашай алат.
Үй-бүлө чөпкө жана сууга жараша жылына 2-3 жолу ордун алмаштыра алат.
Квепе жамаатын улгайган эркектер тобу жетектейт. Ал топ кургакчылык мезгилинде үй-бүлөлөрдү кайда жана кантип мобилизациялоону чечишет. Дарыгерлер квепе маданиятында маанилүү, анткени алар айыктыруудан тышкары, оозеки салттын сакчылары.
Жергиликтүү анимисттик ишенимдерди тутушат. Христандар да бар.
Ритуалдардан бири — үй-бүлөлүк көрүстөндө жаныбарлардын сөөктөрү жана ыйык өсүмдүктөрдүн түтүнү менен айыктыруу.
Иденттүүлүк
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Бантунун маданий жана тилдик күчтүү таасири квепе маданиятынын жана тилдин жоголушуна алып келди. Жазуунун жоктугу тилди жоготуунун себеби катары да каралат. Квепе аялдары банту элдеринин өкүлдөрүнө күйөгө чыгышат. Айрым квепе эркектери банту жана португал тилдеринде сүйлөгөндөрдүн арасында иштешет. Балдар португал тилдүү мектептерде окушат. Анголанын бийлиги квепе тилин жана маданиятын сактоо боюнча эч кандай чара көрбөйт.
Мунун баары этностун жок болушуна алып келет.
Бирок, буга карабастан, бир катар изилдөөчүлөр аларды азырынча койсан этносу деп эсептешет. Бул үчүн төмөнкү факторлор бар:
- 2019-жылга карата квади тилин билген 3 адам (улгайган аял) бар болчу.
- Генетикалык иденттүүлүк (гаплогруппалар).
- Жашоо образы жана кээ бир салттар.