Корольков мандалагы, жалтырак мандалак
Корольков мандалагы, жалтырак мандалак (лат. Tulipa korolkowii, Regel (T. nitida Th. Hoog)) - Пияз түбү жумуртка сымал, диаметри 1,5-2,5 см, кара, калың кабыктуу, кабыгынын жогору жагынын ичи кийиз-чачтай түктүү. Сабагынын бийиктиги 10-20 (30) см, түксүз. Жалбырактары 3, ажыратылган, боз, кырлары өтө тармал, учуна шуштугуй. Гүлү бир, сары, гүл коргону кыйшык (имерилген), бийиктиги 6 см ге чейин, ачык-кызыл, ичинен жалтырак, түбүндө кичинекей кара тагы бар. Гүл коргонунун желекчелери негизинен томолок, сырткылары
- жазы, сүйрү ромб сымал, тармал, ичкилери – тескери-үчбурчтуу-жумуртка сымал, учунда ичке оюкчалуу. Аталыгы гүл коргонунан кыска: аталык жипчеси кара же кызгылтым; чаңдыгы
- сары. Энелиги кыска мамычалуу, кызгылтым. Кутучасы кыска өсүндүлүү, узундугу 3 см ге, диаметри 1,5 см ге чейин жетет.
Биологиялык өзгөчөлүктөрү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Март-апрелде гүлдөйт, июнң-июлда мөмөлөйт. Уругу аркылуу көбөйөт. Жалпыжана өлкөдө таралышы. Түштүк-батыш Тянңшанң, Памир-Алай (Өзбекстан, Тажикстан, Казакстан). Кыргызстанда Түркстан тоо кыркасында (түндүк беттери) кездешет.
Өсүү шарттары
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Кумдуу, шагылдуу жана таштуу тоо этектеринин беттери.
Саны
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Жаратылышта саны боюнча маалымат жок.
Чектөөчү факторлор
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Жогору декоративдүү түр болгондуктан, жергиликтүү калк тарабынан ченемсиз чогултулат. Адамдын чарбачылык иш аракеттери: үнөмсүз мал жаюу, жерлерди өздөштүрүү.
Өстүрүү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Ташкент (1956-жылдан бери) жана Дүйшөмбү шаарларынын (1967 жылдан бери) Ботаникалык бактарында өстүрүлөт.
Уюштурулган коргоо аракеттери
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Казак ССРинин (1981), Кыргыз ССРинин (1985) жана Тажик ССРинин (1988) Кызыл китептерине киргизилген. Атайын коргоо чаралары иштелип чыкпаган.
Коргоо үчүн зарыл аракеттер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Популяциясынын ареалынын ар башка жерлеринде иликтөө жүргүзүп, түр кеңири таралган аймактарда ботаникалык заказниктерди уюштуруу. Уруктанганга чейин гүлүн үзүп, пияз түбүн чогултуп, мал жаюуга тыюу салуу абзел.
Статусу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]VU. Орто Азиянын эндеми, негизги ареалдары Өзбекстан жана Тажикстан (Батыш Тянь-Шань, Памир-Алай). Сейрек кездешкен, жогору декоративдүү, кооз өсүмдүк.
Колдонулган адабияттар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби 2-басылышы – Бишкек: 2006. – 544 б. – ISBN 9967-23-367-2