Кызылча

Кызылча (лат. Beta vulgáris) — бир жылдык, эки же көп жылдык чөп; Amaranthaceae тукумундагы кызылча тукумунун түрлөрү, Chenopodioideae түркүмү; Chenopodiaceae мурда көз карандысыз Chenopodiaceae үй-бүлөсү деп эсептелген. Маанилүү айыл чарба өсүмдүгү, тамыр өсүмдүктөрү үчүн жашылча өсүмдүктөрү катары бардык жерде чоң аянттарда өстүрүлөт. Дагы ал тоют катары колдонулуучу же кант чыгаруу максатында иштетилүүчү техникалык өсүмдүк.

Польшада, Украинада жана Белоруссияда «кызылча» «буряк» же «бурак» (украин кызылчасы, латын тилинен «бораго», ак кызылча) деп аталат.

Тарыхы

Үй өсүмдүгүнө айландыруу алдында жапайы кызылча азык катары колдонулган. Жапайы кызылча Иранда, Жер Ортолук деңиз, Кара жана Каспий деңиздеринин жээктеринде, ошондой эле Индия менен Кытайда дагы кездешет.

Биздин заманга чейин 2 миң жыл мурун кызылча белгилүү болгон, бирок Байыркы Персияда аны жакшы көрүшпөгөн, ал жерде алар чыр-чатактын жана ушактын символу катары эсептелип, жалбырактуу жана дарылык өсүмдүк катары колдонулган. Биздин заманга чейинки 2-миң жылдыкта Швейцарияда (болжол менен Жер Ортолук деңизинин аралдарында) дарылык жана жашылча өсүмдүктөрү катары өстүрүүгө киргизилген. Биринчи тамыр формалары пайда болгон жана биздин заманга чейинки 4-кылымга чейин белгилүү болгон.

Байыркы римдиктер кызылчаны жакшы көргөн тамактарынын тизмесине киргизген, алар тамырын гана эмес, мурун калемпир шарапка чыланган жалбырактарын да жешкен.

Кылымдын башында кадимки тамыр кызылчасынын маданий формалары пайда болгон; X-XI кылымдарда алар Байыркы Россияда, XIII-XIV кылымдарда Батыш Европанын мамлекеттеринде жана өлкөлөрүндө белгилүү болгон.

Кызылча 10-кылымда Византиядан келген Россияда популярдуу болгон ("кызылча" деген сөз грек тилинен келген σεῦκλον). 17-кылымда Россияны кыдырган англиялык Кларк өзүнүн “Россияда саякат” аттуу эмгегинде Орусияда кечки тамактын алдында табитти ачуу үчүн тегерекчелерге кесилген кызылчаны имбирь татымалдары менен беришкенин, ал эми окрошкага кызылча жашылчалары кошулганын айтат. жана шорподо кайнатылган, кызылчадан жасалган тамактын аталышы - борщ.

16-17-кылымдарда дасторкондук жана тоюттук формаларга дифференцияланган; 18-кылымда кант кызылчасы тоют кызылчасынын гибриддик түрлөрүнөн чыккан. 19-кылымдын аягынан 20-кылымга чейин маданият бардык континенттерге тараган.

18-кылымдын аягында Силезияда канттын курамы 6%га жакын кант кызылчасы иштелип чыккан жана андан товардык кантты өндүрүү технологиясы иштелип чыккан, ага чейин колониялык камыш канты гана колдонулган. Бул кант камышын өстүрүүгө мүмкүн болбогон салкын климаты бар мамлекеттерге жана өлкөлөргө өз продукциясын чыгарууга мүмкүндүк берди. 1801-жылы падышанын жарлыгы менен Силезияда биринчи кант заводу ачылган. Наполеондук согуштун башталышы менен, кант кызылчасын өндүрүүнүн тез өсүшүнө шарт түзгөн. Англиянын аскер-деңиз блокадасынын натыйжасында Батыш Европага камыш кантын берүү кескин кыскарган. Наполеондун көрсөтмөсү боюнча Францияда кант кызылчасын себүү үчүн 28 миң гектарга жакын аянт жана кант өндүрүшүн окутууга миллион франк бөлүнгөн. Германияда 1810-жылы кант өндүрүүгө калдыктардын көлөмүнө салык салынды, бул канттуу сорттордун көбүрөөк пайда болушуна шарт түздү. 1837-жылы Франция кант кызылчасын өндүрүү боюнча дуйнөдө биринчи орунга чыкты. 1840-жылга чейин дүйнөдөгү канттын 5% кызылчадан өндүрүлгөн, 1880-жылы ал 50% болгон.

Ботаникалык сүрөттөмө

Жапайы жана жалбырактуу кызылчанын тамыры түп тамыры кесилген, жыгач сымал, топуракка толук чөмүлгөн. Жапайы түрү жука тамыры бар; жылдык өсүмдүк. Маданий сортто тамыры эттүү жана ширелүү, жоон (тамыр дан), көпчүлүк сорттордо топурак бетинен өйдө чыгып турат; эки жылдык өсүмдүк.

Биринчи жылы анын тамыры жана розетка базалдык жылаңач чоң, жумуртка сымал, түкчөлүү, түбү бир аз жүрөк сымал, четинде узун жалбырактарында толкундуу жалбырактары гана өнүгөт; экинчи жылы, кээде биринчи жылдын аягында жалбырак розеткасынын ортосунан эттуу тамырда жалбырактуу сабак пайда болуп, бийиктиги 0,5, ал тургай 1,25 метрге чейин жетет.

Сабагы чөптүү, тик, күчтүү бутактуу, оюктуу; анын жалбырактары кезектешип кичинекей, дээрлик отурук, сүйрү же ланцет; Үстүнкү жалбырактардын колтугунда татаал жалбырактуу узун баштыкчаларды пайда кылган майда, кубарган гүлдөрдүн (2-3) топтомдору пайда болот. Гүлдөрү эки жыныстуу болуп, жашыл же ак чөйчөк сымал, беш бөлүкчөлүү перианттан, жумурткалыкты курчап турган эттүү шакекчеге жабышкан беш стаменден жана жарым жарым клеткалуу бир клеткалуу энеликтен жана эки стигмадан турат. Майда курт-кумурскалар аркылуу кайчылаш чаңдашуу.

Мөмөсү кысылган жалгыз урук, бышканда периант менен биригет. Гүл гүлдөрү чогуу өскөндүктөн, 2-6 мөмөдөн турган бүтүндөй жемиш кластери («кызылча уругу») алынат. Мөмөнүн ичинде капкак астындагы уруктар бар. Бир уруктуу кант кызылчасы СССРде өстүрүлгөн.

Сорттору

Селекциянын натыйжасында культивацияланган кызылчанын ар кандай сорттору: эки жылдык - жалбырактуу кызылча же карагай (Beta vulgaris var. cicla) жана кадимки тамыр кызылчасы (Beta vulgaris var. vulgaris), европалык (сорттордун топтору) бөлүнгөн. дасторкон, тоют жана кант кызылчасы) жана азиялык (көбүнчө тамыры начар өнүккөн сорттордун иштетилбеген топтору) түрчөлөрү.

• Атаман
• Бордо
• Детройт
• Египеттик батир
• Кадет
• Капитан
• Командор
• Цилиндра
• Кызыл шар
• Аэлита

Агротехника

Кант кызылчасы көбүнчө күздүк буудайдан кийин жерди алмаштырылып, көп жылдык чөптөр, таза ээлеген шалбааларга себилет.

Химиялык курамы жана азыктык баалуулугу

Кызылчанын тамыр жашылчаларында кант, белоктор, органикалык кислоталар, минералдык туздар (магний, кальций, калий, темир, йод жана башкалар), боечу заттар, витаминдер, фолий кислотасы, бетаин бар.

Колдонуу

Даамдуулугунан улам кызылчанын дасторкон сорттору дүйнөнүн көптөгөн элдеринин ашканасында күнүмдүк тамак-ашта кеңири колдонулат. Жалбырактарынан салат жасоого, тамыры салаттарга, шорполорго, закускаларга, суусундуктарга (анын ичинде квас) жада калса десерттерге колдонулат. Кызылча - Чыгыш Европада популярдуу борщ шорпосунун негизги бөлүгү. Кызылчаны чийки жана жылуулук менен иштетип жешет.

Кызылчанын дарылык касиети байыртадан эле белгилүү, адегенде тамыры дары катары гана колдонулган. Табигый антиоксиданттарга бай мазмуну кызылчаны рактын алдын алуу үчүн, В витаминдерин, темир жана кобальтты - анемияны алдын алуу жана дарылоо үчүн, цинк менен фосфорду - балдарда рахиттин алдын алуу үчүн колдонууга мүмкүндүк берет. Тамыр жашылчаларындагы табигый антисептиктер кээ бир жугуштуу ооруларды басаңдатып, ал тургай айыктыра алат, ашказан менен ичегилердин патогендик микрофлорасынын өнүгүшүнө жол бербейт, ооз көңдөйүн тазалайт жана теринин микрофлорасынын абалын жакшыртат. Кызылча гипертония, цинга, диабет жана бөйрөктөгү таштарды дарылоодо диетада активдүү колдонулат. Жаңы кесилген тамыр же майдаланган жалбырактар ​​- жарааттарды дарылоо үчүн. Жаңы шире колдонуу үчүн өзгөчө эффективдүү. Клетчатка жана органикалык кислоталар ашказан секрециясын жана ичеги моторикасын стимулдайт, бул спастикалык ич катууга жардам берет.