Сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук жана укуктар

Википедия дан

Сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук жана укуктар (СРДУ) ― бул репродукцияга жана сексуалдуулукка карата колдонгон адам укуктарынын бир бөлүгү. Бул өзүнө төрт тармакты (теманы) камтыйт: сексуалдык ден соолук, сексуалдык укуктар, репродуктивдик ден соолук жана репродуктивдик укуктар.

Бул төрт тармактын ортосундагы айырмачылыктар дайыма эле байкалбайт. Сексуалдык ден соолук жана репродуктивдик ден соолук кээде сексуалдык укуктар жана репродуктивдик укуктар сыяктуу бири-бирине синоним катары каралат. Кээ бир учурларда сексуалдык укуктар сексуалдык ден соолук деген терминге кирет же тескерисинче[1].

Аныктамасы[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Сексуалдык ден соолук[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму[2] сексуалдык ден соолукту мындай аныктайт: "Сексуалдык ден соолук - бул сексуалдык мамилеге карата физикалык, психикалык жана социалдык жыргалчылыктын абалы. Ал сексуалдуулук жана сексуалдык мамилелерге позитивдүү жана урматтуу мамилени, ошондой эле мажбурлоо, басмырлоо жана зомбулуксуз жагымдуу жана коопсуз сексуалдык тажрыйбага ээ болуу мүмкүнчүлүгүн талап кылат".

Сексуалдык укуктар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

СРДСУдын башка үч аспектисинен айырмаланып, сексуалдык укуктар үчүн күрөш сексуалдык ырахат алууну жана эмоционалдык сексуалдык экспрессияны камтыйт. Бул күрөштүн платформаларынын бири Дүйнөлүк сексуалдык ден соолук ассоциациясы[en] WAS болуп саналат. WAS 1978-жылы сексология чөйрөсүн жайылтуу үчүн бейөкмөт уюмдардын мультидисциплинардык, дүйнөлүк тобу тарабынан түзүлгөн.

1995-жылдагы Пекин Иш-аракеттер Платформасы адам укуктары аялдардын эркин жана эч кандай мажбурлоосуз, зордук-зомбулуксуз же басмырлоосуз, өзүнүн сексуалдык жана репродуктивдик ден соолугуна байланыштуу чечимдерди кабыл алуу жана көзөмөлдөө укугун камтыйт деп белгилеген[3]. Бул пункт айрым өлкөлөр тарабынан аялдардын сексуалдык укуктарынын колдонулуучу аныктамасы катары чечмеленди.

1997-жылы Бүткүл дүйнөлүк сексология конгресси Сексуалдык укуктардын Валенсия Декларациясын чыгарганда, Ассоциациянын тарыхында олуттуу өзгөрүү болгон. Бул декларация адам укуктары катары сексуалдык укуктардын маанилүүлүгүн таанууга бүткүл дүйнөлүк таасирин тийгизди. Кийинчерээк, Валенсия Декларациясына айрым оңдоолорду киргизип, WAS Сексуалдык Укуктардын Декларациясы[en] сунуш кылган, ал 14-Бүткүл дүйнөлүк сексология конгрессинде Башкы Ассамблея тарабынан жактырылган (Гонконг, 1999). WAS башында 11 сексуалдык укукту камтыган Сексуалдык укуктардын Декларациясын кабыл алган. Ал 2014-жылдын март айында WAS Консультативдик Кеңеши тарабынан кайра каралып, 16 сексуалдык укукка чейин кеңейтилген[4].

  1. Теңчиликке жана дискриминацияга жол бербөө укугу
  2. Жашоо укугу, адамдын эркиндиги жана коопсуздугу
  3. Автономияга жана дене бүтүндүгүнө укук
  4. Кыйноодон жана ырайымсыз, адамгерчиликсиз же кадыр-баркты басмырлаган мамиледен же жазадан эркин болуу укугу
  5. зордук-зомбулуктун жана мажбурлоонун бардык түрлөрүнөн эркин болуу укугу
  6. Жеке жашоого укук
  7. Ден соолуктун, анын ичинде сексуалдык ден соолуктун жетишүүгө мүмкүн болгон эң жогорку стандартына укук; жагымдуу, канааттандырарлык жана коопсуз сексуалдык тажрыйбага ээ болуу мүмкүнчүлүгү менен
  8. Илимий прогресстин жана аны колдонуунун артыкчылыктарынан пайдалануу укугу
  9. Маалымат алуу укугу
  10. билим алуу укугу жана ар тараптуу сексуалдык билим алуу укугу
  11. Тең укуктуулукка, толук жана эркин макулдукка негизделген никеге жана ушул сыяктуу мамилелерге кирүү, түзүү жана бузуу укугу
  12. Балалуу болууну, балдардын санын жана аралыкты аныктоо, ошондой эле бул үчүн маалыматка жана каражатка ээ болуу укугу
  13. ой, пикир жана сөз эркиндигине укук
  14. Биригүү эркиндигине жана тынч чогулуштарга укугу
  15. коомдук жана саясий турмушка катышуу укугу
  16. Сот адилеттигине, коргоого жана коргоого жетүү укугу

Бул Декларация Йогьякарта принциптери[en], өзгөчө ар бир адамдын бүтүндүгү, сексуалдык жана репродуктивдик ден соолукка укук идеясына таасирин тийгизген[5].

Репродуктивдик ден соолук[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Репродуктивдик ден соолук адамдардын жоопкерчиликтүү, канааттандырарлык жана коопсуз жыныстык жашоого ээ болушун жана алар тукум улоо мүмкүнчүлүгүнө ээ экендигин жана муну качан, качан жана канчалык көп жасоону чече алышын билдирет.[6]

Мунун бир чечмелөөсү эркектер менен аялдардын төрөттү көзөмөлдөөнүн коопсуз, эффективдүү, жеткиликтүү жана алгылыктуу ыкмалары жөнүндө маалыматка ээ болушу керек дегенди билдирет; ошондой эле сексуалдык, репродуктивдик медицинанын тийиштүү медициналык кызматтарына жетүү жана аялдардын кош бойлуулук жана төрөт аркылуу коопсуз өтүшүнүн маанилүүлүгүн баса белгилөө үчүн саламаттыкты репродуктивдик боюнча билим берүү программаларын ишке ашыруу жубайларга дени сак балалуу болуу мүмкүнчүлүгүн камсыздай алат.

Башка жагынан алганда, адамдар репродуктивдик ден соолук кызматтарында теңсиздикке туш болушат. Теңсиздиктер социалдык-экономикалык абалга, билим деңгээлине, жаш курагына, этникалык таандыгына, динине жана чөйрөсүндөгү ресурстарга жараша өзгөрөт. Мисалы, аз камсыз болгон адамдарда репродуктивдик ден соолукту сактоо үчүн эмне ылайыктуу экенин билүү үчүн тийиштүү медициналык кызмат көрсөтүүлөр үчүн ресурстар жана билимдер жетишсиз болушу мүмкүн[7].

Репродуктивдик укуктар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Негизги макала: Репродуктивдик укуктар

Репродуктивдик укуктар – репродуктивдик ден соолук жана репродуктивдик ден соолук менен байланышкан мыйзамдуу укуктар жана эркиндиктер. Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму репродуктивдик укуктарды төмөнкүдөй аныктайт:

Репродуктивдик укуктар бардык жубайлардын жана жеке адамдардын өз балдарынын санын, арасындагы аралыкты жана убактысын эркин жана жоопкерчиликтүү түрдө чечүүгө жана бул үчүн маалыматка жана каражатка ээ болуу укугун, ошондой эле сексуалдык жана репродуктивдик ден соолуктун эң жогорку стандартына жетүү укугун таанууга негизделет. Алар ошондой эле ар кимдин басмырлоосуз, мажбурлоосуз жана зомбулуксуз репродукцияга байланыштуу чечимдерди кабыл алуу укугун камтыйт.

Сексуалдык жана репродуктивдик укуктар чөйрөсүнө контексттик маданий жана социалдык нормалар, социалдык-экономикалык факторлор жана колдонуудагы мыйзамдар жана ченемдер таасир этет. Социалдык-структуралык климат сексуалдык жана репродуктивдик ден соолукту сактоонун жана кийлигишүүлөрдүн жеткиликтүүлүгүнө да, сапатына да таасирин тийгизиши мүмкүн.[8]

Калкты жайгаштыруу жана өнүктүрүү боюнча эл аралык конференция[түзөтүү | булагын түзөтүү]

1994-жылы Египеттин Каир шаарында өткөн Калкты жайгаштыруу жана өнүктүрүү боюнча эл аралык конференция (International Conference on Population and Development[en] ICPD) репродуктивдик ден соолукка карата мамиледе чоң өзгөрүү болгонун белгиледи. Ошондой эле конференция заманбап СРДСУ кыймылынын жаралышы болуп саналат[9]. Конференциянын жүрүшүндө үй-бүлөнү пландаштыруунун тегерегиндеги талаш-тартыштар экономикадан коомдук саламаттыкты сактоо жана адам укуктарына өттү[10]. Иш-аракеттер программасы ICPD аягында иштелип чыккан жана 179 өлкө тарабынан жактырылып кабыл алынган[11]. Иш-аракеттер программасы сексуалдык жана репродуктивдик ден соолукту адамдын универсалдуу укугу катары тастыктады. Ошондой эле эркин тандоо, аялдардын мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүү, сексуалдык жана репродуктивдик ден соолукту физикалык жана эмоционалдык жактан кароонун негизги темаларына негизделген репродуктивдик ден соолукту жакшыртуу боюнча глобалдык максаттарды, милдеттерди белгиледи[10]. Иш-аракеттер программасы дүйнө жүзү боюнча репродуктивдик ден соолукка универсалдуу  жеткиликтүүлүккө жетүү боюнча борбордук миссияга негизделген, 2015-жылга чейин аткарыла турган бир катар максаттарды белгиледи[12]. 2000-жылы Миң жылдыктын өнүктүрүү максаттары иштелип чыккан, анда репродуктивдик ден соолук максаттардын бири катары ачык айтылбаганы менен, ал 3, 4 жана 5-максаттардын маанилүү компоненти болуп калды[13]. 2010-жылы баштапкы иш-аракеттер программасы Бириккен Улуттар Уюму тарабынан кайра каралып чыккан жана 2015-жылга карата универсалдуу репродуктивдик ден соолукту сактоого жетишүү максатын чагылдыруу үчүн жаңыртылган[11]. 2015-жылы Миң жылдыктын өнүктүрүү максаттары жана ICPD иш-аракеттер программасы жоюлганда, SRHRдин кийинки максаттары 2030-жылга чейин жакырчылык менен күрөшүү максаттарын белгилеген Миң жылдыктын өнүктүрүү максаттарынын кийинки итерациясы Туруктуу өнүгүү максаттарына бириктирилген[14].

Максаты[түзөтүү | булагын түзөтүү]

ICPDде биринчи жолу айтылгандай, эң башкы максат – бул универсалдуу репродуктивдик ден соолукту сактоо[15]. Баштапкы ICPD Иш-аракет программасында негизги чакырык репродуктивдик саламаттыкты сактоо, үй-бүлөнү пландаштыруу жана сексуалдык ден соолукту камтыган саламаттыкты сактоонун универсалдуу жеткиликтүүлүгүнө багытталган. Убакыттын өтүшү менен булар сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук боюнча билим алуу укугун, аялдарды cүннөткө отургузуу практикасын токтотууну жана аялдардын социалдык, саясий жана маданий чөйрөлөрдөгү мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүнү камтыган.[16] Ошондой эле өспүрүмдөрдүн сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук муктаждыктарын чечүү үчүн атайын максаттар түзүлгөн. Өспүрүмдөр көбүнчө обочолонуу, жашы жете элек никеге туруу жана стигматизация сыяктуу жеке жана социалдык маселелерден улам сексуалдык активдүүлүк менен байланышкан тобокелдиктерге эң аялуу болушат[17]. Натыйжада Калкты жайгаштыруу жана өнүктүрүү боюнча комиссия өспүрүмдөр үчүн бир катар негизги укуктарды иштеп чыккан. Анын ичинде ар тараптуу сексуалдык билим алуу укугу, өздөрүнүн сексуалдык жашоосуна байланыштуу бардык маселелерди чечүү укугу, ошондой эле дискриминациясыз сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук кызматтарына жеткиликтүүлүк бар[18].

Сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук – бул репродуктивдик жана сексуалдык укуктун бир бөлүгү. Репродуктивдик системага, анын функцияларына жана процесстерине байланышы бар бардык нерсеге физикалык, психикалык жана социалдык жактан толук канааттануу абалы. Башкача айтканда, жаран коопсуз жана канааттануу алган жыныстык жашоо сүрүүгө, тукум улоого акылуу, балалуу болууну каалайбы же каалабайбы, кааласа качан жана канча балалуу болууну эркин, өз алдынча аныктайт деген идея – сексуалдык ден соолуктун негизин түзөт[19]. Жаран сексуалдык ден соолук маселесинде мажбурлоого, дискриминацияга жана зомбулукка кабылбай эркин чечим кабыл алуу укугуна ээ. Сексуалдык ден соолуктун дагы бир принциби – эркек менен аялга коопсуз, эффективдүү жана өздөрү туура деп санаган ыкмалар менен балалуу болуу мүмкүнчүлүгү болушу кажет, ошондой эле бул тармакта маалыматтар жеткиликтүү болушу керек. БУУнун Калкты жайгаштыруу фонду репродуктивдик ден соолук гендердик теңдиктин ажырагыс бутагы деп эсептейт[20].

Сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук – алдына бир катар максаттарды коёт[21][22].

Алардын негизгилери:  

  • Сексуалдык жана репродуктивдик функцияларга байланыштуу адам укугунун бузулушу жаатында көйгөйлөрдү чечүү
  • Жыныстык мамилелердин коопсуз болушу жана канааттануу алып келүүсү үчүн көмөктөшүү
  • ВИЧ жана жыныстык жол аркылуу жугуучу оорулардын алдын алуу
  • Күтүүсүз кош бойлуулуктун алдын алуу. Үй-бүлөнү пландоо, бойго бүтүүдөн сактооочу каражаттар боюнча консультация берүү жана аборт маселесин ичине камтыйт.
  • Тукумсуздуктун алдын алуу
  • Сексуалдык ден соолук менен байланышкан психикалык көйгөйлөрдүн алдын алуу

Сексуалдык жана репродуктивдик укуктар адам укуктарынын ажырагыс бөлүгү болуп саналат. Ар бир адам өзүнүн жеке жашоосунун негизги аспектилерин – денесин, сексуалдуулугун, ден соолугун, мамилелерин, ким менен жана качан никеге турууга жана балалуу болууга – ар кандай формада толук көзөмөл жүргүзүү боюнча эркин, негизделген жана жоопкерчиликтүү чечимдерди кабыл алууга укуктуу. Бул сексуалдык жана репродуктивдик маселелерге байланыштуу жеке чечимдерди кабыл алууда ар кандай кийлигишүүдөн эркин болуу менен бирге сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук боюнча маалыматка, билимге жана кызматтарга жетүү мүмкүнчүлүгүн камтыйт.

БУУнун Калкты жайгаштыруу фондунун маалыматы боюнча сексуалдык жана репродуктивдик укуктар деп булар таанылат:

• Сексуалдык ден соолукка болгон укук, медициналык сексологиялык жардам алуунун жеткиликтүүлүгү

• Сексуалдуулукка байланышкан маалымат алууга болгон укук

• Жыныстык жетилүүгө болгон укук

• Физикалык кол тийбестикке болгон укук

• Жыныстык өнөктөштү тандоо укугу

• Жыныстык жашоонун башталышы тууралуу өз алдынча чечим кабыл алууга болгон укук

• Ыктыярдуу жыныстык жана нике – үй-бүлөлүк мамилелерге болгон укук

• Наристени жаратуу жана балдардын төрөлүшү тууралуу өз алдынча чечим кабыл алууга болгон укук

• Жыныстык жашоону коопсуз өткөрүүгө жана канааттанууга шарт түзгөн жыныстык потенциалды ишке ашырууга болгон укук

Жарандар кээде сексуалдык жана репродуктивдик ден соолук боюнча кызмат көрсөтүүдөн пайдаланууда теңсиз мамилеге кабылышат. Мисалы, адам социалдык жана экономикалык статусу, билим деңгээли, жашы, улуту боюнча теңсиздикке кабылышы ыктымал[23]. Жакыр үй-бүлөдө жашагандар талапка ылайык медициналык кызмат көрсөтүү ала албаганы теңсиздиктин үлгүсү.

Эксперттер Борбордук Азияда, анын ичинде Кыргызстан менен Казакстанда сексуалдык ден соолук боюнча кызмат көрсөтүү кол жетерлик болуп баратканын белгилешет. Бирок бул тенденция аягына чыга элек, жакыр жашагандар, иммигранттар дагы деле көп тоскоолдуктарга кабылып жатат дешет. Кыргызстанда эрте жыныстык катнашка баруу маселеси жабык жана уят көрүнүш катары каралгандыктан өспүрүм кыздардын репродуктивдик ден соолук жаатында маалымат алуусу да кыйын бойдон калууда дешет адистер[24].

Булактар[түзөтүү | булагын түзөтүү]

  1. ↑ "IPPF Charter on Sexual and Reproductive Rights Guidelines". https://www.ippf.org/sites/default/files/ippf_charter_on_sexual_and_reproductive_rights_guidlines.pdf (англ.) Кирүү күнү: бугу айынын 7, 2022.
  2. ↑ "Sexual health". (англ.). World Health Organization.
  3. ↑ "Beijing Platform for Action, paragraphs 92, 93 and 96". United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women. September 1995. // Кирүү күңү: бугу айынын 7, 2022.
  4. ↑ "Declaration of sexual rights'. Worldsexology.org. 2014-03-01. (англ.)
  5. ↑ "The Application of International Human Rights Law in relation to Sexual Orientation and Gender Identity". Yogyakartaprinciples.org. 10 November 2017.
  6. ↑ WHO. Reproductive health (англ.). https://www.who.int/teams/sexual-and-reproductive-health-and-research-(srh)/overview
  7. ↑ Hall KS, Moreau C, Trussell J (2012). "Determinants of and disparities in reproductive health service use among adolescent and young adult women in the United States, 2002-2008". (англ.) American Journal of Public Health. 102 (2): 359–67.
  8. ↑ "Sexual health and its linkages to reproductive health: an operational approach" (англ.). WHO. 2017.
  9. ↑ Glasier A, Gülmezoglu AM, Schmid GP, Moreno CG, Van Look PF (November 2006). "Sexual and reproductive health: a matter of life and death". (англ.)https://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_1.pdf
  10. ↑ 10.0 10.1 Fincher RA (1994). "International Conference on Population and Development". Environmental Policy and Law. 24 (6).
  11. ↑ 11.0 11.1 "Programme of Action" (PDF). International Conference on Population and Development. Cairo. September 1994.
  12. ↑ Abrejo FG, Shaikh BT, Saleem S (September 2008). "ICPD to MDGs: Missing links and common grounds". Reproductive Health. 5: 4.
  13. ↑ Glasier A, Gülmezoglu AM, Schmid GP, Moreno CG, Van Look PF (November 2006). "Sexual and reproductive health: a matter of life and death". (англ.). Lancet. 368
  14. ↑ Tangcharoensathien V, Mills A, Palu T (April 2015). "Accelerating health equity: the key role of universal health coverage in the Sustainable Development Goals". (англ.) BMC Medicine. 13: 101.
  15. ↑ Tangcharoensathien V, Mills A, Palu T (2015). "Accelerating health equity: the key role of universal health coverage in the Sustainable Development Goals". (англ.) BMC Medicine. 13: 101.
  16. ↑ Glasier A, Gülmezoglu AM, Schmid GP, Moreno CG, Van Look PF (November 2006). "Sexual and reproductive health: a matter of life and death". Lancet. 368. (англ.)
  17. ↑ Hindin MJ, Fatusi AO (2009). "Adolescent sexual and reproductive health in developing countries: an overview of trends and interventions". (англ.) International Perspectives on Sexual and Reproductive Health. 35 (2): 58–62.
  18. ↑ Chandra-Mouli V, Svanemyr J, Amin A, Fogstad H, Say L, Girard F, Temmerman M (2015). "Twenty years after International Conference on Population and Development: where are we with adolescent sexual and reproductive health and rights?". The Journal of Adolescent Health. 56 (англ.)
  19. ↑ WHO: Reproductive health. https://www.who.int/westernpacific/health-topics/reproductive-health Кирүү күнү: бугу айынын 6, 2022.
  20. ↑ WHO. (англ.) https://www.euro.who.int/en/health-topics/Life-stages/sexual-and-reproductive-health/news/news/2011/06/sexual-health-throughout-life/definition Archived 2022-05-07 at the Wayback Machine Кирүү күнү: бугу айынын 6, 2022.
  21. ↑ Сексуальные права: Декларация международной федерации планирования семьи. (орус.). Кирүү күнү: бугу айынын 6, 2022.
  22. ↑ Sexual Rights Initiatives. https://sexualrightsinitiative.com/ru/seksualnye-prava (орус.) Кирүү күнү: бугу айынын 6, 2022.
  23. ↑ А. Эркен. Доклад о народонаселении мира в 2017 году "Жизнь в разных мирах: репродуктивное здоровье и соответствующие права в эпоху неравенства". 2017 (орус.)
  24. ↑ “Будь здоровой, не стыдись!” О сексуальном здоровье и половом просвещении в Центральной Азии 2018 (орус.) // Кирген күнү: бугу айынын 7, 2022.
"https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Сексуалдык_жана_репродуктивдик_ден_соолук_жана_укуктар&oldid=461598" булагынан алынды