Чалкандар (Калк)
| Чалкандар | |
| Расмий аталышы | |
|---|---|
| Учурда жайгашкан ареалы жана саны | |
|
Бардыгы: ▲1200-1700 | |
| Тили | |
| Дини | |
| Расалык тиби | |
| кирет | |
| Тууган элдер | |
Челканцы (Чалкандар) — Алтай Республикасында, Турачак районунун Курмач-Байгол, Суронаш, Майск, Бийка, Чуйка, Турачак айылдарында жана Тоолуу Алтайск шаарында тыйык жашаган түрк тилдүү эл.
Тарых[оңдоо | булагын оңдоо]
Челкандардын тарыхый аты ку-кижи (ку-киши), же Лебединцы ( Лебед дарыясынын жанындагы элдер жер жана ясак волосту, 1620-жылы Томск түрмөсүнүн орус казактары тарабынан аталып, ясак элинин аты), 1629-жылдан бери Кузнецк уезддик түрмөгө ясак төлөп келишкен) [1] . Этноним челкандардын ата-бабаларынын канаттууга/акууга сыйынгандыгы менен да байланыштуу болсо керек («Qu / у» түрк тилдеринде ак куу жана «Кус / Құс» кушу), алар жергиликтүү суу объектилерине көп уя салган. жай. Chelkandy аймагында жашаган Swan дарыянын Алтай [2] .
СССР мезгилинде (1926-кошпогондо) калкы санактан арасында чалкандар алтайлардын курамына кирген. 2000 - жылы челкандар Россия Федерациясынын түпкүлүктүү аз сандуу элдеринин катарына киргизилген ( РФ Өкмөтүнүн 2000- жылдын 24-мартындагы № 255 токтому). 2002-жылдагы Бүткүл россиялык эл каттоодо аларды өз тили бар өзүнчө этнос катары эске алган, 2010-жылдагы Бүткүл россиялык эл каттоодо - челкандардын саны 1181 адамды түзөт.
Y-хромосомалык гаплогруппаларды изилдөөгө ылайык, челкандар Чыгыш Евразия кластерине кирет.
Калктын саны[оңдоо | булагын оңдоо]
2002-жылдагы эл каттоого ылайык, Россия Федерациясындагы челкандардын саны 855 адамды түзгөн, анын ичинен 830 адам Алтай Республикасында (негизинен Турочак аймагында ). Ошол эле учурда Алтай Республиканын Өкмөтүнүн маалыматы боюнча 1997- жылы республиканын Турочак аймагында 1689 челкан болгон.
Чалкандар эки сөөккө бөлүнгөн, алар Чалкан тилинде: Чалканыг жана Шакшылыг.
Тил[оңдоо | булагын оңдоо]
Челкан тили түндүк алтай тилдерине ( алтай тилдер үй-бүлөсүнүн түрк тобуна ) кирет же түндүк алтай (кумандин-челкан) тилинин диалекти (диалекти) болуп саналат [3] . 2002-жылдагы эл каттоого ылайык, Алтай Республикасындагы 830 челкандын ичинен 817 адам (98%) орусча, 466 адам (56%), Чалкан тили менен, 148 адам (18%) Алтайда (Түштүк Алтайда.
Челкан календары - Шалганнуғ айлар - Челкан айлары:1. Январь - Кижик кырлаш ай.2. Февраль - Тӧғӧнӧк ai.3. Март - Ажығ ай.
4. Апрель – Курык ай.5. Май - Таарығ ай.6. Июнь - Одоғ ai.7. Июль - Јыттығ ai.8. Август – Орок ай.
9. сентябрь – Уртын ай.10. Октябрь - Шана ай.11. Ноябрь – Куртынак ай.12. Декабрь – Улуғ кырлаш.
- ↑ Шерстова Л.И. Челканцы. — Новосибирск: Издательсво ИАЭТ, 2005. — docviewer.yandex.ru.
- ↑ Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности. // Живая старина. 1896. Год шестой, вып. III—IV.
- ↑ Баскаков Н. А. Тюркские языки, М., 1960, 2006