Амазонка

Амазонка (индейлердин тилинде амазуну «чоң толкун») — Түштүк Америкадагы дарыя. Суусунун молдугу жана алабынын чоңдугу боюнча дүйнөдө 1-орунда. Мараньон жана Укаяли дарыясынын кошулушунан түзүлөт. Узундугу Мараньондун башталышынан 6400 км, Укаялинин башталышынан 7000 кмден ашуун. Алабынын аянты 7180 миң км²(башка маалыматтар боюнча 6915 миң км²). Алабынын көп бөлүгү Бразилияда, түштүк-батыш жана батыш бөлүгү Боливия, Перу, Эквадор, Колумбияда. Көп бөлүгү Амазонка ойдуңу аркылуу субкеңдик багытта агып (экваторго жакын жерде), Атлантика океанына куярда дүйнөдөгү эң чоң ички дельтаны (100 миң км²ден ашык) пайда кылат. Куймалары көп. Алардын 20сынын ар биринин узундугу 1500 кмден ашуун. Эң чоң куймалары: Журуа, Пурус, Мадейра, Тапажос, Шингу, Токантинс (оң), Иса, Жапура, Риу-Негру (сол). Орточо чыгымы төмөнкү агымында 220 миң м³/секдай, орто эсеп менен жылына 7000 км³ суу агып өтөт (Жершарындагы бардык дарыялардын жалпы агымынын 15%). 1 млрд одай шиленди-агынды алып келет. Деңиз ташкыны дарыя боюнча 1400 кмге чейин жетет. Амазонка куймалары менен бирге жалпы узундугу 25 миң кмге жеткен ички суу жол системасын түзөт. А-да 4300 кмге, башкача айтканда Анд тоолоруна чейин кеме жүрөт. Манауска океан кемелери жетет. Балык кармалат. Амазонка гидроэнергияга бай (280 млн кВт), бирок ал өтө аз пайдаланылат. Негизги порттору: Белен (Пара), Сантарен, Обидус, Манаус (Бразилия), Икитос (Перу).

Булактар

“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1