Кызыл жалбырактуу алма
Кызыл жалбырактуу алма (лат. Malus niedzwetzkyana, Dieck) - Жаратылышта бийиктиги 4-7 м ге чейин жеткен дарак. Көп жылдык сабагынын кабыгы кызыл-күрөң, бир жылдыктары – чымкый күрөң-кызыл. Жалбырактары калың, тыгыз, күңүрт-жашыл, узундугу – 7-10 см, кызгылт темгилдүү. Гүлдөрү ачык- кызгылтым, диаметри – 3-5 см. Мөмөсү анча чоң эмес, шар сымал, көгүлтүр кызыл. Жемиши – чымкый кызыл. Уругу күңүрт-күрөң, күрөң-кызыл темгилдүү. Чаткал кырка тоосунда өскөн дарактарынын мөмөсүнүн кабыгы катуу, жыгачтанган сымал.
Биологиялык өзгөчөлүктөрү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Уругу менен жана тамыр көчөттөрү аркылуу көбөйөт. Марттын үчүнчү декадасында жалбырактары ачылып, апрелдин аягында, майдын башында гүлдөйт, август-сентябрда мөмөлөйт. Вегетациясы октябрдын биринчи декадасында бүтөт. Кышкы суукка чыдамдуу.
Жалпы жана өлкөдө таралышы
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Батыш Тянңшанң (Казакстан, Өзбекстан, Кыргызстан), Батыш Кытай (Синдзяң). Машат тоосунан аныкталган (Сырдарыя Каратоо кыркасы). Кыргызстанда – Чаткал, Узун-Акмат жана Фергана (түштүк чыгыш бөлүгү) тоо кыркалары.
Өсүү шарттары
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Жаңгак-жемиш токой алкагындагы капчыгайлардын суу боюнда жана тоо этектеринин беттери.
Саны
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Бирин-серин кездешет.
Чектөөчү факторлор
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Чарбалык иштердин күчөшү. Жайыттарды ченемсиз пайдалануунун натыйжасында топурак-кыртыштын тапталуусунан өсүмдүк жабыркайт. Мөмөсүн жаныбарлар колдонгондуктан, уругу менен көбөйүүсү жокко эсе. Кыргыз жана Сиверс алмасы менен чогуу өссө, анын гүлдөрү аралаш чаңдашып, нукура уруктуу өсүмдүктөрдүн саны азайууда.
Өстүрүү
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Казакстанда бул алма «Кулджинка» деген ат менен кеңири өстүрүлөт. Ташкент, Алматы, Дүйшөмбү, Москва шаарларынын ботаникалык бактарында жапайы өсүмдүктөр өстүрүлөт. Кыргыз республикасынын УИАнын ботаникалык багынын шартында 22 жылдык өсүмдүк 7 м бийиктикке жеткен.
Уюштурулган коргоо аракеттери
[түзөтүү | булагын түзөтүү]1985 жылы Кыргыз ССРинин Кызыл китебинде катталган.
Коргоо үчүн зарыл аракеттер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Афлатун жана Кара-Суу сууларынын капчыгайында, Ак- Терек-Гава капчыгайында, Кара-Алма суусунун капчыгайында өскөн өсүмдүктөрдү корукка алуу керек. Түр табигый кездешкен жерлерден алынган уругунан генетикалык жактан баалуу көчөттөрдү өстүрүү үчүн питомник уюштуруу зарыл.
Статусу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]VU. Өтө сейрек кездешкен, жоголуп жана саны азайып бара жаткан эндем түр. Селекция үчүн баалуу түр.
Колдонулган адабияттар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби 2-басылышы – Бишкек: 2006. – 544 б. – ISBN 9967-23-367-2